(«كۇرەتامىر» قق ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلدە جاسالعان بايانداما)

قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى ءومىر تاريحىندا دۇركىن-دۇركىن سالماقتى سىناقتارعا ۇشىراپ وتىردى. اسىرەسە، بۇل سىناق كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا كۇردەلى تراگەديالىق سيپات الىپ، اسان قايعى، بۇحار جىراۋ، ماحامبەت، اباي سياقتى ۇلىلار سويلەگەن ءتىلدىڭ الدىنا شەكسپيرلىك «بار بولۋ نەمەسە جوق بولۋ؟!» ساۋالىن قويدى. رەسپۋبليكادا №1-ءشى ءتىل بولۋعا ءتيىستى ءتىلدىڭ وسىنشا تومەن دەڭگەيگە قۇلديلاۋى ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەس جىلدارىنداعى دەموگرافيالىق جويقىن اپاتتارمەن تىعىز بايلانىستى. قازاق جۇرتىن ەكى مارتە الاپات زۇلماتقا ۇشىراتقان اشارشىلىق جىلدارىندا قازاقستاننىڭ 3,8 ميلليون حالقى جاپپاي وپات بولدى: 1921-23 جىلدارى 1,5 ميلليون، 1931-33 جىلدارى 2,3 ميلليون ادام قىرىلىپ، 1915 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن حالىقتىڭ 60 پايىزى جوق بولدى. ۇلتتىڭ تابيعي دامۋىن كوپتەگەن ونجىلدىقتارعا كەرى لاقتىرىپ تاستاعان اۋىر ناۋبەتكە تاپ وسى جىلدارى سىرتتان تۇيدەك-تۇيدەك اعىلعان كوشى-قون تاسقىنى قوسىلدى. ناتيجەسىندە 1897 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 82 پايىزىن قۇراعان قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 1926 جىلى 58,5 پايىزعا، 1939 جىلى 38,0 پايىزعا، 1962 جىلى 28,0 پايىزعا قۇلدىراپ كەتتى.

(«كۇرەتامىر» قق ۇيىمداستىرعان دوڭگەلەك ۇستەلدە جاسالعان بايانداما)

قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى ءومىر تاريحىندا دۇركىن-دۇركىن سالماقتى سىناقتارعا ۇشىراپ وتىردى. اسىرەسە، بۇل سىناق كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا كۇردەلى تراگەديالىق سيپات الىپ، اسان قايعى، بۇحار جىراۋ، ماحامبەت، اباي سياقتى ۇلىلار سويلەگەن ءتىلدىڭ الدىنا شەكسپيرلىك «بار بولۋ نەمەسە جوق بولۋ؟!» ساۋالىن قويدى. رەسپۋبليكادا №1-ءشى ءتىل بولۋعا ءتيىستى ءتىلدىڭ وسىنشا تومەن دەڭگەيگە قۇلديلاۋى ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەس جىلدارىنداعى دەموگرافيالىق جويقىن اپاتتارمەن تىعىز بايلانىستى. قازاق جۇرتىن ەكى مارتە الاپات زۇلماتقا ۇشىراتقان اشارشىلىق جىلدارىندا قازاقستاننىڭ 3,8 ميلليون حالقى جاپپاي وپات بولدى: 1921-23 جىلدارى 1,5 ميلليون، 1931-33 جىلدارى 2,3 ميلليون ادام قىرىلىپ، 1915 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن حالىقتىڭ 60 پايىزى جوق بولدى. ۇلتتىڭ تابيعي دامۋىن كوپتەگەن ونجىلدىقتارعا كەرى لاقتىرىپ تاستاعان اۋىر ناۋبەتكە تاپ وسى جىلدارى سىرتتان تۇيدەك-تۇيدەك اعىلعان كوشى-قون تاسقىنى قوسىلدى. ناتيجەسىندە 1897 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 82 پايىزىن قۇراعان قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 1926 جىلى 58,5 پايىزعا، 1939 جىلى 38,0 پايىزعا، 1962 جىلى 28,0 پايىزعا قۇلدىراپ كەتتى.

ەگەر ءبىز 1959 جىلعى كسرو-نىڭ باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالارىنداعى ۇلتتىق-دەموگرافيالىق جاعدايمەن سالىستىرساق، قازاقستاننىڭ مۇشكىل ءحالى ودان سايىن ايقىندالا تۇسەدى. ءتول تۇرعىندار ۇلەسى ارمەنيادا - 88.0, رەسەيدە - 83.3, بەلارۋستە - 81.1, ليتۆادا - 79.3, ۋكراينادا - 76.8, ەستونيادا - 74.6, ءازىربايجاندا - 67.5, مولدوۆادا - 65.4, گرۋزيادا - 64.3, وزبەكستاندا - 62.2, لاتۆيادا - 62.0, تۇركىمەنستاندا - 60.9, تاجىكستاندا - 53.1, قىرعىزستاندا - 40.5, ال، قازاقستاندا بار بولعانى 30.0 پايىز عانا قۇرادى. سونىڭ سالدارىنان بۇكىل الەمدە تەك قازاقستاندا عانا ەركىن تىنىس الۋ مۇمكىندىگى بار قازاق ءتىلىنىڭ ءوز وتانىندا ءومىر ءسۇرۋ ءورىسى، تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى كەڭەس ۋاقىتىندا شەكتەن تىس تارىلىپ،  ءتىلىمىز تۇنشىعا باستادى.

ونىڭ ۇستىنە رەسپۋبليكامىزدا ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى ورىستىق قالىپقا اۋدارىلىپ، مىڭنان استام قازاق مەكتەپتەرى ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن وشاقتارعا اينالدىرىلدى. ءىس قاعازدارىنان باستاپ، ۇلكەن-كىشى، رەسمي-رەسمي ەمەس ءماجىلىس-جينالىستار مەن ءماسليحات-قۇرىلتايلاردىڭ بارلىعى «ۇلى تىلدە» جۇرگىزىلىپ، قازاق ءتىلى ءىس جۇزىندە كاسىبي-تەحنيكالىق، ارناۋلى ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارى، عىلىم مەن ءوندىرىس سالالارىنان ىعىستىرىلدى. بۇل، اسىرەسە، حرۋششەۆتىك «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» جىلدارى اسا قارقىندى ەكپىنمەن جۇرگىزىلدى. وسىلايشا، بۇرىشقا قۋىپ تىعىلعان قازاق ءتىلى سول تۇيىقتان ءالى كۇنگە دەيىن ءوز بەتىمەن شىعا الماي جانتالاسۋدا. ال، وسىنداي جاعدايدا الدە كىمدەر تاراپىنان: «بالتىق بويىنداعىلار، ارمياندار مەن وزبەكتەر سياقتى، تىلدەرىڭدى دامىتۋعا ەشكىم سەندەرگە كەدەرگى جاساعان جوق قوي»، - دەپ،  وسىناۋ قانقۇيلى ساياساتتىڭ باستى قۇرباندارى - قازاقتاردىڭ وزدەرىن كىنالاۋ، البەتتە، جۇمسارتا ايتقاندا - ادىلەتسىزدىك، ءوز اتىمەن اتاسا - يمانسىزدىق!

تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك بايراعى جەلبىرەگەن بويدا ەلىمىزدىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءتىلىنىڭ حال-احۋالى كۇرت جاقسارىپ، ول رەسپۋبليكانىڭ شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك تىلىنە اينالۋعا ءتيىستى ەدى. ويتكەنى، كوپ جاعىنان قازاقستان وكىمەتىنىڭ ءوزى جاساندى تۇردە ۇيىمداستىرعان پوستكەڭەستىك كەزەڭ كاتاكليزمدەرىنە قاراماستان، تەك ۇلتتىڭ ءوز ىشكى قۋاتى ارقاسىندا عانا دەموگرافيالىق جاعدايىمىزدىڭ بىرتە-بىرتە وڭالا باستاۋى ءتىلدىڭ قايتا تۇلەۋىنە وڭتايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن.

تومەندەگى كەستەگە كوز تاستاساق، بۇعان كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس.

1897-2008 جج. قر تۇرعىندارى ەتنيكالىق قۇرامىنىڭ وزگەرۋ ديناميكاسى (مىڭ ادام)

ەسكەرتۋ: جيىنتىعى بارشا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 96,8%-ىن قۇرايتىن سان جاعىنان ەڭ ءىرى ەتنوستار عانا كىرگەن كەستەدە، سالىستىرۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن، ولاردىڭ پايىزدىق ۇلەس سالماعى تەك كوپ جاعىنان كەزەڭدى 1897, 1959 جانە 2008 جىلدار بويىنشا عانا بەرىلدى.

كەستەدە ءتورت بىردەي ەرەكشەلىك نازار اۋدارتادى: بىرىنشىدەن، 1959 جىلمەن سالىستىرعاندا 2008 جىلى رەسپۋبليكاداعى قازاقتار سانى 9,3 ميلليونعا جەتىپ، 3,3 ەسەدەن استام كوبەيگەن، ءسويتىپ، 1959 جىلعى بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ سانىمەن تەڭەلگەن; ەكىنشىدەن، 1959 جىلمەن سالىستىرعاندا، رەسپۋبليكا تۇرعىندارى ىشىندەگى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى تۋرا ەكى ەسە وسكەن; ۇشىنشىدەن، ورىستاردىڭ سانى ولاردىڭ تاپ سول 1959 جىلعى سان دەڭگەيىنە دەيىن ازايعان; تورتىنشىدەن، 1959 جىلى سانى 5574 مىڭ ەۋروپالىق ەتنوستار سانى 3213 مىڭ تۇرىك ەتنوستارىنان ۇستەم ءتۇسىپ، اراسالماق 60% - 34,5% بولسا، 2008 جىلى، كەرىسىنشە، 10315 تۇرىكتەكتىلەر 4746 مىڭ ەۋروپالىقتاردان ۇستەم ءتۇسىپ، اراسالماق 66,3% - 30,5% قۇرادى.

سونداي-اق، بۇل وزگەرىستەر، كەيبىر ساياساتكەرلەر، جۋرناليستەر مەن باسقا دا زامانداستارىمىز ءجيى ايتىپ جۇرگەندەي، ورىستار مەن «ورىستىلدىلەردى» بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردان «ماقساتتى تۇردە ىعىستىرىپ شىعارۋ»، «رۋسوفوبيا» سالدارىنان ورىن العان جوق. بۇل - نەگىزىندە ءۇش باستى فاكتور جاتقان وبەكتيۆتى پروتسەسس: بىرىنشىدەن، «جاس» تۇرىك ۇلىستارى تابيعي ءوسىمنىڭ اناعۇرلىم جوعارى قارقىنىن ساقتاپ تۇرعان جاعدايدا، «كارى» ەۋروپالىق ۇلىستاردىڭ بارلىق جەردە ءبىرازدان بەرى دەپوپۋلياتسياعا ۇشىراپ، ياعني، ءولىمنىڭ تۋدان كوپ بولۋى سالدارىنان ساندارىنىڭ ازايىپ جاتقاندىعى; ەكىنشىدەن، كسرو ىدىراعاننان كەيىن قازىرگى بارشا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردى قامتىعان جانە بۇكىلالەمدىك ءۇردىس بولىپ تابىلاتىن، جالپى يمپەريالىق قۇرىلىمداردىڭ قۇلاۋى مىندەتتى تۇردە تۋدىراتىن ميگراتسيالىق پروتسەستەر; ۇشىنشىدەن، ەتنيكالىق ءوزىن ءوزى ايقىنداۋ نەمەسە ءوزىن ءوزى باعدارلاۋ پروتسەستسىنىڭ كەرى سيپاتقا يە بولۋى - ەگەر كەڭەس زامانىندا ورىس ۇلتىمەن ارالاس نەكەدە تۋىلعان بالالار باسىم كوپشىلىك جاعدايدا «ورىس» بولىپ جازىلىپ كەلسە، قازىر بۇل ءۇردىس قاراما-قارسى سيپاتقا يە بولۋدا. بۇعان تومەندەگى كەستە دالەل بولا الادى.

تمد جانە بالتىق بويى مەملەكەتتەرىندەگى ورىستار سانى، 1989-2000 جج.

ۆالەري تيشكوۆ. «رۋسسكي مير: سمىسل ي ستراتەگي» http://www.materik.ru/index.php?section=analitics&bulid=172&bulsectionid=19109 بيۋللەتەن №170  01.06.2007

مۇندا، الەكسەي لوبانوۆ سياقتى ورىستىڭ اسىرە پاتريوتتارى «دالەلدەگىسى» كەلىپ جۇرگەندەي، ورىستار سانىنىڭ ازايۋ كورسەتكىشى جاعىنان قازاقستاننىڭ استە ءبىرىنشى ورىن المايتىندىعى جاقسى كورىنىپ تۇر.

قالاي بولعاندا دا، ەشكىمنىڭ جەكە ەركىنە باعىنبايتىن بۇل فاكتورلاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى رەتىندە قارقىندى دامۋىنا جانە پوزيتسياسىنىڭ ءسوزسىز نىعايۋىنا جاعىمدى اسەر ەتەتىن فاكتورلار بولىپ تابىلادى. بىرىنشىدەن، قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ «ورىستىلدىلىگىنە» قاراماستان (بىراق، البەتتە، ءجيى ايتىلىپ جۇرگەندەي، 40%-نىڭ ەمەس، بۇل جونىندە - تومەنىرەك), 1959 جىلمەن سالىستىرعاندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى كوپ كەڭىگەن. ەكىنشىدەن، رەسپۋبليكادا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناقتارى كورسەتكەندەي، ەۋروپالىق ۇلىستار وكىلدەرى وبەكتيۆتى دە، سۋبەكتيۆتى دە سەبەپتەر سالدارىنان قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ ماسەلەسىنە ۇنەمى «تۋ سىرتىن» بەرە قاراسا، تۇركىتەكتىلەر قازاق تىلىنە اناعۇرلىم ىقىلاستى ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇرادى.

ماسەلەن، 1970 جىلعى ساناق بويىنشا ورىستاردىڭ نەبارى 1.01 پايىزى عانا قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن. ال، وزگە ەۋروپالىقتار كورسەتكىشتەرى مىناداي بولعان: نەمىستەر - 0.52, ۋكرايندار - 0.49, بەلارۋستار - 0.13. ەندى تۇركىلەرگە قارايىق: ۇيعىرلار - 7.80, ءازىربايجاندار - 7.14, تاتارلار - 5.37, وزبەكتەر - 3.56. 1979 جىلعى ساناق بويىنشا: ورىستار - 0.67, نەمىستەر - 0.51, ۋكرايندار - 0.39, بەلارۋستار - 0.20. بايقاساڭىز، العاشقى ءۇش ەتنوستىڭ كورسەتكىشتەرى ءتىپتى كەرى كەتكەن! تۇركىلەر: ۇيعىرلار - 9.34, ءازىربايجاندار - 7.40, تاتارلار - 5.36, وزبەكتەر - 4.73. 1999 جىلعى ساناق بويىنشا: نەمىستەر - 3.30, ورىستار - 2.15, ۋكرايندار - 2.02, بەلارۋستار - 1.64. تۇركىلەر: ۇيعىرلار - 62.78, وزبەكتەر - 47.41, ءازىربايجاندار - 44.39, تاتارلار - 40.58.

ءسويتىپ، كەڭەس زامانىمەن سالىستىرعاندا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ كورسەتكىشتەرى ەۋروپالىقتار اراسىندا دا، تۇركىلەر اراسىندا دا كوپ ىلگەرىلەگەنى ايقىن. راس، بۇل تۇرعىدا سوڭعىلارى وزدەرىنىڭ قوماقتى باسىمدىعىن ساقتاپ قالعان: ەگەر ەۋروپالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن بىلەتىندەرى 1.64 - 3.30 پايىز ارالىعىندا بولسا، تۇركىلەر كورسەتكىشى 40,58 - 62,78 پايىز ارالىعىندا، ياعني، جارتىسىنا جۋىقتان ۇشتەن ەكىگە تامان. ال، ەگەر كورنەكىلىك ءۇشىن ەڭ ۇشقارى كورسەتكىشتەردى الساق، ۇيعىرلاردىڭ قازاق ءتىلىن ەركىن ءبىلۋى بەلارۋستارعا قاراعاندا 40 ەسە دەرلىك ارتىق ەكەن! پرينتسيپىندە، بۇعان تاڭدانۋعا دا بولماس، قانشا ايتقانمەن، تۇرىك باۋىرلاردىڭ ءوزارا تىلدىك، دىندىك، تاريحي، مادەني، سالت-سانالىق، پسيحولوگيالىق تۋىستىعى ءوز اسەرىن تيگىزەتىنى بەلگىلى عوي.

ال، ەگەر قازاق ءتىلىن ەركىن جانە ناشار بىلەتىندەر سانىن قوسا ەسەپتەسە، سانى 10 مىڭنان اساتىن دياسپورالار اراسىنداعى قازاق تىلىنە ەڭ جۇيرىكتەرى مىنالار بولىپ شىقتى (پايىز ەسەبىمەن): قىرعىزدار - 88.8 (ورىس ءتىلىن 80.5 يگەرگەن), ۇيعىرلار - 80.5 (76.1), وزبەكتەر - 80.0 (59.2), تۇرىكتەر - 74.7 (75.9), تاجىكتەر - 67.9 (35.8), تاتارلار - 63.6 (96.9), ءازىربايجاندار - 63.4 (86.0), كۇردتەر 61.2 (76.9), باشقۇرتتار - 58.3 (97.9). ەڭ تومەنگى كورسەتكىشتەر: بەلارۋستار مەن پولياكتار - 9.9-دان (99.4 جانە 98.9), موردۆالار - 12.3 (99.5), ۋكرايندار - 12.6 (99.5), ورىستار - 14.9, نەمىستەر - 15.4 (99.3), مولداۆاندار - 17.8 (99.2), چۋۆاشتار - 19.0 (99.3).

جانە ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق جاعداي - دياسپورالاردىڭ بىرقاتارى قازاق ءتىلىن ءوز انا تىلىنەن ارتىق بىلەدى ەكەن (الفاۆيت بويىنشا، پايىز ەسەبىمەن): ءازىربايجاندار - تيىسىنشە 63.4 جانە 51.1, باشقۇرتتار - 58.3 جانە 28.2, قىرعىزدار - 88.8 جانە 38.3, كارىستەر - 28.8 جانە 25.8, پولياكتار - 9.9 جانە 9.1, تاجىكتەر - 67.9 جانە 56.8, تاتارلار - 63.6 جانە 37.1, تەڭ دارەجەدە دەرلىك: گرەكتەر - 26.4 جانە 26.8, تۇرىكتەر - 74.7 جانە 75.5, ۇيعىرلار - 80.5 جانە 81.5.

كەيبىر اقپارات كوزدەرى قازاقتاردىڭ 40 پايىزى ءوز انا ءتىلىن بىلمەيدى دەپ، اتتانداي ايتۋعا قۇشتار. مۇنى قازاق ءتىلىنىڭ قامقورلىققا ءزارۋ ەكەندىگىن سەزدىرۋ ءۇشىن العاش اۋزىنا العان اكادەميك ءابدۋالي حايداروۆ بولاتىن. مۇنىڭ، بالكىم، كەزىندە قاجەتى دە بولعان شىعار، بىراق بۇل دەرەكتىڭ ءتۇبى شيكى. ال، ناقتى اقپارات - 1999 جىلعى ساناقتا رەسپۋبليكامىزداعى 7 985 مىڭ قازاقتىڭ 7 934 مىڭى قازاق ءتىلىن بىلەتىنى دەرەكتەلگەن. ولاردىڭ 114 مىڭى، ياعني، 1.4 پايىزى انا ءتىلىن ناشار بىلگەن. ال، 51 مىڭ قازاق، ياعني، 0.6 پايىزى، مۇلدە بىلمەگەن. جالپى العاندا قازاق ءتىلىن شالا بىلەتىندەر مەن مۇلدە بىلمەيتىندەر سانى 2 پايىزدان ءسال عانا اسادى. بىزدە باسقا رەسمي دەرەك جوق.

راس، ساناق ناتيجەلەرىندە دە اناۋ-مىناۋ اۋىتقۋلار ورىن الۋى مۇمكىن، الايدا، جوعارىدا ايتىلعانداي الشاقتىق بولۋى مۇمكىن ەمەس، البەتتە.

تاريح ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جەتكىلىكتى دارەجەدە شيراق ەكەندىگىن، ونىڭ اناۋ-مىناۋ جاعدايلارعا، سونىڭ ىشىندە نارىقتىق قارىم-قاتىناستارعا دا، جىلدام بەيىمدەلىپ كەتەتىندىگىن كورسەتكەن. ەندەشە، ول ءوزىنىڭ انا تىلىنە بەيىمدەلە المايدى دەۋگە كىمنىڭ اۋىزى بارادى؟!  ال، جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەر قازاقتاردىڭ ءوز ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋعا الدەقاشان دايىن ەكەندىگىن ەش كۇمانسىز دالەلدەيدى.

1999 جىلعى سوڭعى ساناق قورىتىندىسى كورسەتكەن دياسپورالاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدەگى جەتىستىكتەرى - مەملەكەت قامقورلىعىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلا ما؟ تۇك تە ولاي ەمەس! ويتكەنى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسقا ەمەس، ءدال مەملەكەتتىك ورىندار - پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە، ۇكىمەتتە، پارلامەنتتە، جوعارى سوتتا، باس پروكۋراتۋرادا جانە ت.ب.، سونداي-اق، ولاردىڭ جەرگىلىكتى مەكەمەلەرىندە ادام جىلارلىق جاعدايدا ەكەنىن ايقىن كورىپ وتىرمىز عوي. دەمەك، پارادوكس بولسا دا، اقيقاتىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى: مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋى مەن نىعايۋىنا باستى كەدەرگى - مەملەكەتتىڭ ءوزى! بۇعان نە سەبەپ؟ تەك سالعىرتتىق قانا ەمەس. كوپتەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ بالالارى انا ءتىلىن بىلمەيدى، سونداقتان ولاردىڭ بولاشاعى مەن مانسابى ءۇشىن قاتتى قاۋىپتەنەتىن اتا-انالارى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جۇمىس ىستەپ كەتۋىنە مۇددەلى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرىنىڭ دە باسىم كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ كەيبىر پرەمەر-مينيسترلەرىمىزدىڭ ءوزى انا ءتىلىن تۋرا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ۇيرەنە باستاعانىنا ءبارىمىز كۋا ەمەسپىز بە؟! ال، سولاردىڭ ءتىلدى قازىر قانشالىقتى دارەجەدە مەڭگەرگەنىن مەن بىلمەيمىن. بىراق، مەنىڭشە، ءوز قىزمەتىن قازاق تىلىندە ەركىن اتقارىپ كەتەتىندەي دارەجەدە بولماسا كەرەك.

وسىعان وراي ءبىز زور وكىنىشپەن مىنانى اتاپ ايتۋعا ءماجبۇرمىز: قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنىڭ جانە حالقىمىزدىڭ ءوز ىنتاسىنىڭ ارقاسىندا عانا وتكەن عاسىردىڭ سوڭى مەن جاڭا جۇزجىلدىقتىڭ باسىندا تابيعي تۇردە قالىپتاسقان اسا وڭتايلى جاعدايلاردى رەسپۋبليكا بيلىگى قازاق ءتىلىن جان-جاقتى دامىتۋ ماقساتىندا پايدالانۋعا استە اسىعار ەمەس. قازاقستاننىڭ العاشقى ءتىل تۋرالى زاڭى قابىلدانعاننان بەرى وتكەن 19 جىل ىشىندە جاعداي وزگەرگەن جوق دەسە دە بولادى. ول از بولسا، قوعامىمىزدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتىل پروبلەماسى توڭىرەگىندەگى ءپاتۋاسىز ايتىس-تارتىستار تولاستار ەمەس، ال، مەملەكەتتىڭ ءوزى قازاق ءتىلىن شىنايى دامىتىپ، ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن بەكىتۋ جونىندە پراكتيكالىق جانە ناتيجەلى شارالار قابىلدايتىن ءتۇرى جوق. وسىعان بايلانىستى: «مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى...

مەنىڭ پىكىرىمشە، اتالمىش پروبلەمانى كەشەندى تۇردە شەشۋ ماقساتىندا مەملەكەت ەش كىدىرىسسىز مىناداي شارالار قابىلداۋعا جانە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس:

1. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە بارشا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءۇشىن تۇگەل مىندەتتىلىگى جونىندە ارنايى باپتار ەنگىزۋ ارقىلى كونستيتۋتسيادان باستاپ، ەلىمىزدىڭ زاڭدارىن جەتىلدىرۋ. ايتپەسە، سايىپ كەلگەندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىڭ ءوزى ءۇشىن مىندەتتى ەمەس ءتىل، اسىرەسە، ەگەر مەمقىزمەتكەرلەردىڭ مەمتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىلىگى ەش تە ءبىر زاڭدىق ماجبۇرلەۋ مەن زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىك شارالارىمەن بەكىتىلمەسە، ول  قالايشا مەملەكەتتىك ءتىل بولماق؟! ابسۋرد، باسقا تۇك تە ەمەس! مىندەتتەمەيتىن زاڭنىڭ - زاڭ ەمەس ەكەندىگىن دە ءتۇسىندىرىپ جاتۋ قاجەت پە؟

2. سونداي-اق، «ەشتەن كەش جاقسى» پرينتسيپىمەن ءتيىستى زاڭدارعا، بۇكىل الەم تاجىريبەسىنە ساي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەلىمىزدىڭ بارشا ازاماتارى ءۇشىن تۇگەل مىندەتتى ەكەندىگى جونىندە ارنايى باپتار ەنگىزۋ (ال، قازاقستاننىڭ بارشاعا ورتاق وسىناۋ نورمادان وقشاۋ تۇرۋعا ءتيىس ەمەس ەكەندىگى دە تۇسىنىكتى بولسا كەرەك), بىراق ولاردىڭ مەمقىزمەتكەرلەرگە قاتىستى باپتاردان ايىرماشىلىعى - بۇل باپتاردىڭ ءوز كۇشىنە تۇپكىلىكتى ەنەتىن تاستاي مەرزىمىن بەلگىلەۋ قاجەتتىگى. ايتالىق، بەس جىل نەمەسە، ەڭ كوبى - ون جىل مەرزىم، ال، ودان سوڭ بۇل تۇرعىدا ەشقانداي اڭگىمە بولۋى، مەملەكەتتىك ءتىل مىندەتتى ەمەس دەگەن ويدىڭ ءوزى، نەمەسە، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە بوستەكەي ءھام ۇشى-قيىرى جوق ايتىس-تارتىس تۋدىرۋ نيەتى ەندى قايتىپ ەشكىمنىڭ باسىنا دا كەلمەۋى ءتيىس. «زاڭ ناشار، بىراق ول - زاڭ» قاعيداسى بەلگىلى عوي.

3. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءسوزسىز مىندەتتىلىگى مەن ارەكەتكە قابىلەتتىلىگىن زاڭ نەگىزىندە قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ماتەريالدىق سيپاتتاعى بارشا قاجەتتى شارالار «ەرىپ ءجۇرۋى» ءتيىس، اتاپ ايتقاندا:

- بارلىق دەڭگەيدە ءتيىستى اتقارۋشى جانە باقىلاۋشى قۇرىلىمدار، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ەنگىزۋدىڭ، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامىمىز الدىندا تىكەسىنەن تىك تۇرعان پروبلەمالارى جوقتىڭ قاسى بولسا دا، قىتاي ءتارىزدى ەلدەردە تابىستى قولدانىلىپ كەلە جاتقان ءتىل پوليتسياسىنا دەيىن ۇيىمداستىرىلىپ، ىسكە قوسىلۋى كەرەك;

-  قازاق ءتىلىنىڭ مۇعالىمدەرى مەن وقىتۋشىلارىن جەدەل جانە كاسىبي دەڭگەيدە دايارلاۋ، ولارعا لايىقتى جالاقى تولەۋ، ساپالى، بارلىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن وقۋلىقتار، كورنەكى قۇرالدار مەن باسقا دا ادەبيەتتەردى دايىنداپ، جارىققا شىعارۋ، مەمقىزمەتكەرلەر ءۇشىن بولەك جانە وزگە ازاماتتار ءۇشىن بولەك مەملەكەتتىك تىلگە ۇيرەتۋ تۇراقتى كۋرستارىن اشۋ جانە ولاردى بارلىق قاجەتتىلىكتەرمەن جابدىقتاۋ ءتارىزدى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن بەكىتۋ ماقساتتارىنا جەتكىلىكتى قاراجاتتى ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىندە مۇقيات ەسەپتەۋ جانە قاراستىرۋ;

- بارشا باق-تاردا، اسىرەسە، ورىس تىلىندەگى، تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنا وبەكتيۆتى جانە تۇبەگەيلى تۇردە بەت بۇرعان قازاقستاندا ءوز ءومىرىن ودان ءارى رەتتەۋ تۇرعىسىندا ەل ازاماتتارىنىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەتتىلىگى مەن ارتىقشىلىعىن، جالپى العاندا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەلەرىن بەلسەندى جانە ماقساتتى تۇردە ناسيحاتتاۋ، ميحايل سىتنيك تارىزدىلەردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋعا «جارامايتىندىعى» جونىندەگى شەكتەن شىققان ناسىلشىلدىك «يدەيالارىنا» تولى ساندىراق ماقالالارى مەن كىتاپتارىن اشكەرەلەۋ جانە ت.ب.

بۇكىل ايتىلعاندى قورىتا كەلە، اتاپ ءوتۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە - مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىمەن مەملەكەتتىڭ ءوزى تىكەلەي اينالىسپايىنشا، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا قازاق ءتىلىن ءىس جۇزىندە دامىتىپ، ونىڭ پوزيتسياسىن بەكىتۋگە باعىتتالعان وسىنداي جانە ودان دا باسقا ۇسىنىستار بار بولعانى يگى نيەت بوپ قالا بەرەدى. ال، مەملەكەتتىڭ ازىرشە ونداي شارۋامەن اينالىساتىن ءتۇرى جوق. سوندىقتان بىزدەردىڭ، ياعني، جۇرتشىلىقتىڭ مىندەتى - قايتكەن كۇندە دە، جانە مەيىلىنشە تەزىرەك، اتالمىش وزگەرىسكە قول جەتكىزۋ ءۇشىن بۇكىل كۇش پەن امالداردى جۇمىلدىرۋ...

2008 جىلدىڭ 20-نشى ناۋرىزى

«اباي-اقپارات»