ە.تاڭباەۆا. ازعىرداعى ون جەتى يادرولىق جارىلىس
..ازعىر سىناق الاڭى قۇرمانعازى اۋدانىنداعى ازعىر سەلوسى ماڭىندا شىعىس جانە باتىس تۇز قاباتتارىندا ورنالاسقان.
-مۇندا 1966-1979 جىلدارى رەسەي فەدەرالدى يادرولىق ورتالىعىنا قاراستى وڭتۇستىك سەيسميكالىق ەكسپەديتسياسى جەراستى 17 يادرولىق جارىلىس جاساعان،- دەيدى اۋداننىڭ باس ەكولوگى يۋري ليالين. -جارىلىس 600-1000 مم ديامەترلى بۇرعىمەن 165 مەتردەن 1500 مەتر تەرەڭدىكتە جاسالىپ، يادرولىق قۋات كۇشى 10-25 تروتيل كيلوتونناسىنا تەڭ دارەجەدە بولعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كولەمى 1,2 ميلليون تەكشە مەتر توعىز جەراستى قۋىسى پايدا بولعان. ياعني، ا-2 الاڭىندا 7 يادرولىق جارىلىس جاسالعان. ا-9 الاڭىندا سۇزگى تارىزدەس، ديامەترى 600 مەتر، تەرەڭدىگى 35 مەتر شۇڭقىر پايدا بولىپ، ول كەيىننەن قار - جاڭبىر سۋلارىمەن تولىپ قالدى. وندا جينالعان سۋ كولەمى 20 مىڭ تەكشە مەتردى قۇرايدى.
- سەمەيدەگى سەكىلدى ازعىرداعى جارىلىستى كوردىك دەپ ادامدار ايتپايدى عوي.
- سەزبەگەن دەۋگە بولمايدى، راس بارلىق جارىلىس جابىق جەراستى كۇيىندە جاسالدى. پايدالانىلعان يزوتوپتار - تسەزي 137, سترونتسي 90, پلۋتوني 239,240.
- جالپى جۇرتشىلىققا ايان بولعانى ەلىمىز يادرولىق قارۋدان باس تارتقان سوڭ عانا سەكىلدى.
..ازعىر سىناق الاڭى قۇرمانعازى اۋدانىنداعى ازعىر سەلوسى ماڭىندا شىعىس جانە باتىس تۇز قاباتتارىندا ورنالاسقان.
-مۇندا 1966-1979 جىلدارى رەسەي فەدەرالدى يادرولىق ورتالىعىنا قاراستى وڭتۇستىك سەيسميكالىق ەكسپەديتسياسى جەراستى 17 يادرولىق جارىلىس جاساعان،- دەيدى اۋداننىڭ باس ەكولوگى يۋري ليالين. -جارىلىس 600-1000 مم ديامەترلى بۇرعىمەن 165 مەتردەن 1500 مەتر تەرەڭدىكتە جاسالىپ، يادرولىق قۋات كۇشى 10-25 تروتيل كيلوتونناسىنا تەڭ دارەجەدە بولعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كولەمى 1,2 ميلليون تەكشە مەتر توعىز جەراستى قۋىسى پايدا بولعان. ياعني، ا-2 الاڭىندا 7 يادرولىق جارىلىس جاسالعان. ا-9 الاڭىندا سۇزگى تارىزدەس، ديامەترى 600 مەتر، تەرەڭدىگى 35 مەتر شۇڭقىر پايدا بولىپ، ول كەيىننەن قار - جاڭبىر سۋلارىمەن تولىپ قالدى. وندا جينالعان سۋ كولەمى 20 مىڭ تەكشە مەتردى قۇرايدى.
- سەمەيدەگى سەكىلدى ازعىرداعى جارىلىستى كوردىك دەپ ادامدار ايتپايدى عوي.
- سەزبەگەن دەۋگە بولمايدى، راس بارلىق جارىلىس جابىق جەراستى كۇيىندە جاسالدى. پايدالانىلعان يزوتوپتار - تسەزي 137, سترونتسي 90, پلۋتوني 239,240.
- جالپى جۇرتشىلىققا ايان بولعانى ەلىمىز يادرولىق قارۋدان باس تارتقان سوڭ عانا سەكىلدى.
- 1995 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقاننان كەيىن ازعىر سىناق الاڭى جابىلىپ، وندا تابيعاتقا كەلگەن زالالدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ونى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىققا بەرگەن. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن «گاليت» وبەكتىسىنەن بوساعان 300 گەكتار جەر وبلىستىڭ قوسالقى جەر قۇرامىنا 25 جىلعا بەرىلگەن جانە وعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماقتارعا جىبەرمەۋگە باقىلاۋ جاساۋ تاپسىرىلعان. ۇلتتىق يادرولىق ورتالىققا راديوەكولوگيالىق جانە رادياتسيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ تاپسىرىلعان.
- وسى ورتالىقتىڭ قىزمەتىنىڭ اۋىز تولتىرىپ ايتار ناتيجەلەرى بار ما؟
- اتالمىش مىندەت جۇكتەلگەن ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ءوزىنىڭ ەنشىلەس «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى» مەملەكەتتىك كاسىپورنى نەگىزىندە ازعىر عىلىمي-وندىرىستىك راديوەكولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن قۇرىپ، راديوەكولوگيالىق جانە رادياتسيالىق مونيتورينگ جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇرىنعى ازعىر سىناق الاڭىندا 10 تەحنولوگيالىق الاڭ بار. 2001 جىلى وبلىس بيۋدجەتىنەن 5,9 ميلليون تەڭگە قاراجات ءبولىنىپ، وعان 3000 كيلوگرامم لاستانعان توپىراق كومىلىپ، بارلىق تەحنولوگيالىق الاڭداردىڭ سانيتارلىق باقىلاۋ قورشاۋلارى جۇرگىزىلدى. ا-2, ا-3, ا-5, ا-10 الاڭدارى 4 سەكتورعا بولىنگەن.
- ولاردىڭ قىزمەت اياسى تۇسىنىكتى بولدى، ال ۇكىمەتتىڭ 2003 جىلعى وكىمىمەن قۇرىلعان ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبى نە ىستەپ جاتىر؟
- ازعىر جانە كاپۋستين يار سىناق الاڭدارىنىڭ اسەرىنە ۇشىراعان اتىراۋ جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ اۋماقتارىنا كەشەندى زەرتتەۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبى دا ءبىراز شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. بۇرىنعى ازعىر سىناق الاڭىنا ەكولوگيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 15 ميلليون تەڭگە قاراجات ءبولىندى. تابيعاتتى زەرتتەپ، ەكولوگيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ ءۇشىن زەرتتەلۋ ايماعىنىڭ گەوگرافيالىق كوورديناتتارى مەن رەپەرلىك نۇكتەلەرى انىقتالىپ، بەلگىلەندى.
- ازعىر الاڭىنىڭ رەپەرلىك نۇكتەلەرىن اتاي الاسىز با؟
- بۇرىنعى ازعىر سىناق الاڭىنىڭ ەپيتسەنترىنە ازعىر، اسان، ۇشتاعان، باتىربەك، بالقۇدىق، قوڭىرتەرەك جانە سۇيىندىك ەلدى مەكەندەرى كىرەدى. ۇشتاعان ەلدى مەكەنىندە رەپەرلىك نۇكتە مەكتەپ ءۇيى، اسان ەلدى مەكەنىندە دە مەكتەپ ءۇيى، باتىربەكتە سەلو ورتالىعى، سۇيىندىكتە مەشىت ءۇيى، ازعىر سەلوسىندا بۇرعىلاۋ مۇناراسى، بالقۇدىق سەلوسىندا سەلولىق مادەنيەت ءۇيى جانە قوڭىرتەرەكتە سەلو ورتالىعى بولىپ بەلگىلەنگەن. تەحنولوگيالىق الاڭداردىڭ رەپەرلىك نۇكتەلەرىنە بۇرعىلار كىرەدى. اقبۇقا ەلدى مەكەنىندە قۇباشەۆ مەكتەشتىڭ ءۇيى، جارتىك نۇكتەسىندە دوسپولوۆ نۇربولاتتىڭ جازعى جايلاۋ ورنى، شەگەندى ەلدى مەكەنىندە جولامانوۆ كاكيمنىڭ جايلاۋى رەپەرلىك نۇكتە بولىپ بەلگىلەندى. انىقتالعان رەپەرلىك نۇكتەلەردىڭ گەوگرافيالىق كوورديناتتارى «ستالكەر» نەمەسە «GPS» قۇرالدارى ارقىلى انىقتالدى.
- ودان ارى قارايعى زەرتتەۋ جايى قالاي بولدى؟
-بۇل جەرلەردەن ازيمۋت بويىنشا سولتۇستىك، وڭتۇستىك، باتىس جانە شىعىس باعىتتارى بويىنشا جانە تەحنولوگيالىق الاڭداردا ورتالىق رەپەرلىك نۇكتە بۇرعىدان سولتۇستىك - 200 مەتر، وڭتۇستىك - 60 م.، باتىس - 30 م.، شىعىس 90 مەتر قاشىقتىقتا 0-5 سم، 5-10 سم جانە 10-20 سم تەرەڭدىكتەن 1000 گرامنان توپىراق الىنىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى اۋىر مەتالداردى انىقتاۋ ءۇشىن زەرتحاناعا - الماتى قالاسىنا جىبەرىلەدى. توپىراق قۇرامى گامما-سەكترومەتر پريبورى ارقىلى انىقتالادى.
سونىمەن قاتار، تەحنولوگيالىق الاڭدارداعى انومالدى نۇكتەلەردەن دە توپىراق الىنىپ، ونىڭ قۇرامى زەرتتەلەدى. توپىراق الۋ كەزىندە 3 سم.، 100 سم. بيىكتىكتە ەكۆيۆالەنتتىك دوزا قۋاتىنىڭ دەڭگەيى بەلگىلەنەدى. الىنعان توپىراق پوليەتيلەن پاكەتتەرگە جانە قاپشىقتارعا سالىنىپ، تەمىر جول قاتىناسى ارقىلى زەرتحاناعا جولدانادى.
تەحنولوگيالىق الاڭداردى راديومەترلىك زەرتتەۋ سرپ 68 راديومەتر-دوزيمەترى ارقىلى اي سايىن جۇرگىزىلىپ، تالدانادى. ءاربىر ەكسپەديتسيا قىزمەتكەرىنە جەكە دوزيمەتر بەرىلىپ، ولاردىڭ دوزالىق قابىلداۋى ولشەنەدى.
الايدا، جاسىراتىنى جوق، زەرتتەۋ ءۇستىرت جۇرگىزىلۋدە.
بۇل ايماقتا 10 مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى. ماسەلەن، سۇيىندىك ەلدى مەكەنىنىڭ وزىندە 3,5 مىڭ تۇرعىن بار. زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە سۋ قۇرامى اتالمىش سەلو، ەلدى مەكەندەردەگى ماەر، شاككى، بۇلاق، اقبۇقا جانە ا-9 الاڭىنداعى كولدەردەن الىنادى. سۋ 5 ليترلىك بوتەلكەگە قۇيىلىپ، سۇزىلەدى جانە وعان ازوت قىشقىلى (جەتكەنشە بورسىپ كەتپەۋى ءۇشىن) ارالاستىرىلادى. زەرتحانا جاعدايىندا ونىڭ حيميالىق، باكتەريولوگيالىق جانە گامما-سپەكترومەترلىك قۇرامدارىنا تالداۋ جاسالادى. سۋدىڭ حيميالىق قۇرامىنداعى ماگني، كالتسي، ليتي، نيكەل، بەريلي رۇقسات ەتىلگەن شەكتى نورمادان ارتىق. بۇل، ارينە، رادياتسياعا قاتىستى ەمەس، سۋدىڭ تابيعي قۇرامىنا بايلانىستى. سۋ قۇرامىندا مينەرالدىق، ورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ رۇقسات ەتىلگەن شەكتى نورمادان اسىپ كەتۋى تۇرعىندار اراسىندا ءتۇرلى اسقازان-ىشەك، قان-جۇرەك تامىرلارى، وستەوحوندروز اۋرۋلارىنىڭ كوپتەپ كەزدەسۋىنە اكەلىپ سوقتىرۋدا. سوندىقتان كۇنى بۇگىن وزەكتى ماسەلە - ازعىر ءوڭىرى تۇرعىندارىن تازا اۋىز سۋمەن قامتۋ بولىپ وتىر.
ە.تاڭباەۆا
«اتىراۋ» وبلىستىق گازەتى
