ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمى
س.تۇرىموۆقا،
ماڭعىستاۋ وبلىستىق ماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
ن.تۇرىشەۆقا،
ماڭعىستاۋ وبلىستىق ونوماستيكالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى
ق.جۇماشەۆقا،

«فورت-شەۆچەنكو – قالا. تۇپقاراعان اۋدانىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى. كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعاسىندا، وبلىس ورتالىعى اقتاۋ قالاسىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 130 كم جەردە ورنالاسقان. ورتا عاسىرلاردا بۇل جەردە تەڭىز ايلاعى – كەتىكقالا قالاشىعى ورنالاسقان. بەكىنىس اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن ارحەول. قازبالار ناتيجەسى بويىنشا كەتىكقالا قالاشىعى 10 – 15 ع-لاردا ەۋروپا مەن ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكالىق ورتالىقتارىمەن ساۋدا بايلانىستارى بولعانىن ايعاقتايدى. كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىن يگەرۋ ماقساتىندا 1716 ج. رەسەي پاتشاسى پەتر ءى-ءنىڭ امىرىمەن ا.بەكوۆيچ-چەركاسسكي باسقارعان ەكسپەديتسيا وسى جەردە العاشقى «اۋليە پەتر» ورىس قامالىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. 1846 ج. شتابس-كاپيتان م.ي. ءيۆانيننىڭ باسشىلىعىمەن نوۆو-پەتروۆسك بەكىنىسى بوي كوتەردى. 1857 جىلدان بەكىنىس ماڭىندا پايدا بولعان قالا فورت-الەكساندروۆسك، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا فورت-ۋريتسكي، 1939 جىلدان قازىرگى اتىمەن اتالادى. قالانىڭ شەتىندە قورعانتاس تاۋىندا قيراعان بەكىنىستىڭ قالدىقتارى ساقتالعان. 1882 ج. فورت-الەكساندروۆسك ماڭعىستاۋ ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولىپ، 1896 ج. وعان قالا اتاعى بەرىلدى. 1850 – 57 ج. مۇندا ۋكرايننىڭ ۇلى اقىنى ت.گ. شەۆچەنكو ايداۋدا بولدى. 1932 ج. شەۆچەنكونىڭ مەموريالدىق مۇراجايى اشىلدى (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

قازىرگى تاريحي ەڭبەكتەر بولسىن، وزگەسى بولسىن ءبارى ءبىرى-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي «بۇل جەردىڭ (تۇپقاراعاننىڭ) ءاربىر سۇيەمى ءبىر-ءبىر سىر شەرتەدى. ۋكراين حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى تاراس شەۆچەنكو از عۇمىرىنىڭ جەتى جىلىن (1850-1857) وسى جەردە (اق كەتىكتە م.ق.) ايداۋدا وتكىزگەن» دەپ جازادى. اتام قازاقتىڭ تىلدە «سۇيەك جوق» دەگەنى وسى بولار، جاقىندا ءبىر تەلەجۋرناليست شەۆچەنكونى ءتىپتى ماڭعىستاۋعا رەسەيدەن كەلگەن ەڭ العاشقى «ەلشى» دەپ سوقتى.

اقيقاتىندا، ت.شەۆچەنكو ماڭعىستاۋدا ايداۋدا دا ەمەس، ەلشى دە ەمەس، ول وسى جەردى، ياعني قازاق دالاسىن جاۋلاپ الۋعا كەلگەن پاتشا اسكەرىنىڭ قاتارىندا بولدى. دالەل مە، تىڭداپ قاراڭىز:

كۋالىككە 2011 جىلى الماتى باسپاسىنان جارىق كورگەن «قاراشاڭىراق» اتتى كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلىمىن تارتامىز.

كىتاپتىڭ «قاراشاڭىراق» دەگەن اتاۋى ەشقانداي اقىلعا سىيمايدى. بۇل جەردە فورت-شەۆچەنكو كىمنىڭ «قاراشاڭىراعى» دەگەن سۇراقتىڭ ءوز-وزىنەن تۋىندارى انىق.  سوندا ول كىمنىڭ «قاراشاڭىراعى» قازاقتىڭ با؟، الدە ورىستىڭ با؟ ەگەر ول قازاقتىكى بولاتىن بولسا نەگە، فورت-شەۆچەنكو؟ قازىرگى قازاققا «ءۇش قايناعاندا سورپاسى» قوسىلمايتىن، تاراس  قالاي قاز ادايعا كەنجە ۇل، قاراشاڭىراق يەسى بولادى. بۇكىل ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ بىلەتىنى، ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدا، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدا (مۇڭال وشاقتىڭ سىرى وسى) ەمەس پە؟

وسى كىتاپتىڭ 65 بەتىندە قالا ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان قۇزدىڭ سۋرەتى بەرىلگەن، استىنا «تاراس شەۆچەنكو اسكەري قىزمەت ەتكەن زەڭبىرەك ورنالاسقان كەتىك قىراتى قالا ۇستىنە ءتونىپ تۇر» دەگەن جازبا.

كەلەسى بەتىندە تاراستىڭ اسكەري كيىممەن تۇسكەن سۋرەتى. بۇل بەينە (سكلۋپتۋرا) ت. شەۆچەنكونىڭ ەسكەرتكىشى. اقىن مۇراجايى جانىندا» ورنالاسقان دەپ جازىلعان. بۇل بەينە دە ول مەن «ايداۋدا ءجۇرمىن» (ۋزنيكپىن) دەپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە بۇل جەردىڭ قوجاسى مەن وتىرعانى انىق بايقالادى. ونىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى، ۇستىندەگى پاتشالىق رەسەيدىڭ «وقالانعان» اسكەري كيىمى مەن سۇستى ءجۇزى.

ال، تاراس پەن ونىڭ جولداستارى اتقان زەڭبىرەك، ۆينتوۆكا وعىنان قانشا قازاق بالاسى اجال قۇشتى، ول تەك قانا ءبىر اللاعا ايان. ول كەزەڭدەردە پاتشا اسكەرى مەن جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىندا تالاي قاندى قىرعىن سوعىس، قاقتىعىستار بولعان. ماڭعىستاۋ جەرىن جاۋلاپ الىپ، حالقىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتۋ وسى قالاداعى اسكەري بەكىنىستەن باستالعان. بەكىنىس ماڭعىستاۋ قازاقتارىن وزىنە تاۋەلدى ەتىپ،  جەرىن وتارلاۋ ءۇشىن سالىنعان. ايتپەسە، رەسەي پاتشالىعىنان تۇپقاراعانعا اسكەري بەكىنىس سالۋدى بىردەن-ءبىر قازاق بالاسى سۇراماعانى انىق. سوندىقتان مۇنى اقىل-ەسى ءتۇزۋ جان جوققا شىعارا المايدى.

تاراس ۇلى اقىن. ول كوكسەگەن بوستاندىق، ەركىندىك، تەڭدىك ەشقاشان ءوز ءمانىن جويماق ەمەس. الايدا تەك قانا بۇل بۇكىل ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ «قاراشاڭىراعىنىڭ ەسىمىن يەلەنۋ ءۇشىن، كىمدە-كىم مىڭ جەردەن باسىن تاسقا ۇرسا دا» جەتكىلىكسىز. ونىڭ ۇستىنە ول ءسوز زەرگەرى رەتىندە ماڭعىستاۋ جانە ونىڭ تۇرعىندارى جايلى ءبىر اۋىز دا قالام تارتپاعان. كەيبىرەۋلەر ونى اقتاۋ ءۇشىن، وعان جازۋعا تىيىم سالىنعان دەگەن جەلەۋدى العا تارتادى. بۇل شىندىقتىڭ ماڭىنا دا جۋىمايدى. ايتپەسە، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تاۋشىق كومىرىن زەرتتەۋگە كەلگەن انتيپوۆ ەكسپەديتسياسىنا ەرىپ ءبىر جاز بويى، ماڭعىستاۋ دالاسىن كەزىپ سۋرەت سالماعان بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە جەتى جىلدان كەيىن «ايداۋى» ءبىتىپ، ەلىنە بارعاننان كەيىندە ونىڭ قولىن ەشكىم ۇستاپ وتىرعان جوق ەمەس پە؟

شىنىندا دا ونىڭ قولىن ەش جەردە ەشكىم ۇستاعان جوق. ول ماڭعىستاۋ دا «ايداۋدا» جۇرگەندە كۇندەلىك جۇرگىزگەن. ونىڭ كۇندەلىگىندە: «ناعىز ءشول دالا. تەك قانا قۇم جانە تاس، ءشوپ تە، اعاش تا، ءتىپتى ەشتەڭە جوق» (ت.س.دوسانوۆ «تاينا رۋنيكي» الماتى-2013. 170 بەت). ماڭعىستاۋ جايلى بار جازعانى وسى. سەبەبى، پاتشا اسكەرىنە قازاق بالاسى ادام ەمەس، جابايى اڭ مەن پاراپار ەدى.

تاراستىڭ جەرگىلىكتى حالىق الدىنداعى جالعىز ەڭبەگى ماڭعىستاۋدىڭ تاۋ-تاسىنىڭ سۋرەتىن سالعانى. سول تاۋ-تاستار (شىڭدار) ءالى سول كۇيى، سول ورنىندا تۇر، وزگەرگەن ەشتەڭەسى جوق. قازاقتاردىڭ تۇرمىس سالتىنا بايلانىستى سالعان سۋرەتى «بايعۇستار»، «قازاق قىزى كاتيا»، تاعى ءبىرى قازاق ايەلىنىڭ تىر-جالاڭاش بەينەسى. ونى كەزىندە بەلگىلى عالىم قابيبوللا سىديىقوۆ «بۇل ت.شەۆچەنكونىڭ قازاق تۇرمىسىن كورسەتۋدە اۋىتقۋعا بارعانىن، ادەتتە قازاق ايەلى وزگە ەركەكتىڭ، ونىڭ ىشىندە ءدىنى بولەك ەر ادامنىڭ الدىندا اشىق-شاشىق جالاڭاش وتىرماق ەمەس. ولاي ەتۋ - ولىممەن تەڭ، تەزەك تەرگەن قابى مەن سوڭعى الاشاسىن تەپشىپ كيسە دە، ءيىنىن جابادى. تاراستىڭ جالاڭاش قازاق ايەلىن سالعان سۋرەتى سوعان قاراعاندا، ءسوز جوق، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالت-تۇرمىسىن ناشار بىلگەندىگىن سيپاتتايتىن سياقتى». ايداۋدا (ۋزنيك) بولسا بىلەر ەدى، ال باسقىنشى اسكەرگە ونىڭ قاجەتى جوق. تاراستىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ ءبىز بىلەتىن ءادىل باعاسى، بۇكىل قازاق جۇرتىن جانە ولاردىڭ انالارىن تابانعا سالىپ قورلاۋ بولىپ تابىلادى. ەسى دۇرىس قازاق بالاسى ول زامان تۇگىلى  «گەندەرلىك» ساياسات قاق تورىمىزدە تايراڭداعان بۇگىنگى زاماندا دا وندايعا جول بەرمەيدى. بۇعان باسقاشا تۇسىنىك بەرە المايسىڭ.

مىنە ماڭعىستاۋدىڭ قاراشاڭىراعى اتاۋىنا يە بولعان ت.شەۆچەنكونىڭ قازاق حالقى الدىنداعى بار ەڭبەگى وسى.

تاريح تاعلىمى: قالا  اتىنا بۇرىنعى تاريحي اق كەتىك اتاۋىن قايتارۋ قاجەت. سەبەبى، مانقىستاۋدىڭ ەجەلگى اتاۋلارىنىڭ بىردە-ءبىرىن وزگەرتۋگە بولمايدى. بۇل ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ 70 مىڭ جىلعى شەجىرەسىنىڭ التىن ارىپتەرمەن جازىلعان ۇلى كىتاپتىڭ ءبىر پاراسى.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، تاراس شەۆچەنكونىڭ ۋكراينا حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ەكەنىنە داۋلاسپايمىن. بىراق وعان قۇرمەت ءوز ەلىندە از كورسەتىلىپ جاتقان جوق. ول كىسى قايتكەندە دە قازاقتىڭ «قاراشاڭىراعىنىڭ» يەسى اتالاتىنداي بۇل ماڭعىستاۋعا ەشقانداي ەڭبەگى سىڭبەگەندىگى دە ايداي اقيقات. وعان سول قالاداعى مۇراجايدا جەتكىلىكتى.

اق كەتىك – اق، اقيقات، اق ءسۇت، اق ادال مال، اقتىق (نەمەرە), اقىل، اق نيەت، اق نەكە، اق  ورامال، اق قاز، اقتاۋ ت.ت. اق تۇبىرىنەن تۋىندايتىن بارلىق ۇعىمداردىڭ اۆتورى اقپان (اق مانۇلى) اتامىز.

كەتىك – ءسوز ءتۇبىرى «ەت»، ارعى شىعۋ تەگى اد. ارى قاراي كەت، ىك، تىك، ەتىك دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. 

بۇل قالانىڭ كەتىك اتانۋى قازىرگىلەردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىندەي،  تاۋ شاتقالدارىنىڭ كەتىك-كەتىك بولۋىنان ەمەس. سەبەبى، ءدال وسىنداي قالا ماڭىنداعى تاۋ-تاسى كەتىك-كەتىك بولىپ تۇرعان ەلدى مەكەندەر مەن قالالى جەر قازاق دالاسىندا، اسىرەسە ماڭعىستاۋدا جەتىپ ارتىلادى. الايدا ولاردىڭ بىردە بىرەۋى كەتىك دەپ اتالمايدى.

كە (گە، حە) دەگەن تۇبىردەن – كەت، كەتە، گەت، حەت; كەل، كەلبەت، كەلتە، كەلىن، كەلىسىم، كەلۋ، كەلمەۋ، كەلىمسەك، كەلەسى;  كەبۋ، كەبەك، كەبىن، كەبەنەك، كەبىس-ءماسى; كەدەي، كەدەرگى، كەدىر-بۇدىر; كەز، كەزۋ، كەزبە، كەزەك; كەي، كەي ادام، كەيدە، كەيىن، كەيىپكەر; كەك، كەكشىل، كەكسە، كەكىل، كەكەش، كەكەتۋ;   كەم، كەمەل، كەمەر، كەمتار، كەمپىر; كەن، كەنشى، كەنەپ، كەنە، كەنەت، كەنت، كەنتاۆر، كەڭ ارنا، كەڭ-بايتاق، كەڭەس، كەڭسە; كەپ، كەپە، كەپيەت، كەپىل، كەپتەر; كەر، كەرمان، گەر، گەرمان (تايپا), گەرمانيا (ەل),  كەرى، كەرىلگەن (مۇڭالياداعى وزەن اتاۋى), كەرتىك، كەرەڭ، كەرەعار، كەركەتكەن، كەر ات، كەر بەستى، كەربەز، كەرگىش، كەردەڭ، كەرەمەت، كەرمە، كەرنەۋ، كەرۋەن، كەرىم; كەس، كەسۋ، كەسىلگەن، كەسپەۋ، كەسىك، كەسىر، كەسپە، كەسكىن; كەۋدە، كەۋەك، كەۋدەشە; كەش، كەشە، كەشەن، كەشىرىم، كەششە ت.ت.;

كەت دەگەن تۇبىردەن – كەتە (رۋ اتى), كەتىك (كەتە جىگى),  كەتىك ءتىس، كەتەك، كەتۋ، كەتپەۋ، كەتە الماۋ، كەتىس، كەتىسۋ، كەتپەن، كەتبۇعا (كەتە بۇقا), كەتە ءجۇسىپ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى;

ال، «كەت»- كە جالعانعان «ىك» جالعاۋى «جىك»، ياعني «كەتە جىگى (كەتە رۋى)» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

تۇسىنىكتەمە: كەتە رۋى الشىندا اعا بالاسى دەپ قۇرمەتتەلەتىن التى اتا ءالىمنىڭ بايسارىسىنان تارايدى.

«الشىن، الشىن بولعالى
ءالىم ەدى اعاسى،
شولپان ەدى اناسى» - دەپ جىرلايدى، اتا شەجىرەمىز.   

شەجىرە دەرەگى بويىنشا، قازاق - كىشى ءجۇز (بەكارىس) – التى اتا ءالىم - بايسارى (كەتە) رۋى بولىپ تاراتىلادى. ۇرانى – مايلىباي. كەتە - قاراكەسەكتىڭ تۇڭعىش ۇلى.

بۇل قالانىڭ اتاۋى  ەڭ العاش كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقان ەلدىڭ تۇراعى دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرەدى. مىنە وسى قالادا ەڭ العاشقى اياق كيىم تىگىلدى جانە ول قالا  اياق كيىم تىگەتىن ورنىمەن ايگىلى بولدى. قىستا كيەتىن اياق كيىم وسى شەبەردىڭ اتىنا سايكەس ەتىك دەپ اتالدى. بۇل ەتىك (ەتىكشى كەتە) اتامىزدىڭ اۆتورلىق قۇقى، ونى سەن مويىندا، مويىنداما ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. اتامىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعىن ەشكىمدە تارتىپ الا المايدى. 

كەز-كەلگەن زاتتىڭ (قۇدىقتىڭ، وزەن، تەڭىز، مۇحيتتىڭ، ىدىستىڭ، ءتىپتى ءبارى-ءبارىنىڭ) ءتۇبى بولاتىنى سياقتى،  ادام بالاسىنىڭ دا ءتۇپ اتالارى، سوعان سايكەس ولاردىڭ اتاۋلارىندا دا ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) بار. بۇل قاعيدا سوناۋ ءتۇپ اتامىز ادام اتادان بەرى قولدانىلىپ كەلەدى. قازاقتا «ورىندى جەرىندە ايتىلماعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن ماقال بار. دەمەك، ءسوز دە اتا دا بار، انا دا بار. ءسوزدىڭ اتاسى سول ءسوزدىڭ ءتۇبىرى، ال اناسى «ءتىل». ءتىلىڭ بولماسا سويلەي المايسىڭ.  بۇل تۇجىرىمعا قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەۋ، قولدانۋ (جازىلۋ) ەرەجەسىن بىلەتىن بارشا ازاماتتارى توقتاۋعا ءتيىس. بۇعان توقتاي الماساڭ، وندا سەنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىڭ «باقشادان» شىعىپ، ءالى مەكتەپكە بارماعانىڭ.

قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس جانە ودان دا كوپ دىبىستار مەن بۋىنداردان قۇرالاتىن سوزدەردىڭ بارلىعى «بىرىككەن سوزدەر». ءسوزدىڭ تۇبىرىندە سول ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن ادامنىڭ (رۋلار مەن تايپالاردىڭ) اتاۋى تۇرادى. بۇگىنگى «اۆتورلىق قۇقىق» دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ باستاۋ الاتىن جەرى وسى.  

بۇل قاعيدانى بۇكىل الەم ەلدەرى قولدانادى. مىسالى، «يل» ۇشاعىنىڭ اۆتورى يليۋشين، «انت» ۇشاعىنىڭ اۆتورى انتونوۆ، «تۋ» ۇشاعىنىڭ اۆتورى تۋپولوۆ، سول سياقتى كەز-كەلگەن اشىلعان جاڭالىقتاردىڭ اۆتورى «وم زاڭى»، «ارحيمەد زاڭى»، «نيۋتون زاڭى» دەپ اتالىپ كەتە بەرمەي مە؟ مىنە وسى زاڭدىلىققا سايكەس ەتىكتىڭ «اۆتورى» وسى اتامىز. بۇل داۋعا جاتپايدى. مۇنى تۇسىنە الماساق، بۇل ءبىزدىڭ «ادام بالاسى مايمىلدان (ايۋاننان) جارالدى دەگەن» دارۆين ءىلىمىن تولىقتاي باسشىلىققا العانىمىز. مايمىلعا قاراپ بوي تۇزەگەن ۇلدىڭ دا، قىزدىڭ دا، ەلدىڭ دە كەلەشەگى بولمايدى.

تاريح تاعلىمى: الەم مادەنيەتىنىڭ ەڭ العاشقى باستاۋ العان جەرى، ەڭ العاشقى ىلكى تورگە، اتا-بابالارىمىز تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ) دەپ ات قويىپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قاستەرلەگەن اق كەتىككە تاريحي اتاۋىن قايتارا الماي جۇرگەنىمىز ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى ۇمىتىپ، اتا-بابا داستۇرىنەن اۋىتقىپ، جاتتىڭ ىقپالىمەن قاراما-قارسى باعىتقا قاراي ءجۇزىپ بارا جاتقانىمىزدى كورسەتەدى. تەگىن تانىماعان ەلدىڭ كەلەشەگى بولمايدى.

«مەن 20 جىل بويى اسكەري قىزمەتتە ءجۇرىپ، قازاقتارمەن بولعان تالاي سوعىسقا قاتىستىم. بىراق، ءدال مىناداي كوزسىز جانە جانكەشتى تاباندىلىقپەن جۇرگىزىلگەن شابۋىلدى كورمەپ ەدىم. فورتتىڭ تاعدىرىن وسىنداي بiرنەشە شابۋىل شەشiپ كەتۋi مۇمكiن ەدi. وندا مۇنىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن كوزگە ەلەستەتۋدiڭ ءوزi قورقىنىشتى». بۇل جازبانى 1870 جىلى ماڭعىستاۋلىق ادايلاردىڭ قازىرگى فورت شەۆچەنكو قالاسىنداعى ورىس بەكىنىسىنە جاساعان شابۋىلىن ءوز كوزىمەن كورگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ كورپۋس وفيتسەرى، توپوگراف مايور زەلەنين جازىپ قالدىرعان ەكەن.

تاريحقا ۇڭىلسەك، سول بەكىنىسكە ادايلار سان رەت شابۋىل جاساعان ەكەن. اقىر سوڭىندا ولاردىڭ جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ شابۋىلىنان قورىققانى سونشالىق، اسكەري بەكىنىستى جان-جاعىنان ادام جاقىنداي المايتىن بيىك شىڭ باسىنا اپارىپ سالۋعا ءماجبۇر بولعان. ال، وزدەرى سول قامالدان ۇزاپ ەشقايدا شىعا الماعان، ءتىپتى ايلاپ، جىلداپ تاۋ باسىنان تومەنگە تۇسە الماعان كەزدەرى دە بولعان. 

1870 جىلعى پاشالىق رەسەيگە، 1930 جىلعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسپاعان، نە وعان قارسى بولعان بىردە-ءبىر ماڭعىستاۋلىق بولماعان. بارلىق حالىق تۇگەل اتقا قونعان. بۇل ەل تۇگەلگە دەرلىك قازاق حالقى مەن ورتا ازيا ەلدەرىن رەسەي پاتشالىعى تۇگەل جاۋلاپ العان ەكى عاسىرلىق بودان كەزىندە دە وعان باعىنبادى، ايتقانىنا كونبەدى، ايداعانىنا جۇرمەدى. وسىلايشا، بۇكىل قازاقستان مەن ورتا ازيا مويىنداعان رەسەي بوداندىعىنا باس يمەستەن قازان توڭكەرىسىنە جەتتى. «تۇزدىكتەردىڭ ەڭ ءبىر ەرجۇرەك تايپاسى ادايلاردىڭ ورىس بوداندىعىنا بەرىلمەۋى ورتا ازيا حاندىقتارىن ورىس وتارشىلدىعىنان 150 جىل بويى ساقتاپ تۇردى»، — دەپ جازدى ف.ەنگەلس بۇل تۋرالى.

سول سوعىس جايلى سۆەتقالي نۇرجان ءىنىمىز بىلاي دەپ، جىرعا قوستى: 

«...سوناۋ وتكەن وتىز ءبىردىڭ جىلىندا،
ءۇستىرت ءۇستى، سامنىڭ ورعىل قۇمىندا
تۋ كوتەردى مىرزالى* مەن بوقماش* «حان»،
مايدان اشىپ بالشەبەكتەي زۇلىمعا.

مەندەگى جەل جابىسىپ ەد جاتىندا،
كەتە باردىم سول ەرلەردىڭ ساپىندا.
«ەلمەن بول!» – دەپ باسىپ بەردى سوندا اكەم
قۇماي تورى ات، بەساتاردى تاقىمعا.

جىرشىلار بار، قارايتىن بار جاۋىرىن،
بايقاستايمىز ەل دىبىسىن، جاۋ ىڭىن.
حابار جەتتى:
«ەلۋ-الپىس «كۇپۋ»* كەپ
باستى، – دەگەن، – تۇرمان احۋن* اۋىلىن!..»

جاۋ ەمىنسە، ساۋ ەلىندە جاتار ما؟ –
ساۋ ەتىستىك سامنىڭ تاڭى اتاردا!
قىرىپ سالدىق شوشقالارشا شىڭعىرتىپ،
بايبىشەنى كەرگەندە يتتەر باقانعا.

سودان باستاپ، الاعاي دا بۇلاعاي،
بۇل دۇبىردەن كىم قالۋشى ەد، ءسىرا، جاي!
ءجۇز جىگىتى تۇرمەدە ەدى ادايدىڭ،
اقكەتىككە* تارتتىق سودان شىداماي.

تۋرا شاۋىپ قۇرىپ قويعان اجالعا،
اقكەتىكتى اينالدىردىق مازارعا.
قالعان جاعىن تۋ-تالاقاي قىلعانمەن،
الدىرمادى اسكەرى بار كازارما.

اي، سول كۇنى كەمە قاپتاپ تەڭىزدەن،
پۋلەمەت – ءجۇز، ايىرپىلان سەگىزدەن،
وقتان شاشۋ شاشتى دەرسىڭ! –
تەرىپ جەپ
ءبىر تويىندىق، باسقا جۇرتتان نەمىز كەم!..

وت ىشىندە سالىپ ءجۇرىپ الىستى،
امالسىزدان، قولدان بەردىك نامىستى.
كەتە باردىق، قانمەن جۋىپ ات جالىن،
جاۋعا الدىرىپ ەكى جۇزدەي ارىستى! («ادايدىڭ سوڭعى «بانداسى»). 

1870 جىلعى «اداي كوتەرىلىسى» پاتشا ۇكىمەتىن قاتتى ساستىردى. اق كەتىك اسكەري  بەكىنىسىندەگى ورىس اسكەرىنە كاۆكازدان كومەككە كەلگەن قولدىڭ باسشىسى گراف كۋتايسوۆ: «ولكە تۇگەلىمەن كوتەرىلگەن، قارۋسىز ءبىر ادام جوق… ولارمەن العاش كەزدەسكەندە ءتىپتى شوشىپ كەتتىم. ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى قانشا اتساق تا قۇلامايدى. شاۋىپ كەلەدى، شاۋىپ كەتەدى. ءولىسى قايسى، ءتىرىسى قايسى – ادام ايىرىپ بولار ەمەس. ادام شوشىرلىق الاساپىران. مۇنداي قاربالاستا اسكەردىڭ باس-اياعىن جيناپ ۇستاۋدىڭ ءوزى قيىن بولدى» دەپ جازادى.

وسىدان ءتورت جىلدان كەيىن، ياعني 1874 جىلى «بىزگە اۋەلدەن بەرىلمەگەن ادايلار 1870 جىلعى كوتەرلىستەن كەيىن ءتىپتى باعىنۋدان كەتتى. ءبىز ماڭعىستاۋدا اياعىمىزدى تىك باسىپ، ءوزىمىزدى ونىڭ قوجاسىمىز دەي المادىق» جەپ جازىپتى ماڭعىستاۋ پريستاۆى.

1873 جىلى حيۋا جورىعىنا قاتىسقان گۋگو شتۋممنىڭ «حيۋاعا جورىق» اتتى كىتابىندا حيۋا حاندىعىن جاۋلاۋعا اتتانعان پاتشا اسكەرىنىڭ ماڭعىستاۋداعى اق كەتىك قالاسى (فورت-الەكساندروۆسك) تۇبىندە ءوز جەرىن، ءوز ەلىن قورعاعان جەرگىلىكتى ادايلارمەن بولعان سوعىس تۋرالى اتاپ وتىلەدى (37 بەت).

1920 جىلى 5 قاڭتاردا سۋىق قارۋلانعان 15 000 اسكەرمەن فورت-الەكساندروۆسكىگە (قازىرگى فورت-شەۆچەنكو) اتتانعان اتامان ۆ. س. تولستوۆتىڭ وتريادى اتالعان جەرگە ءبىر ايدان سوڭ تەك قانا 2000 اداممەن جەتەدى. قالعاندارىنىڭ ءبارى جولاي جاسالعان اداي جاساعىنىڭ قولىنان قىرعىن تابادى. ال سول جىلعى ءساۋىر ايىندا بەكىنىسكە جاسالعان شابۋىلداردان سول قالعان 2000 اسكەردەن تەك قانا 214 ادامى ءتىرى قالىپ، سول جاساقپەن فورتتان تاعى شىعا قاشىپ كراسنوۆودسك، ودان ءارى يراكقا قاشىپ قۇتىلادى. (كەي دەرەكتەردە تەك قانا 70 ادامى قالعان دەپ كورسەتىلەدى). ادايلاردان وسىنشاما قىرعىن كورگەن اتامان كەيىننەن ءوزىنىڭ ءبىر مەمۋارىندا بىلاي دەپ جازىپ كەتەدى: «ەڭ سوڭعى ادايدىڭ سۇيەگىن مۋزەيدەن كورسەم، مەن ارمانسىز، باقىتتى ادام بولار ەدىم...» تولستوۆتىڭ بۇل مەمۋارى قازىر پاريجدەگى ورىس كازاچەستۆوسىنىڭ مۋزەيىندە تۇر.

ماڭعىستاۋلىقتار كەڭەس ۇكىمەتىمەن دە 40 جىل ايقاستى. ح.دوسمۇحامەدوۆ «ادايلاردىڭ ورىس وتارشىلدارىمەن ارالاسى الاقانداي فورت-شەۆچەنكو قالاسىنىڭ اۋماعىنان اسىپ جارىعان جوق. ...قازاقتىڭ اداي سياقتى رۋلارى، شىندىعىندا، ورىس وكىمەتى حيۋا مەن تۇرىكپەندى العاننان كەيىن عانا باعىندى» دەپ جازدى («الامان»، ا. 1991. 409 بەت). ولاردىڭ ورىس مادەنيەتىمەن (ىلىمىمەن) ارالاسقان كەزەڭى بار-جوعى ەلۋ جىلدىڭ اينالاسى. قازاق دالاسى 300 جىلعا جۋىق بوداندىق كەزىندە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرىپتارىن جوعالتپاي ساقتاپ قالعان دا وسى ماڭعىستاۋ. سوندىقتان دا ول «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ اتالادى.

مىنە ءبىز قازىر 30 جىلدان بەرى تاۋەلسىز ەل بولدىق دەيمىز. الايدا، سول ۇلى اتالارىمىزدىڭ جانكەشتى ەرلىگىن قايتالاماق تۇگىلى، سول قالانىڭ تاريحي اتاۋىندا قايتارا الماي ءجۇرمىز.

بيىلعى 2020 جىلى: 1870  جىلعى ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىققانىنا 150 جىل، قازاق جاساقتارىنىڭ اق پاتشانىڭ اتامان ۆ.س.توستوۆ باسقارعان وتتى قارۋمەن مۇزداي قارۋلانعان 15 000 اسكەرىن تالقانداعانىنا 100 جىل، 1930 جىلعى كوممۋنيستىك كەڭەس وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىققانىنا 90 جىل تولىپ وتىر. ايتۋلى وقيعالاردىڭ وسىلاي توعىسۋى اللانىڭ قالاۋى بولار. 

قۇرمەتتى وقىرمانلار! مىنە ايتايىن دەگەن ويىمدى اياقتاۋعا تاياۋ قالدىم. قازىر سوڭعى نۇكتەنى قويامىن، سىزدەر سودان كەيىن وسى جولداردى وقىپ وتىراتىن بولاسىزدار! وي جىبەرىپ قاراساق، سول كەزەڭدەردە وسى ءوزىمىزدىڭ اتامەكەن تۋعان جەرىمىزدىڭ قاراشاڭىراعى تۇپقاراعانداعى اق كەتىكتى جاۋ تابانىنا تاپتاتپايمىن دەپ، سول قاندى سوعىستارعا قاتىسپاعان ماڭعىستاۋلىق بولماعان. ءبىر ساتكە وي جىبەرىپ قاراساق، سولاردىڭ قانشاما مىڭداعانى وسى قالا دا جاۋدىڭ وعىنان شەيىت كەتتى، قانشاما مىڭداعانى جارىمجان-مۇگەدەك بولدى، قانشاما مىڭداعان انالارىمىز بالالارىنان، قانشاما ارۋلارىمىز جۇبايلارىنان ايرىلىپ، زارلاپ، جەسىر قالدى جانە ءومىر بويى كوز جاستارىن كولدەتىپ، جوقتاپ ءوتتى. سولاردىڭ ىشىندە وسى جولداردى جازىپ وتىرعان مەنىڭ دە، وقىپ وتىرعان ءسىزدىڭ دە تىكەلەي اتالارىمىزدىڭ جانە سولاردىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارى بار ەكەنى داۋسىز. 

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم، سول سوعىستار دا شەيىت كەتكەن ارىستارىمىزدىڭ ارۋاعىن ەسكە الىپ، سول قالاعا اقكەتىك تاريحي اتاۋىن قايتارۋدى ۇسىنامىن!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم،

Abai.kz