بۇگىن الماتىداعى «دوستىق» ۇيىندە بۇۇ-نىڭ التى تىلىنە اۋدارىلعان ەكى تومدىق انتولوگيانىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى. انتولوگياعا قازاقتىڭ 60 قالامگەرىنىڭ شىعارمالارى ەنگەن. تۇساۋكەسەرگە مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەرباەۆ، مادەنيەت جانە سپورت  ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا، الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆ، جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەت، «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى قوعامدىق قورىنىڭ» اتقارۋشى ديرەكتورى راۋان كەنجەحانۇلى جانە ءبىر قاۋىم اقىندار مەن جازۋشىلار قاتىستى.

«Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى انتولوگيانىڭ تۇساۋكەسەرىنە بايلانىستى جازۋشى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋاتتان جەدەل سۇحبات الۋدى ءجون كوردى.

ءبىز الەمدى، الەم ءبىزدى وقىسا دەيمىن

- داۋرەن قاسەنۇلى، تۇساۋكەسەر قالاي ءوتتى؟ قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن باتىس جۇرتى مەن اراب ەلدەرى قالاي قابىلداپ جاتىر ەكەن؟ وسى ساۋالدار تۋراسىندا قىسقاشا پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.

- بۇل سۇراقتى «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى قوعامدىق قورىنىڭ» اتقارۋشى ديرەكتورى راۋان كەنجەحانۇلىنا نەمەسە جازۋشىلار وداعى باسقاراماسىنىڭ توراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتكە قويعاندارىڭ دۇرىس ەدى جانە ولار مەنەن گورى اسەرلى اڭگىمە ايتىپ بەرەر مە ەدى، الايدا، جەدەل سۇحبات بولعان سوڭ نارتاۋەكەل، شاما-شارقىمشا ويىما تۇيگەندەرىمدى ورتاعا سالىپ كورەيىن.

سونىمەن «تۇساۋكەسەر قالاي ءوتتى؟». رەسميلەپ ايتساق، جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى.  لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جيىنعا ات ارىتىپ كەلۋى، انتولوگيانىڭ تۇساۋكەسەرىنە وراي جاقسى تىلەك ايتىپ، قۇتتىقتاۋى، بۇل  – ادەبيەتكە مەملەكەتتىڭ بەت بۇرىپ، قولداۋ بىلدىرۋگە ىقىلاستى ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك. دەگەندەي-اق، مەمحاتشى قازاق تىلىندە جازىلعان كوركەم تۋىندىلاردى ءتارجىمالاۋ ءىسى اتالعان ەكى تومدىقپەن توقتاپ قالمايتىندىعىن مالىمدەسە، قالا اكىمى الماتىلىق قالامگەرلەرگە ارنالعان ستيپەنديا جالعاسىن تاباتىندىعىن ايتتى. باقىتجان ءابدىرۇلى جيىنعا كەلىپ وتىرعان جاستاردى ءبىر سەرپىلتىپ، الماتى قالاسىندا جاس ماماندارعا ارنالىپ مىڭ پاتەرلى ءۇي سالىناتىندىعىن، ول پاتەرلەر جاس دارىگەرلەرگە، جاس وقىتۋشىلارعا، جاس عالىمدارعا، جاس اقىن-جازۋشىلارعا تيەسىلى بولاتىندىعىن ەسكەرتتى. مەگاپوليس باسشىسىنىڭ ۋادەسىنە جاستار جاعى قول سوعىپ جاتتى. ءبىز دە قۋاندىق. ەكى تومنىڭ تۇساۋكەسەرىمەن بىرگە، ءبىز وسىنداي يىگىلىكتى ىستەردىڭ مەملەكەت تاراپىنان جالعاسىن تاباتىنىن ەستىپ مارقايدىق. ايتپاقشى، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا شىعاتىن ءار كىتاپتىڭ باسپاتاباعىنا 250 مىڭ تەڭگە بولىنەتىن بولىپتى. ونى دا جيىن ۇستىندە ەستىدىك.

«قازاق قالامگەرلەرىنىڭ پروزالىق، پوەزيالىق دۇنيەلەرىن باتىس جۇرتى قالاي قابىلداپ جاتىر» دەگەن سۇراققا كەلسەك، مەن بۇل ارادا ۇلىقبەك ەسداۋلەت پەن اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ سوزدەرىنە سۇيەنگەندى قۇپ كورەمىن. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى بۇۇ-نىڭ التى تىلىنە: اراب، اعىلشىن، يسپان، ورىس، فرانتسۋز، قىتاي تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ال بۇل دەگەنىڭىز  – انتولوگياعا ەنگەن شىعارمالار اراب، اعىلشىن، يسپان، فرانتسۋز تىلدەرىندە سويلەيتىن، جيىنى 93 مەملەكەتتە تارالادى دەگەن ءسوز. مىسىردا قوس تومدىقتىڭ تۇساۋكەسەرىنە قاتىسقان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەت مىرزا ەگيپەت ارابتارىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعانىن، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارى ولار ءۇشىن جاڭادان اشىلعان الەم سياقتى اسەر ەتكەنىن اڭگىمەلەپ بەردى. 

باتىس ەلدەرىندە بولعان اقبەرەن ەلگەزەك تە ونداعى ارىپتەستەرىمىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ قۇنارلى تىلىنە، باي مازمۇنىنا، قارا ءسوزىنىڭ ءوزى ولەڭ سياقتى جازىلىپ، وقىلاتىندىعىنا قايران قالىپ، «الەم ادەبيەتىنە عاجاپ ءبىر ادەبيەت كەلىپ قوسىلدى. ول – قازاق ادەبيەتى» دەپ جاتقانىن انتولوگيا «اۆتورلارى» مەن قوناقتارعا جەتكىزدى.

الەم ادەبيەتىن ءجىتى قاداعالاپ وتىراتىن، ادەبيەت الەمىندەگى كەيىنگى ترەندتەردى بىلەتىن ادامعا قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشكى قۋات كۇشى كەمەل، كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى، ەشكىمگە ۇيالماي كورسەتۋگە بولاتىن ادەبيەت ەكەنىن تاپىشتەپ وتىرۋ ارتىق بولار. ايتسە دە، بۇنى تۇسىنبەيتىن، تۇسىنگىسى كەلمەيتىن، بار مەن جوقتى سالىستىرا بىلمەيتىن پەندەلەرگە نە دەيسىڭ؟ ولار ءۇشىن – «بىزدە تۇك جوق». سول «تۇك جوقتى» عانا بىلەتىندەر الاقاندارىنا تۇكىرىپ قويىپ، انتولوگياعا بولىنگەن اقشانى ساناپ وتىرعان شىعار. ساناي بەرسىن. الايدا اتالعان جوبا بىرەر جىلدا ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى ناتيجەسىن كورسەتەدى. وعان كۇمانىڭ بولماسىن. جان-جاقتى ويلانا الاتىن ەلدەردىڭ ءبارى مادەنيەتكە، ادەبيەتكە، قىسقاشا ايتقاندا تۋعان وتانىنىڭ رۋحاني كەلبەتىنە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قارجى جۇمساپ، وزگە ەلدەرگە ىقپال ەتىپ وتىرادى. ادامزاتتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنەن ءبولىنىپ قالمايدى.

بىلتىر ءبىز نۇر-سۇلتان قالاسىندا ازيا جازۋشىلارىنىڭ فورۋمىن وتكىزدىك. سول فورۋمدا باسقا ەمەس، قازاققا بولسىنشى دەپ جۇرگەن جىگىتتەر قارا باقىر ساناپ، يگىلىكتى ءىستىڭ قاراداي بەرەكەسىن كەتىرىپ، ماقالالار جازىپ جاتتى. ءبىزدىڭ فورۋم اياقتالعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە ەلوردامىزدا ماشينا-تراكتىر سايماندارىن قۇراستىرۋشىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك پە، قۇداي-اۋ، ەۋرازيالىق پا، ءبىر فورۋمى باستالىپ كەتتى. وعان بولىنگەن قارجى، ءتىپتى، وراسان. تراكتور تۇرماق اربا شىعارا الماي وتىرعان ەلدىڭ، ازاماتتارى، بىراق، ءۇنسىز قالدى. مەن ونەرتاپقىش ەمەسپىن. ايتكەنمەن، مەنىڭ بويىمدا رۋحاني دۇنيە جاساي الاتىن قابىلەت بار. مەنىڭ سول قابىلەتىمدى مەنىڭ جانە وزگە ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك بيلىگى، قايىرىمدى جاندار، مەتسەناتتار قولداپ جاتسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟ بىلاي دا الەمدىك قارجى نارىعى لاس ىستەرگە: ساياساتقا، اسكەري كۇشتەردىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا، قارا پيارعا جۇمسالىپ جاتقان جوق پا؟

–  جازۋشىلار وداعى مەن «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» انتولوگيانى شىعارۋدا كوپ جۇمىستار اتقارعان سياقتى. وسى جايىنان بىرەر ءسوز ايتپاس پا ەكەنسىز؟..

– مەن  – «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتورىمىن.  گازەتتىڭ جۇمىسىن كوبىرەك بىلەمىن. الايدا ماقسات-مۇددەسى ءبىر ۇجىم بولعاندىقتان قۇلاعىمدى تۇرە جۇرەمىن عوي. ءيا، انتولوگيانى شىعارۋدا اتالعان ەكى ۇيىم تابانداپ وتىرىپ ءىس تىندىردى. وداقتا الدىمەن شىعارمالار ىرىكتەلدى. اۆتورلاردىڭ ءتۇزىمى جاسالدى. ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلار شەتىنەن اساۋ تۇلعالار عوي، بىرەۋى انا شىعارماسىن ايتىپ، بىرەۋى «انتولوگياعا مىنا شىعارمام ەنسە ەكەن» دەپ ءبىراز مەزى قىلدى. ونى جاسىرىپ قايتەمىز؟.. 

– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، قابدەش اقساقال ءجۇمادىلوۆ تۇساۋكەسەردە «مەن انتولوگياعا «اجالدان قاشقان پەرىشتە» دەگەن اڭگىمەمدى ۇسىنىپ ەدىم، باسقا اڭگىمەم اۋدارىلىپتى» دەدى عوي.

– ءيا، دەدى. بىراق قابەكەڭ – شىعارماعا باي جازۋشى. قاي دۇنيەسىن قاي تىلگە اۋدارام دەسە دە، مۇمكىندىگى جەتىپ ارتىلادى. سول سەبەپتەن مەتردىڭ الگى ءسوزىن انشەيىن بازىنا دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە پوست-يندۋستريا داۋىرىندە وتىرعان باتىس وقىرماندارىنىڭ سۇرانىسىن امالسىز ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى. 

ءبىز  – ۇلى دالانى مىڭ جىلدار بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان ەلمىز. ورىس بوداندىعىنا تۇسكەن سوڭ سىرتقى دۇنيەدەن بايلانىسىمىزدى ءۇزىپ الدىق. ءبىزدى بىلەتىن، تۇسىنەتىن جۇرت از. مەن ساعان ايتايىن، شەت ەلدىڭ جازۋشىلارى اۋەزوۆتى بىلمەيدى. جاي ادامدار ەمەس، جازۋشىلارى بىلمەيدى. ءجا، ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. 

ۇلى دالانى مەكەندەپ ۇلكەن مادەنيەت جاساعان، سالت-ءداستۇر قالىپتاستىرعان، الىس-جاقىن ەلدەرمەن ۇلى جىبەك جولىنداعى بايلانىستا وتىرعان حالقىمىز توقىراپ-توقىراپ كەلدى دە، ورىس بوداندىعىنا ءتۇستى. الايدا ءوزىنىڭ عاجاپ ءتىلىن جوعالتقان ەمەس. قازاق اقىن-جازۋشىسى  – سول ءتىلدى جالعاستىرۋشى ورتا. ەرەكشە ورتا. ءبىز شىعارمالارىمىزدا جۇيرىك اتتى، قىران قۇستى، قۇماي تازىنى دارىپتەيمىز. تابيعاتتى تامىلجىتا سۋرەتتەيمىز. استارلاپ سويلەيمىز. ماسەلەن، ءبىر اۋلەت سوعىستان نەمەسە كولدەنەڭ كەلگەن كەساپاتتان تۇگەل كوز جۇمسا، «وتى ءوشتى»، «تۇڭىلىگى تۇرىلمەي قالدى»، «كەرەگەسى سوگىلدى» دەيمىز. ەندى وسىنى تاقۇل-تۇقىل تىلدەگى ادەبي شىعارمالاردى وقىپ وتىرعان ەلگە ءتۇسىندىرىپ كور. وسى رەتتە راۋان كەنجەحانۇلىنىڭ «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» كەرەمەت جۇمىس ۇلگىسىن، زاماناۋي مەندەجمەنتتىك قىزمەت كورسەتە الدى دەپ ەكپىن تۇسىرە ايتقاندى ءجون كورەمىن. راۋاندار ۇلىبريتانيادا كەمبريدج ۋنيۆەرستيتەتىنىڭ باسپا ءىسى سياقتى الپاۋىت ورتالىقتارمەن ۇزبەي كەلىسسوزدەر جاسادى. قازاق جوباسىنىڭ قۇنىن ءتۇسىندىرىپ باقتى. تەك بريتانيادا عانا ەمەس، يسپانيادا دا، مىسىردا دا، ت.ب. وسىنداي ىسكەرلىك جۇمىستاردى شەبەر ۇيىمداستىرا ءبىلدى. اۋدارماشىلاردى بىرنەشە رەت ەلگە الىپ كەلدى. ولار شىعارما اۆتورلارىمەن جۇزبە ءجۇز كەزدەسىپ، سۇراقتارىن قويدى، بىلمەگەندەرىن ءبىلدى. سولاردىڭ قايسىبىرى قازاق حالقىن جاقىن تانىپ، دوس بولىپ كەتتى. شاڭىراق دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندى. ۇلتتىق تاعامدارىمىزدان ءدام تاتتى. ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا بويلادى. ءسويتىپ قازاق رۋحانياتىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە، قازاق ادەبيەتىن الەم ادەبيەتىمەن ۇشتاستىرۋعا ات سالىستى. قۇدايعا ءتاۋبا، وسىنداي كۇنگە دە جەتتىك. ەندى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تىنىسى اشىلا تۇسەتىن بولادى.

– ءسىز ءوزىڭىز انتالوگياعا قانداي شىعارماڭىزدى ۇسىندىڭىز؟

–  «پەرمەدەگى «پيگماليون» دەگەن اڭگىمەمدى ۇسىندىم.

– اۋدارماشىلار تاراپىنان قاندايدا ءبىر سۇراقتار بولدى ما؟

- بولعان جوق. ويتكەنى مەن قازاق ءتىلىنىڭ قۇنارىن قاي اڭگىمەمە ءسىڭىرىپ جازسام دا، شىعىس پەن باتىستى تەڭ ويلاپ جازامىن. اڭگىمەنىڭ وقيعاسى شيىرققان تۇسىندا باقسى مەن دەرتتى سۋرەتشىنىڭ ءبىرى بۋرا، ءبىرى مىسىق، ءبىرى قامشى، ءبىر قالقان بولىپ ارباساتىن تۇسى بار. ماگيالىق حال. سونى ءتارجىماندار تۇسىنە الماي ما ەكەن دەپ ويلاعام. جوق، ولاي بولماپتى. قايتا اڭگىمەنىڭ سول تارتىستى تۇسىن جوعارى باعالاپتى. قازاق تىلىندە بوياۋعا، تۇسكە قاتىستى دا سوزدەر، تەڭەۋلەر كوپ. مەن اتالعان اڭگىمەدە كوك ءتۇستىڭ ون-ون بەس ءتۇرىن قولدانعام. ول تۇستەردىڭ بالاماسى، قىزىقتى قاراڭىز، التى تىلدە دە بار بولىپ شىعىپتى. ءبىز قازىر الەمدىك ادەبيەتتىڭ كونتكەسىندە وتىرمىز. وسىنى امسە ەسكەرە ءجۇرۋىمىز كەرەك.

- انتولوگيانىڭ تۇساۋكەسەرىندە ادەتتەگىدەي ءسوز العان ۇلكەندەر جاعى ارنەنىڭ باسىن شالىپ، كۇلكىگە قالىپ جاتتى. وعان نە دەيسىز؟

- نە دەيمىن؟ باسى ارتىق اڭگىمە دەيمىن. سوفى سىماتاەۆ پەن يران-عايىپ اعامنىڭ نە ايتقانىن مەمحاتشى تۇگىل مەنىڭ ءوزىم ۇقپادىم. مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءار جەردە وقىپ جۇرگەن ولەڭىن قابىلداي المادىم. دۇرىسى – وسى كىسىلەردى جيىنعا شاقىرعاندا بولەك داستارحان جايىپ، ارقايسىسىنىڭ قولىنا قويدىڭ ءبىر-ءبىر باسىن ۇستاتىپ، باتا الىپ قانا قويۋ ما دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، بيلىكتەگى ازاماتتارعا ايقاي ەمەس، ناز، بازىنا، وكپە ەمەس، ۇتىمدى وي، ەلگە كەرەك ءسوز ايتۋ كەرەك. ولار ءبىزدىڭ ورىندى ۇسىنىس، پىكىرىمىزدەن قاناتتانادى. كۇندەلىكتى جۇمىستارىنا پايدالانادى. الايدا، بىزدە اقىلدى، سابىرلى قالامگەرلەر بار. سولاردىڭ ويىندا جۇرگەن ءسوزدى جوعارى جاققا جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇگىنگى باسشىلىعى ادەمى جەتكىزىپ ءجۇر. سوندىقتان دا وداقتىڭ جۇمىسى ىلگەرلەپ، اينالاسىنا قالامگەرلەر جينالا باستادى. «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» دا جىل وتكەن سايىن يگىلىكتى جۇمىستارىن ەسەلەي تۇسۋدە. وسى جوبانىڭ جۇمىسى ىلگەرلەپ، ءبىز الەمدى، الەم ءبىزدى وقىسا ەكەن دەپ ارماندايمىن.

سۇحباتتاسقان: نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz