كەشەگi سەيسەنبi كۇنi, استانادا "نۇر وتان" حالىقتىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi جانە ازاتىق راديوسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعى مەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىعىنا ارنالعان "الاش مۇراتى جانە تاۋەلسiز قازاقستان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتi. بەلگiلi الاشتانۋشى عالىم، جازۋشى تۇرسىن قۇداگەلدiۇلى جۇرتبايدىڭ وسى كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك.

كەشەگi سەيسەنبi كۇنi, استانادا "نۇر وتان" حالىقتىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتi جانە ازاتىق راديوسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعى مەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىعىنا ارنالعان "الاش مۇراتى جانە تاۋەلسiز قازاقستان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتi. بەلگiلi الاشتانۋشى عالىم، جازۋشى تۇرسىن قۇداگەلدiۇلى جۇرتبايدىڭ وسى كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك.

بۇگiنگi بەينىسپىلى الماعايىپ دۇنيەدە ۇلت - ازاتتىق قوزعالىس پەن ۇلت كوسەمدەرi تۋرالى پiكiر ايتۋ - ونشا سۇيكiمدi iس ەمەس. الايدا سوعان قاراماستان، الاش كوسەمi تۋرالى ارنايى عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋ - قازاقستاننىڭ ساياسي پارتيالارىنىڭ قۋات الىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدi. بۇل - ۇلكەن ۇلتتىق جۇبانىش.
مەن وپپوزيتسيونەر ەمەسپiن، قازاق مەملەكەتiنە ەشقاشاندا وپپوزيتسيونەر بولمايمىن، بiراق ءوز وتانىمنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى، ونىڭ iشiندە "الاشوردا" مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتى "رۋشىل", ء"جۇزشiل" ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسىپ، سىپسىڭ تاراتىپ جۇرگەن قاسيەتسiزدiككە توزگiم دە كەلمەيدi. سول پiكiردi وڭاشا پىش-پىشتاپ ايتىپ، ينتەرنەت ارقىلى تاراتىپ جۇرگەندەردiڭ ءوزi ناعىز "ساسىق رۋشىل", ۇلتتىق يدەيانى ازدىرۋشىلار جانە كەزiندە ايتىلىپ جۇرگەن: قازاق ءوزiن-ءوزi بيلەي المايدى، ولاردى رۋ ارقىلى تالاستىرىپ، تاۋەلسiزدiگiن السiرەتiپ، قايتادان رەسەيگە تاۋەلدi ەتۋ كەرەك - دەگەن توقسانىنشى جىلدارداعى كەڭەستiك وداقتى جاقتاۋشىلار جاساعان 950 اسكەري-ساياسي دوكترينانىڭ جەمiس بەرە باستاعانى دەپ سانايمىن.
ساياسي كۇرەس ناتيجەسiندە 1905 جىلدان باستاپ اسا ىقتياتتىلىقپەن جاسالعان، 1917 جىلى "الاش" پارتياسى قۇرىلۋ ارقىلى ناقتى مەملەكەتتiك جۇيەنiڭ نەگiزiن قالاعان بIرتۇتاس الاش يدەياسىندا - مۇقىم الاش جۇرتىنىڭ، يسi الاش قايراتكەرلەرiنiڭ دەمi مەن اڭسارى بار. ال ول يدەيانىڭ ۇيتقىسى، تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، قازاق قوعامىنىڭ سۋن يات سەنi مەن ماحاتما گانديi - ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاتىن. مەن بۇل ارادا سالiمگەرەي ءجانتوريننiڭ "اۆتونوميا" اتتى ەڭبەگiنەن باستالاتىن ۇلتتىق تاۋەلسiز سانا تۋرالى تاريحي تاپسiرلەردi قازبالاپ جاتپايمىن، وزiمە جاقىن، ءوزiم قىرىق جىل بويى زەرتتەگەن ۇلتتىق يدەيا - الاش يدەياسى جانە بوكەيحانوۆ دەگەن ماسەلەگە عانا قىسقاشا توقتالىپ وتەمiن.
سiزدەرگە جاقسى تانىس، 1917 جىلى شiلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولiاراسىندا جالپىقازاقتىق I قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، "الاش" پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. "الاش" پارتياسىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمى بەس ءتۇرلi تۇجىرىمعا نەگiزدەلدi.
بiرiنشi ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسiز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: "قازاقتىڭ بايىرعى جەرiن قاشان قازاقتار ءوز بەتiنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنiپ تولىق يگەرمەيiنشە، جەر جەكە مەنشiككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرiلمەيدi".
ياعني بۇل ۇستانىم: جەر - وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكە مەنشiككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. سول جەر ءۇشiن ءار قازاقتىڭ نامىسى جىرتىلىپ، ول جەرگە ءار قازاقتىڭ تەرi مەن قانى توگiلگەن - دەگەن تۇجىرىمعا سايادى.
ەكiنشi ۇستانىم: جەردiڭ استىنداعى، ۇستiندەگi, اسپانىنداعى بارلىق يگiلiك قازاق مەملەكەتiنە قىزمەت ەتۋi كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: "ونىڭ ءار بiر ءتۇيiر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭiرiنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك" بولاتىن.
ياعني بۇل - ءوز جەرiنiڭ يگiلiگiن - اۋەلi ءوز ەلi يگiلiگiنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات - دەگەن ەمەۋiرiندi تانىتادى.
اباي دانىشپاننىڭ:
وزدەرiڭدi تۇزەلەر دەي المايمىن،
ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ
ەندi ءوز ىرقىڭ، -
دەگەنiندەگi "ىرىق" - وسى ىرىق.
جەردiڭ استىنا، ۇستiنە، اسپانىنا يەلiك ەتە الماساڭ - ىرىقتىڭ كەتكەنi سول ەمەس پە؟!.
ءۇشiنشi ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، "قازاقتىڭ جەرiندە وندiرiلگەن "بiر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتiڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستiنە توقىما بولىپ كيiلۋi" كەرەك، ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسiزدiك پەن بiرلiككە قول جەتكiزۋگە ۇمتىلۋى تيiس ەدi.
تاعى دا سول اباي:
"بiرلiك - اقىلعا بiرلiك، مالعا بiرلiك ەمەس. مالىڭدى بەرiپ وتىرساڭ: اتاسى باسقا، دiنi باسقا، كۇنi باسقالار دا جالدانىپ تiرلiك قىلادى. بiرلiك ساتىلسا - انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بiرلiك قىلسا كەرەك", - دەگەندەگi بiرلiك - وسى ەكونوميكالىق بiرلiك.
ال بiزدەگi ساتىلمايتىن قۇندىلىق - تەك "جالدانىپ تiرلiك قۇرۋ" عانا بولىپ قالدى.
ءتورتiنشi نىسانا: قازاق مەملەكەتiندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ تiل، دiن، دiل ۇستەمدiگi بولۋى كەرەك، ياعني ح.دوسمحامەدوۆتiڭ پايىمداۋىنا جۇگiنسەك، "ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدiگi ساقتالۋى" تيiس بولاتىن.
«كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنiم،»
- دەپ سارا اقىننىڭ سال بiرجانعا قاراتا ايتقانىنداي، بۇل ءۇش ماسەلەگە كەلگەندە، بiزدiڭ دە ءۇنiمiز شىقپايدى.
ەگەر قوعامنىڭ دامۋى وسى بەتiمەن كەتە بەرسە، كۇنi ەرتەڭ بiز "قۇراندى" دا ورىس تiلiندە وقيتىن بولامىز.
بەسiنشi, تۇپكi ماقسات: تاۋەلسiز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگiزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگiسiندەگi ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدi.
ياعني تاعى دا سول ح.دوسمۇحامەدوۆتiڭ پايىمداۋىنا جۇگiنسەك: "تاۋەلسiز سوت قۇرىلىمى بولادى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتiن وداقتىق قاعيداتتار (زاڭ) جاسالادى".
1990 جىلعى "قازاقستاننىڭ سۋۆەرەنيتەتi" تۋرالى مالiمدەمەدە قامتىلعان وسى بەس ءتۇرلi ۇلتتىق ۇستانىم بۇتاقتالا كەلiپ، 2002 جىلعى جەردi ساتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنان كەيiن قازاق مەملەكەتi ۇلتتىق يدەيادان تولىق ارىلىپ، بەيمارال مەملەكەتتiڭ قۇرىلىمىنا كوشتi. سونشاما ازاپ شەگە ءجۇرiپ اڭساعان تاۋەلسiزدiك يدەياسىنان ناعىپ سونشاما تەز جەرiندiك؟ ال "جاپونيا سياقتى عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ كەرەك" - دەگەن ۇستانىم ءۇشiن انىق ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 60 مىڭداي ادام "جاپون شپيونى" رەتiندە اتۋ جازاسىنا كەسiلiپتi.
جوعارىدا ايتىلعان ۇستانىمداردى تاراتىپ جاتپايىن. ول ۇزاق اڭگiمە. ساياسات، ەكونوميكا، قوعامدىق دامۋ دەگەندi بىلاي قويعاندا، بiز ءوزiمiزدiڭ تاۋەلسiز رۋحاني تاربيەمiزدi قادiرلەي المادىق.
1.قازiر ءداستۇرسiز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدi. بۇل - ۇلكەن رۋحاني اپات.
2. تاۋەلسiز ەكونوميكا مەن تاۋەلسiز عىلىم جوق. ال تاۋەلسiز عىلىمسىز - تاۋەلسiزدiك تە، زيالى دا، بولاشاق تا جوق. تاعى دا سول "سورلى" اباي: "... مالدى سارىپ قىلىپ عىلىم تابۋ كەرەك. عىلىمسىز - احيرەت تە جوق، دۇنيە دە - جوق. عىلىمسىز - وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان قاجىلىق، ەشبiر عيبادات ورنىنا كەلمەيدi", - دەيدi.
بiز سول عىلىمدى "مالدىڭ", ياعني بيزنەستiڭ قۇرباندىعىنا شالىپ وتىرمىز.
3. ۇلتتىق ۇيىتقىنىڭ، مەكتەپتiڭ، سونىڭ iشiندە باستاۋىش مەكتەپتiڭ ۇلتتىق مايەگi ۇيىماعان. بوتانيكا پانiنەن - قازاقستاننىڭ شوپتەرiنiڭ ءتۇرi مەن اتاۋلارىن، زوولوگيادان - قازاقستاننىڭ جان-جانۋار مەن حايۋاناتتار دۇنيەسiن، جاعىراپيادان - جەر مەن سۋ اتاۋلارىن، جەر قىرتىسىنىڭ اتتارىن، استرونوميادان - "ون سەگiز مىڭ عالامنىڭ" قازاقشا اتاۋلارىن، تاريحتان، وزگەنi بىلاي قويعاندا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى تۋرالى ناقتى مالiمەتتi تابا المايسىز (بۇل رەتتە تاريحشىلار ءالi بiر توقتامعا كەلگەن جوق).
4. "ساۋداسى - ار مەن يمانى" - دەپ اباي ايتقانداي، دiن - ساياسات پەن بيزنەستiڭ قۇرالىنا اينالدى. ۇلتتىڭ ءوز دiنiن وزiنە جيiركەنiشتi كورسەتۋ ۇستانىمى جۇرگiزiلiپ وتىر (دiن تۋرالى قابىلدانباي قالعان ەسكi زاڭ جوباسى مەن قولعا الىنىپ جاتقان جاڭا زاڭنىڭ سۇلباسى سولاي دەۋگە نەگiز قالايدى).
5. مەملەكەتتiك تiل - مەملەكەتتiك قولدانىمنان شەتتەتiلiپ وتىر. مىسال كەرەك پە؟ "كiتاپ شىعارۋدىڭ قاجەتi قانشا. ونى كiم وقيدى. ەلەكتروندىق نۇسقا بار" - دەيتiن مينيسترلەر مەن رەكتورلار پايدا بولدى.
6. مەملەكەت - ءوز ۇلتىنان اجىراي باستادى. ەكەۋiنiڭ ويى ەكi باسقا. ەندi ولاردىڭ باسى قايتا بiرiگە مە، جوق پا؟ ءاي، قايدام.
بۇنىڭ بارلىعى نەنi تانىتادى؟ جوعارىدا اتاپ وتكەنiمدەي، بiزدiڭ تاۋەلسiز مەملەكەتiمiزدە قاراما-قارسى باعىتتاعى ەكi ۇلتتىق اعىمنىڭ قالىپتاسقاندىعىن انىق اڭعارتادى. اشىعىن ايتايىن، مەملەكەت حالىقتان اجىراپ قالدى. قازiر مەملەكەت پەن حالىق باسقا: "مەملەكەت تەك رەتتەپ وتىرۋى كەرەك. قالعانىن بازاردىڭ ءوزi رەتتەيدi", - دەپ وزەۋرەگەندەر، ەندi بiرەر جىلدان سوڭ حالىقتان مۇلدەم قول ءۇزiپ، تاعى دا سول لەنين ايتقانداي، "حالىق بۇرىنعىسىنشا ءومiر سۇرگiسi كەلمەيتiن، ال بيلiكتەگiلەر بۇرىنعىسىنشا باسقارا المايتىن جاعدايعا" دۋشار بولارى انىق. بىلتىر عانا بولۋى مۇمكiن بولجام، بيىل، شىندىققا قاراي بەتiن بۇرىپ وتىر.
مiنە، ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇيىتقان الاش يدەياسىنىڭ نەگiزگi مايەكتەرi وسىنداي.
قازiر ەرiنبەگەن - الاششىل بولىپ الدى. ماسەلە ۇراندا ەمەس، سونى ۇلتتىڭ دiلiنە سiڭiرۋدە. كەيدە، ماعان كەڭەس تۇسىنداعى بالتىق جاعالاۋى، وزبەكستان، قازiرگi بەلگيا سياقتى ءۇنسiز ازاماتتىق مويىنسىنباۋ قوزعالىسىن ۇنەمi سانادا ۇستاعان دۇرىس سياقتى دا كورiنiپ كەتەدi. وسى ورايدا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ساياسي كوزقاراسىنا قاتىستى، ونى "ماسسونعا", "شوقىنشىعا", ەۋروپاشىلدىققا، "رۋشىلعا" تەڭەپ جۇرگەن ساياسي ساۋاتسىزدىق پەن ازاماتتىق جادiگويلiككە ءسال عانا تۇسiنiك بەرە كەتكiم كەلەدi.
بiرiنشi ءۋاج: ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسسوندىق يدەياعا قاتىسى قانداي؟
ءاليحان بوكەيحانوۆ - ۇلتتىق ساياساتكەر. ۇلت تاۋەلسiزدiگi جولىندا ىقپالى تيەتiن بارلىق مۇمكiندiكتi پايدالانۋعا ءماجبۇر. ال 1905 جىلى ۇلتتىق اۆتونوميا، پاتشانى تاقتان ءتۇسiرۋ، كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا ورناتۋ، بۇراتانا ۇلتتارعا - ناسiلiنە، دiنiنە قاراماستان ازاتتىق بەرۋ، ءوزiنiڭ دامۋ جولىن انىقتاۋعا ەرiك بەرۋ ماسەلەسiن كiم كوتەردi? كادەت پارتياسى كوتەردi. ەندەشە، "بۇراتانا ۇلتتارعا - ناسiلiنە، دiنiنە قاراماستان ازاتتىق بەرۋ، ءوزiنiڭ دامۋ جولىن انىقتاۋعا ەرiك بەرۋدi" ماقسات ەتiپ قويعان ساياسي پارتيانىڭ قۇرامىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ نەگە كiرمەۋi تيiس؟ كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا پارتياسى ءوزiنiڭ كۇرەس جولىنا: ادامعا ادام - باۋىر، دوس، بiرiڭ - ءبارiڭ ءۇشiن، ءبارiڭ - بiرiڭ ءۇشiن، ناسiلدiك، ۇلتتىق، دiندiك، الەۋمەتتiك تەڭدiك، ازاماتتىق قوعام سياقتى تۋرا ءوزiمiز ۇرانداتىپ وسكەن كوممۋنيزمنiڭ پرينتسيپتەرiن نەگiزگi ەتiپ الدى. مiنە، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشiن ءاليحان بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنا ءوتتi. بۇل ماقساتقا جەتۋ جولىندا باۋىرلاس تۇركi حالىقتارىنىڭ ۇلت زيالىلارى دا توپتاستى. سونىڭ ناتيجەسiندە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ بiرiنشi قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرۋعا مۇمكiندiك الدى. سول قۇرىلتايدا كوتەرiلگەن جاسىل تۋدىڭ شىلاۋىمەن 1917 جىلى 1-11 مامىر ارالىعىندا ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن I بۇكiلرەسەيلiك مۇسىلماندار قۇرىلتايىنا ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ع.الiبەكوۆ، ك.جالەنوۆ، عۇبايدوللا جانە داۋلەت يشاندار، ۋ.تاناشەۆ پەن ش.بەكمۇحامەدوۆ قاتىستى. بۇل قۇرىلتاي رەسەي بوداندىعىنداعى مۇسىلمانداردى عانا بiرiكتiرiپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار تاۋەلسiز رەسپۋبليكا تۋرالى ماسەلە اشىق مiنبەدە كوتەرiلگەن تۇڭعىش باس قوسۋ بولدى.
ال1917 جىلى كەرەنسكي:
"تۇركiستان مەن دالا وبلىستارى تۋلا نەمەسە تامبوۆ وبلىستارى ەمەس. اعىلشىندار نەمەسە فرانتسۋزدار وزدەرiنiڭ وتارلارىنا قالاي قاراسا، بiز دە ولارعا (ياعني قازاقتارعا - ت.ج.) سولاي قاراۋىمىز كەرەك", - دەپ مالiمدەمە جاساعاننان كەيiن، ءا.بوكەيحانوۆ رەسمي تۇردە كادەت پارتياسىنان شىقتى.
ويتكەنi بۇل كەزدە قازاق اراسىندا دەربەس پارتيا قۇرۋ ماسەلەسi تولىق پiسiپ-جەتiلگەن ەدi. ءا.بوكەيحانوۆ ءوزiنiڭ بۇل شەشiمiن: كادەت پارتياسىنىڭ ماقساتى - ۇلتتىق اۆتونوميا جاريالاۋعا قارسى بولعاندىقتان دا، الاش يدەياسىنا سايكەس كەلمەگەندiكتەن دە، ونىڭ قۇرامىنان شىعامىن - دەدi.
مiنە، بۇل كەز-كەلگەن ساياساتكەر ۇستاناتىن كۇرەس ءتاسiلi. وسىندايدا اياتوللا حومەينيدiڭ ءوزiنiڭ كۇندەلiگiنە: "مەن دiنiم ءۇشiن (ۇلتىم ءۇشiن دەپ ءتۇسiنiڭiز - ت.ج.) شايتانمەن دە جۇمىس iستەۋگە ءازiرمiن" - دەگەن ءسوزi ەسكە تۇسەدi. ءا.بوكەيحانوۆ تا الاشتىڭ ازاتتىعىنا قول جەتكiزۋ ءۇشiن بارلىق ساياسي ءادiس-تاسiلدەن باس تارتقان جوق.
سول ءۇشiن دە ازامات سوعىسى جىلدارى "الاشوردا" ۇكiمەتi قۇرىلتاي ۇكiمەتiنiڭ قۇرامىنا كiردi. ونداعى ماقساتتارىن سۇراعان تۇرمە تەرگەۋشiسiنە ح.دوسمۇحامەدوۆ:
"قۇرىلتايدىڭ تاپسىرۋىمەن ورال قازاقتارىنىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن جاسادىم، ول ەش وزگەرiسسiز قۇرىلتايدا بەكiتiلدi. كەيiنگi دەموكراتيالىق وزەرiستەردiڭ بارىسىندا ول جەكە كiتاپشا بوپ باسىلىپ شىقتى. قۇرىلتاي: مونارحياعا - دەموكراتيانىڭ قۇلدىعىنىڭ سيمۆولى، بiر حالىقتى ەكiنشi حالىققا ارانداتۋدىڭ وشاعى رەتiندە باعا بەردi. ەگەر دە: بارلىق حالىقتاردىڭ ءوزiن-ءوزi بيلەۋiنە ەرiك بەرiلگەن جاعدايدا جانە بارلىق دەرجاۆالار قارۋسىزداندىرىلسا، وندا قۇرىلتاي وكiلدەرi ەشقانداي اننەكتسياسىز، كونتريبۋتسياسىز بەيبiت كەلiسiم جاساۋدى جاقتايتىنىن مالiمدەدi. جالپىعا ورتاق اشىق جانە جاسىرىن داۋىسپەن سايلانعان قۇرىلتاي جينالىسى - روسسيانىڭ مەملەكەتتiك زاڭدىق قۇرىلىمى رەتiندە تانىلدى، ءوزiنiڭ سانىنا بايلانىستى ءار ۇلتتىڭ وكiلi مەملەكەتتiك مەكەمەلەرگە قابىلداناتىن بولسىن دەپ شەشiم شىعاردى", - دەپ جاۋاپ بەردi.
ەكiنشi ءۋاج: ءاليحان بوكەيحانوۆقا قاراتىلا جيi ايتىلاتىن "شوقىنشى", "ەۋروپاشىل", مۇسىلماندىققا قارسى دەگەن پايىمسىز بايبالامعا بايلانىستى ايتارىمىز مىناۋ. كەڭەستiك جەتپiس جىلدا بiزدiڭ دiني تانىمىمىز تولىقتاي توقىراۋعا ۇشىراپ، ءوزiمiزدiڭ مۇسىلماندىق تاريحاتىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق. بiزگە بۇيىرىلعان جول - يمام اعزامنىڭ جولى عوي. بۇل تۋرالى ابايدىڭ 17 ءتۇرلi ءتاپسiرلi تۇسiنiگi بار. ول ابايدىڭ "يمامسىزدىق نامازدا قىزىلباستار سالعان جول" - دەگەن تۇسiنiگiمەن تiكەلەي بايلانىستى. قادىمي دiنشiلدەردiڭ كەسiرiنەن مۇسىلمان الەمi جاراتىلىستانۋ مەن ونەركاسiپتiك عىلىمنان مۇلدەم اجىراپ قالدى. قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرiكمەن، تاجiكتەر ءالi دە ونەركاسiپتiك عىلىمدى جاتىرقاپ كەلەدi. سونىڭ ناتيجەسiندە، حIح عاسىر مەن حح عاسىردا بۇكiل مۇسىلمان قاۋىمى وتارلانىپ قالدى. سوعان قارسى مۇسىلمان جانە تۇركi الەمiندە جاديدتiك اعىم مەن ساياسي كۇرەس باستالدى. س.اسفاندياروۆ: "الاش يدەياسىنىڭ ويانۋىنا اسەر ەتكەن - جاديدتiك باعىت پەن كۇرەس",- دەپ اشىق جازعان. ال وزبەكستان مەن تۇركمەنستانداعى 1927 جىلعا دەيiنگi سوزىلعان باسماشىلار سوعىسى - تەك كەڭەسكە قارسى سوعىس ەمەس، ول قادىم مەن جاديدشiلەردiڭ اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىس بولاتىن. م.تىنىشباەۆتىڭ قوقان اۆتونومياسىنىڭ پرەمەر-مينيسترلiگiنەن باس تارتۋىنىڭ ءوزi سول ەكi اعىمنىڭ بiتiسپەيتiن مايدانىنىڭ كەسiرi ەدi.
ءۇشiنشi ءۋاج: 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi تۋرالى مىنا پiكiردi اتاپ وتكiم كەلەدi.
1916 جىلى 3 اقپاندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ن.بەگiمبەتوۆ پەتروگرادقا بارىپ، اسكەري مينيستر گەنەرال پوليۆانوۆقا جولىعىپ، قازاقتاردى اسكەرگە الۋ ماسەلەسiن جەتكiزدi. ونداعى باستى ماقسات: قازiرگi زاماننىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ تiلiن بiلمەي، تۇراقتى اسكەرگە تارتىلماي ۇلتتىق تاۋەلسiزدiك تۋرالى قيالداۋعا دا بولمايتىن. مۇنى الاشتىقتار: كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پارىزىمىز، - دەپ ءتۇسiندi. زاماننىڭ بەتالىسى ۇلتتان سونى تالاپ ەتتi. سانالى ارمياسىز "ساۋلەتتi, ەركiن كۇندi" اڭساۋدىڭ ءوزi ناداندىق بولاتىن.
ءتورتiنشi ءۋاج: وسى تۇركiستان يدەياسى دەگەن نە؟ ول قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiنە كەپiلدiك بەرەتiن يدەيا ما، جوق پا؟ - دەگەن سۇراققا تاريحشىلارىمىز تۋرا جاۋاپ بەرمەي، بەتiن بۇركەمەلەپ كەلەدi. سول يدەيا نى وتكiزۋ ءۇشiن كەيبiر "تاريحشىلار" كەشەگi الاش ۇراندى ازاماتتاردى قولدان جiككە ءبولدi: ولاردىڭ قاتەلiگ - تۇركiستان يدەياسىن بولiسپەدi, انا تۇلعاعا، مىنا تۇلعاعا قارسى شىقتى - دەستi. سوندا، 1991 جىلى تاۋەلسiزدiك جاريالانعاندا، ونىڭ تاۋەلسiزدiگiن تانىعان ەلۋ ءتورت ەل قانداي مەملەكەتتi, ونىڭ قانداي شەكاراسىن مويىندادى؟ ول شەكارا قاشان جانە قالاي قۇرىلدى، ولاردىڭ باسىندا كiم تۇر ەدi? وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتiك شەكاراسىنىڭ بەكiتiلiپ، اۆتونوميالى مەملەكەت بولىپ جاريالانعانىنا 90 جىل تولدى. "وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا دەربەس مەملەكەت رەتiندە سسسر-دiڭ قۇرامىنان ءبولiنiپ كەتۋiنە قۇقى بار" - دەگەن باپتى كiمدەر كەڭەستiڭ كونستيتۋتسياسىنا كiرگiزiپ ەدi? ارينە، ونىڭ iشiندە ۋكراينا مەن گرۋزيا وكiلدەرi, "الاشوردا" ۇكiمەتiنiڭ كوسەمدەرi, ونىڭ iشiندە تiكەلەي وسى ماسەلەمەن اينالىسقان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەر بار. ەگەر تۇركiستان يدەياسىن قولداسا، وندا سولتۇستiكتەگi بەس وبلىس - رەسەيگە، وڭتۇستiكتەگi بەس وبلىس - وزبەكستانعا قالار ەدi. "الاشورداشىلاردىڭ" ماقساتى - بiرتۇتاس قازاق مەملەكەتiن قۇرۋ. بۇعان ح.دوسمۇحامەدوۆتiڭ تۇرمە دەگi تەرگەۋشiگە بەرگەن مىنا جاۋابى دايەك بولا الادى. وندا:
"قازاقستان جاعىراپيالىق جاعىنان بiرتۇتاس مەملەكەت رەتiندە باسقارىلۋى تيiس. بارلىق جوعارعى لاۋازىمدار سايلانىپ قويىلۋى كەرەك. ەگەردە كەڭەس وكiمەتi ساياسي ەركiندiك جاريالاپ، ەركiن پارتيا قۇرۋعا مۇمكiندiك بەرسە، ولارعا دا وسى تالاپتى قويۋ كەرەك - دەستiك. بۇل باعدارلاماعا تىنىشباەۆ ەكەۋمiز قانداي ۇلەس قوسساق، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ تە سونداي دارەجەدە بەلسەنە قاتىستى. "ۇيىمنىڭ باستى قۇرىلىمى ەكi جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ قاراستىرىلدى: بiرiنشi, كەڭەس وكiمەتi قۇلاعان جاعدايدا، ەكiنشi ءانۋار پاشا جەڭiلگەن جاعدايدا نە iستەۋ كەرەكتiگi باستى نازارعا الىندى... بiز ول كەزدە سiزدەردiڭ فەدەراتسيا تۋرالى شەشiمدەرiڭiزدi بiلمەيتiن ەدiك، ول كەزدە تۇركiستاندى وزبەك باسشىلارى بيلەپ-توستەيتiن، جوبانى جاساعان دا سولار بولاتىن. قازاقتاردىڭ وزبەكتەرمەن ارالاس تۇراتىنىنا قاراماستان، بiز وزبەكتەردiڭ بۇل ۇسىنىسىنا مۇلدەم قارسى بولدىق. ويتكەنi بiزدiڭ باستى ماقساتىمىز - بارلىق قازاقتىڭ باسىن قوسۋ بولاتىن. بiز تiپتi قىتايداعى قازاقتاردى دا قوسىپ الۋدىڭ جولىن قاراستىردىق. ارينە، ولار وزدەرi مەكەندەپ وتىرعان تەرريتورياسىمەن قازاقتىڭ قۇرامىنا كiرۋ كەرەك - دەپ ەسەپتەدiك. بۇل جوسپار سول قيال كۇيiندە قالدى، iس جۇزiندە ەشنارسە دە اتقارىلعان جوق. بۇعان قازاقستاندىق قازاقتاردىڭ قالاي قارايتىنى ماعان بەلگiسiز. جات جەردەگiلەردiڭ جاعدايى وتە اۋىر كۇيدە، ءومiر ءسۇرۋ دارەجەسi تومەن، سوندىقتان دا بiرiگۋگە قارسى بولا قويماس دەپ ويلادىق", - دەپ اتاپ كورسەتتi.
مiنە، بوكەيحانوۆتىڭ دا تۇپكi ماقساتى وسى ەدi.
بەسiنشi ءۋاج: بiز، "الاشوردا" مەن ءا.بوكەيحانوۆ تۋرالى ءسوز ەتكەندە ساياسي ەميگراتسيا ماسەلەسiنە باسا كوڭiل ءبولiپ، كەيدە جالاڭ جاناشىرلىققا دەيiن بارىپ ءجۇرمiز. الايدا بiز ۇلتتىق يدەيا ءۇشiن كۇرەسكەن زيالىلاردىڭ ساياسي ەميگراتسيا تۋرالى:
"قازاقتىڭ - قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. سوندىقتان دا قازاق ۇكiمەتiنiڭ مۇشەلەرi قازاق iشiندە قالۋى تيiس. ەگەردە بiز تەڭدiككە قول جەتكiزگiمiز كەلسە، وندا قازiردەن باستاپ تەرەڭدەپ ويلاماساق بولمايدى. بۇگiن نە ەكسەك، ەرتەڭ سونى ورامىز", - دەگەن استىرتىن ۋاعدالاستىعىن ولاردىڭ كۇرەس جولىنداعى تاڭداۋى رەتiندە سىيلاۋىمىز كەرەك.
ءومiردiڭ ءوزi كورسەتiپ وتىرعانىنداي، ەگەردە الاش زيالىلارى جاپپاي ەميگراتسياعا كەتكەندە، وندا 1920-1930 جىلدار اراسىنداعى اعارتۋ جانە عىلىم سالاسىنداعى ەڭبەكتەر دۇنيەگە كەلەر مە ەدi? ول ەڭبەكتەر جازىلماسا قازiرگi قازاق تiلiنەن باستاپ الگەبرا، گەومەتريا، بيولوگيا، فيزيكا، زوولوگيا، جاعىرافيا تەرميندەرi قالاي قالىپتاسار ەدi? سونىمەن قاتار، تۇپكi كۇرەس ماقساتىنا جەتە الماسا دا، جوعارىداعى بەس تۇجىرىم ءۇشiن كۇرەسكەن س.سادۋاقاسوۆ سياقتى جاس قايراتكەرلەر قالىپتاسار ما ەدi, قازاقستانداعى ساياسي احۋال مەن ساياسي كۇرەس قالاي بەت الار ەدi?
مiنە، الاش يدەياسى مەن ونىڭ كوسەمi ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇلتتىڭ تولىقتاي بوستاندىعى جولىندا ۇستاعان ۇستانىمىنىڭ بiر تارامى وسىنداي. مەنiڭ ويىمشا، بۇل يدەيا - ماڭگiلiك جانە قازاق ۇلتى ءومiر ءسۇرiپ تۇرعان جاعدايدا كۇن تارتiبiنەن تۇسپەيدi دەپ ويلايمىن.

15 قىركۇيەك
تۇرسىن جۇرتباي،
"وتىرار كiتاپحاناسى" عىلىمي ورتالىعىنىڭ
ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6621