الەمدىك جانە قازاقستاندىق تاجىريبە دياسپورا ماسەلەسى ارقاشان ەرەكشە تاريحي مازمۇنعا يە ەكەندىگىن كورسەتەدى. دياسپورا دەگەنىمىز - ادامداردىڭ ەداۋىر بولىگى ءوز ەلىنەن نەمەسە ەتنيكالىق اۋماعىنان تىس جەرلەرگە قونىس اۋدارۋ. دياسپورانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - ەكونوميكالىق، ساياسي، ءدىني نەمەسە باسقا سەبەپتەرگە بايلانىستى حالىقتىڭ ءوز وتانىنان تىس جەرلەرگە قونىس اۋدارۋى.

دياسپورالاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ پروتسەستەرى قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل ءبىر جاعىنان، وتارشىلدىققا دەيىنگى، وتارشىلدىق جانە كەڭەستىك كەزەڭدەردى ءارتۇرلى تۇسىندىرۋمەن، سونداي-اق تۇتاستاي تاريحي وتكەندى ءار ءتۇرلى باعالاۋمەن بايلانىستى ەكەن.

2014 جىلعى 1 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ جالپى سانى 17 207 594 ادامدى قۇرادى. حالىق سانى بويىنشا ەلدەر تىزىمىندە 62-ورىن الادى. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا، نەگىزگى ەتنيكالىق توپ - قازاقتار، حالىقتىڭ كوپ بولىگىن قۇرايدى (65%).

ەلدى مەكەندەيتىن كەلەسى ءىرى ەتنيكالىق توپتار - ورىستار (21,47%), وزبەكتەر (3,04%), ۋكرايندار (1,76), ۇيعىرلار (1,44%), تاتارلار (1,18%), نەمىستەر (1,06) %), كورەيلەر (0.61%), تۇرىكتەر (0.61) جانە باسقالارى.

قازاقستان - ۋنيتارلى، زايىرلى مەملەكەت، قازاق حالقى مەن قازاق دياسپورالارىن قۇرايتىن مەملەكەتتى ءبىرتۇتاس قازاق جەرىندە بىرىكتىرەدى. قازاقستاندىقتار قوعامدىق كەلىسىمدى، ەلدىڭ بىرلىگىن باعالايدى. بىراق بىرلىك بۇيرىق ارقىلى قالىپتاسا المايدى. ول قازاقستان حالقىنىڭ بەرىك بىرلىگىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ناقتى ىشكى ءوزارا بايلانىستى ىرگەلى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسادى. قازاقستان تاريحىندا دياسپورالىق قۇرىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءۇش كەزەڭىن ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى.

قازاقستانداعى دياسپورالاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى، ەڭ الدىمەن، وسى اۋماقتاردى رەسەي يمپەرياسىنا قوسۋ پروتسەسىمەن بايلانىستى. 18 - 20 عاسىردىڭ باسىندا ورتا ازيا اۋماعىندا ءارتۇرلى ەتنوستار پايدا بولىپ، سان جاعىنان كوبەيەدى. ولار ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءرول اتقارا باستايدى، ولارعا ەرەكشە ساياسي ءمان بەرىلەدى. سونىمەن قاتار، ولار ارنايى مادەني كومپونەنتتەردى ۇسىندى. سلاۆيانداردىق - ورىستار، ۋكرايندار، بەلورۋستار، پولياكتار ۇسىندى; تۇرىكتەر - قازاقتار، قىرعىزدار، تۇركمەندەر، وزبەكتەر، تاتارلار، ۇيعىرلار، قالماقتار، باشقۇرتتار; ت.س.س.

دياسپورالاردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭى كەڭەستىك كەزەڭگە كەلەدى. 1924-1925 جىلدارداعى اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولۋ ەرەكشە ماڭىزدى بولدى. جانە ورتالىق ازياداعى شەكارانى قالىپتاستىرۋ پروتسەستەرى ۇلكەن اسەر ەتتى. ۇلتتىق دەليميتاتسيا ناتيجەسىندە بىرنەشە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار قۇرىلدى، ولار كەيىننەن وداقتاس رەسپۋبليكالارعا اينالدى.

باستاپقى اكىمشىلىك شەكارالار كەيىن بىرنەشە رەت قايتا قارالدى. اتالعان اۋماقتىق دەماركاتسيالار ناتيجەسىندە كەيبىر ەتنيكالىق توپتاردىڭ ىقشام ءومىر ءسۇرۋ ايماقتارى ءارتۇرلى رەسپۋبليكالارعا كىردى (مىسالى، تاجىكتەر، وزبەكستانداعى قىرعىزدار، قىرعىزستانداعى وزبەكتەر جانە ت.ب.).

يندۋستريالاندىرۋ ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ ۇلتتىق قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ پروتسەسىندە ۇلكەن ءرول اتقاردى. جالپى، 1930-1940 جج. ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قازاقستانعا 500 مىڭنان استام ادام كەلدى. باستاما جانە ەرىكتى قونىس اۋدارۋدان باسقا، 1920-1930 جج. زور كولەمدە كوشى-قون الىندى. بىرىنشىدەن، بۇل كسرو-دا اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ جانە سوعان بايلانىستى ىدىراۋ مەن ماجبۇرلەپ كوشىرۋ پروتسەستەرىنە بايلانىستى بولدى.

ورتالىق ازيا اۋماعىنا قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان ايماقتىڭ دياسپورالارى كوبەيىپ كەلدى، ءبىر جاعىنان، سان جاعىنان، ەكىنشى جاعىنان، ەتنيكالىق قۇرامى الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلدى. ۇجىمداستىرۋ جىلدارىندا جانە سوعىستان كەيىنگى بەسجىلدىقتا قازاقستان اۋماعىنا رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن جانە كسرو-نىڭ باتىس وبلىستارىنان (ۋكراينا، بەلارۋس) ونداعان مىڭ شارۋالار جىبەرىلدى. سونىمەن، 1941 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە قازاقستاندا 180015 ادام تىركەلدى، ونىڭ ىشىندە ەڭبەك قونىستانۋشىلارى 46091 وتباسى.

الايدا، ءماجبۇرلى كوشى-قون شارۋالاردى قونىستاندىرۋمەن شەكتەلمەدى. 1920 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جانە اسىرەسە 1930 جىلدارى كسرو-دا جاپپاي رەپرەسسيالار جۇرگىزىلدى.

1920-1953 جىلدارداعى قازاقستانداعى مالىمەتتەر بويىنشا - 110 مىڭ ادام ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى رەپرەسسياعا ۇشىرادى. سونىمەن، قازاقستان اۋماعىندا لاگەرلەردىڭ تۇتاس جەلىسى قۇرىلدى، بۇل كەيىننەن حالىقتىڭ كوپۇلتتى قۇرامىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى.

سونداي-اق، 1930 جىلدارى ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ ورتالىق ازيا اۋماعىنا جەر اۋدارىلۋى باستالدى - پولياكتار (6681 وتباسى), كورەيلەر (20530 وتباسى). بۇكىل حالىقتاردى جەر اۋدارۋ پروتسەسى، كوپ جاعىنان، ورتالىق ازيادا جەتكىلىكتى ۇلكەن جانە تۇراقتى ديسپروپورتسيالىق توپتاردىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. وسىلايشا، ۇزدىكسىز قۋعىن-سۇرگىن، جەر اۋدارۋ، ىعىستىرۋ جانە ماجبۇرلەپ كوشىرۋ، سايىپ كەلگەندە، ورتالىق ازيا تۇرعىندارىنىڭ كوپ ۇلتتى قۇرامىن قۇرادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دياسپورالار مەن ولاردىڭ سانىن تولىقتىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى، وسى جىلدار ىشىندە ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار مەن جۇمىسشىلار وبلىس اۋماعىنا كوشىرىلدى. سوعىستىڭ سوڭىندا كوپتەگەن كاسىپورىندار قايتا ەۆاكۋاتسيادان ءوتتى، الايدا كەيبىرەۋلەرى ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىندا قالدى جانە ونەركاسىپتىك ءوندىرىستى ودان ءارى دامىتۋعا جانە كوپ ۇلتتى قۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ورتا ازيا ايماعى كسرو-نىڭ تەرەڭ تىلىندا بولدى. بەيبىت تۇرعىندار مايدان شەبىنەن اۋماقتاردان ەۆاكۋاتسيالاندى، جەتىم بالالار، اۋرۋحاناعا جاتقىزۋ جانە ت.ب. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قازاقستانعا 500 مىڭنان استام ادام ەۆاكۋاتسيالاندى. مۇنىڭ ءبارى حالىقتى ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ وكىلدەرىمەن تولىقتىرۋعا، دياسپورالار قۇرامىنىڭ كوبەيۋىنە ىقپال ەتتى.

سونىمەن قاتار، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا بۇكىل حالىقتاردىڭ قۋعىن-سۇرگىن جانە كۇشتەپ كوشىرۋ ساياساتى جالعاستى. نەمىستەر (420 مىڭنان استام ادام), قىرىم تاتارلارى (4,5 مىڭ ادام), مەسحەت تۇرىكتەرى (27 مىڭنان استام), قالماقتار (شامامەن 100 مىڭ), سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارى (قازاقستانعا جەر اۋدارىلدى) شەشەندەر مەن ينگۋشتار - 400 مىڭنان استام، قاراچايلار - شامامەن 70 مىڭ، بالكارلار - شامامەن 25 مىڭ ادام). بۇل سونىمەن قاتار ايماقتىڭ ەتنيكالىق ارتۇرلىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى.

تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ساياساتى ورتا ازياداعى دياسپورالاردىڭ قالىپتاسۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. بۇل ساياسي اكتسيا نەگىزىنەن 1954-1962 جج. ارالىعىندا قازاقستان تەرريتورياسىنا شامامەن 2 ميلليون ادام كەلدى. تىڭ جەرلەردى يگەرۋ جىلدارىندا جاستاردىڭ ەرىكتى كوشىپ كەلۋ اۋقىمى ۇلكەن دەڭگەيگە جەتتى. تىڭ ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىندا ەتنيكالىق موزايكا دەگەن جاعدايدى قالىپتاستىردى. سونىمەن بىرگە، 1950-1960 جج. تەك ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ اۋماعىنا كوشى-قون اعىنى عانا ەمەس بولدى. بۇل كەزدە ەميگراتسيا ۆەكتورى دا قالىپتاستى. سولاردىڭ ىشىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، جەر اۋدارىلعان جانە بۇرىنعى تۇرعىلىقتى جەرلەرىنە جەر اۋدارىلعان ادامداردىڭ كەيبىرىن قايتارۋ پروتسەسىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، ايماقتا «تامىر جايا الماعان» تىڭ جەرلەردى يگەرۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى ءوز تاريحي وتانىنا ورالدى.

1970-1980 جج. ءار ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىندا ناقتى دياسپورالىق قۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ ۋاقىتى دەپ اتاۋعا بولادى. 1980 جىلداردىڭ اياعىندا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىندا از تۇراقتى دياسپورالار قالىپتاسادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭ كوپ دياسپورالار - ورىستار، نەمىستەر، ۋكرايندار، تاتارلار، بەلورۋستار، كورەيلەر، پولياكتار، شەشەندەر جانە گرەكتەر بولدى.

كەلەسى كەزەڭ پوستكەڭەستىك كەزەڭگە تۇسەدى جانە قازىرگى كەزەڭدەگى دياسپورالاردىڭ جاعدايىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن ءبارىمىز ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ەگەر الدىڭعى كەزەڭدەر دياسپورالاردىڭ دامۋىنىڭ جالپى تەندەنتسيالارىمەن سيپاتتالسا، وندا قازىرگى ورتالىق ازيا ءارتۇرلى نۇسقالاردى كورسەتەدى.

جالپىعا ورتاق نارسە، بارلىق ەلدەردەگى ءارتۇرلى دياسپورالاردىڭ سانى ازايۋدا. دەگەنمەن، دياسپورالار ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرۋدا، الايدا ولاردىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ومىردەگى، قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋداعى جانە باسقا دا باعىتتارداعى ءرولى ەلگە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. قازىرگى كەزەڭدە وتانداستار قاۋىمداستىعىنا ارنالعان دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمدار دياسپورالاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ماسەلەلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ناقتى ۇيىمداردىڭ ءبىرى - دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، ول الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىندەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى تۋرالى زەرتتەۋلەردى قولدايدى. 

قورىتىندىلاي كەلە، دياسپورالار كوشى-قون ناتيجەسىندە پايدا بولعاندىعىن، سوندىقتان ولاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن ولاردىڭ شىققان ەلىنىڭ تاريحىنا سىلتەمە جاساۋ ارقىلى عانا انىقتاۋعا بولاتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، قالىپتاسۋ مەن دامۋمەن دياسپورالاردىڭ تاريحى قابىلداۋشى ەلدىڭ تاريحىنا بىرتىندەپ توقىپ، وسى تاريحتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالادى.

وسىلايشا، دياسپورالار ءارتۇرلى ەلدەردىڭ تاريحىن بايلانىستىرادى. ەتنوسارالىق جانە مادەنيەتارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل دياسپورا ارقىلى بەلگىلى ءبىر مەملەكەت اياسىندا دا، مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە دە جۇرەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz