ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنداعى وزەكتى ماسەلەنى تەرمين جايى الىپ وتىر. تەرميندى قازاقشالاۋ لەكسيكالىق قوردى بايىتۋ عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى ءتىلدىڭ عىلىمي سالاسىن دامىتۋ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى ءبىز بۇگىن مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي مىرزانى سوزگە تارتتىق.

-سەرىك مىرزا،  ايتىڭىزشى ءتىلدىڭ لەكسيكالىق قورى قانشالىقتى باي بولسا دا، ونىڭ تەرميندىك جۇتاڭدىققا تاپ بولۋى زاڭدى قۇبىلىس پا؟ 

-تەرمينولوگيانى دامىتۋعا سوزدەردى "وقلاعىنان ءتىزىپ تەرمينگە اينالدىرۋدىڭ " قاتىسى جوق. ول ەڭ اۋەلى سايكەس عىلىمي سالانىڭ دامۋىنا تاۋەلدى. 

-باسقاشا ايتقاندا...

-باسقاشا ايتقاندا، تەرمينولوگيا - بەلگىلى ءبىر عىلىمي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ  دامۋ ناتيجەسى. ەگەر دە عىلىمي سالالار قازاق ءتىلدى عالىمدارمەن قامتىلماسا، ال ولاردىڭ جۇمىسى ءوز تىلىندەگى عىلىمدى دامىتۋدى قامتىماسا، سول سالاداعى تەرمينولوگيا دا توقىرايدى. سوندىقتان تەرمينولوگيا سالاسىن بىرجاقتى مەمتەرمينكوممەن شەشۋ ماسەلەنى جارتىلاي جانە جاساندى جولمەن عانا قاراستىرۋ بولماق. سايىپ كەلگەندە، قازاقتىلدى تەرمينولوگيا قازاقتىلدى سايكەس عىلىمي سالالاردىڭ دامۋىنا بىردەن ءبىر تاۋەلدى وبەكت، سول سالاعا سايكەس قازاقتىلدى عىلىمي ورتا نىعايماي، ونىڭ ءتىلىن ورتاسىز دامىتۋ جاساندىلىققا دۋشار ەتىپ، ودان ەشتەڭە شىقپايتىنىنا نازار اۋداراتىن ۋاقىت كەلدى. ءبىزدىڭ كازىرگى تەرمينولوگيانىڭ جايى دا وسىمەن شامالاس احۋالدى باستان كەشىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. تەرمينولوگيا سالاسىنداعى ماسەلەلەر شەشىلۋدەن گورى كەيبىر كۇرمەۋلى سيپاتقا يە بولىپ وتىرعانى دا سوندىقتان. بۇل - ءبىر ماسەلەدەن وزگە ماسەلەنىڭ تۋىنداپ وتىرعانىنىڭ ايعاعى.

-سول تۋىنداعان مىسەلەلەردى ناقتى سانامالاپ ايتىپ بەرسەڭىز...

-ءبىرىنشى. قوعامدىق ورتانىڭ تالقىلاۋىندا تەرمين مەن جاڭا ۇعىمدار، ءسوز تىركەستەرى مەن  لەكسيكالىق بىرلىكتەردىڭ اۋەسقويلىق فورماتتا قارالۋىندا. تەرميننىڭ ءوزى - ەڭ اۋەلى عىلىمي تىلدىك نىسان. ەندەشە، ونى قاراستىراتىن دا، قولداناتىن دا، ءتىپتى دامىتاتىن دا عىلىمي سۋبەكت بولۋى كەرەك ەدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋدەن ءبىزدىڭ عىلىم سۋبەكتلەرى الاستالعان سەكىلدى ەنجار نەمەسە ولاردىڭ داۋىسى ەسكەرىلمەيدى جانە ولارعا قازاقتىلدى تەرمينولوگيانى دامىتۋ مىندەتى تولىق جۇكتەلمەگەن بولماسا عىلىمي لينگۆيستيكالىق باستامانى العا باستىراتىن تەتىك جوقتىقتان وسىنداي حالدى كەشىپ وتىرمىز. عىلىمي كەڭەستەردىڭ تەرمينمەن اينالىسۋ مۇمكىندىگى مەن الەۋەتى قاراستىرىلماعان. سودان كەلىپ، بۇل كۇردەلى ماسەلە عالىمدار مەن ساراپشىلاردىڭ ەمەس، قاراپايىم ءتىل جاناشىرلارىنىڭ، وتانشىلداردىڭ وەكتىسىنە اينالعان.

ءوز كەزەگىندە الگى تەرمين تۋدىرۋشى «جاناشىر توپ» قازاقتىلدى تەرمين مەن نەولوگيزمدى قوزداتىپ، تەرمينولوگيانى ۇشقارى كورىنىستەرگە ۇرىندىرۋدا. سالا ماماندارىنىڭ مىندەتىنە قول سۇققان اۋەسقوي لينگۆيستەر مەن ءتىل جاناشىرلارى اتالمىش سالالىق تەرمينولوگياعا پايداسىنان گورى، قولدانىمى جارامسىز جاساندى «نەولوگيزمدەردى» بالالاتىپ، زالالىن كەلتىرۋدە. ال، بۇل جايت اتالمىش سالا بويىنشا ءبىلىم نەگىزدەرىن قازاق تىلىندە وقىپ ءسىڭىرۋدى اۋىرلاتىپ، ءبىلىم تۇتىنۋشى جاستاردى قازاقتىلدى ءبىلىم كوزدەرىنەن شوشىتۋمەن بىرگە قاشىرۋدا. ولار امالسىز تۇردە ءورىستىلدى ءبىلىم كوزدەرىنە جۇگىنىپ، ناتيجەسىندە قازاق تىلىندەگى تۇرمىستىق دەڭگەيدى مەڭگەرگەن ءورىستىلدى مامانعا اينالۋدا.

تەرمينولوگياسى ءارى-ءسارى جومدارداعى (جوعارعى وقۋ مەكەمەسى) ءبىلىم بەرەتىن قازاقتىلدى بولىمدەر مەملەكەتتىك تىلدەگى وقۋلىقتارمەن، كەرەك-جاراقپەن قامتىلماستان، قازاقتىلدى ستۋدەنتتەردىڭ، اسپيرانتتاردىڭ ورىس تىلىندە وقۋى داعدى مەن نورماعا اينالىپ، اقىرىندا قازاقتىلدى عىلىم ءتىلى توقىراۋدى باستان كەشۋدە.

ەكىنشى. قازاق ءتىلدى تەرمينولوگيانى دامىتۋ ماسەلەلەرى تىلدىك سۇرانىستان گورى، تىلدىك كەمباعالدىقتان (نەپولنوتسەننوست) تۋىنداپ جاتقانداي سىڭايى بار. ماسەلەن، تەرميننىڭ قازاقشالانۋى عىلىمي ورتانىڭ سۇرانىسىنان ەمەس، ەڭ اۋەلى وتانشىلدىق تۇرعىدان ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ارالاسۋىنان جاپپاي قازاقشا تەرميندەتۋ قوزعالىسىن تۋىنداتىپ جىبەردى. بۇل سىرتتاي قاراعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىن بايىتۋشى، ءتىلدى تازارتۋشى سيپاتتاعى ۇدەرىس بولىپ كورىنگەنمەن، تەرمينولوگيا ماسەلەسىن قاراستىرۋ عىلىمي ۇدەرىستەن تىس، ماماندانعان نەگىزدە ەمەس، قوعامدىق سيپاتتى بولعاندىقتان، كەرىسىنشە، ءتىلدىڭ لەكسيكالىق قورىن الدەبىر لينگۆيستيكالىق ۆيرۋسپەن بىلعايتىن، تىلدىك جۇيەنى ىدىراتاتىن جانە ءتىل تۇتىنۋشىلارىن جيرەندىرەتىن احۋالعا اكەلىپ سوعۋدا.

ءۋاجىمىز جالاڭ بولماسىن، مىسال كەلتىرەيىك. تىلگە سوڭعى جىلدارى زورلاپ-زومبىلاپ كىرىكتىرگەن پروگرامما، ليدەر، رىينوك («رىنوك» دەپ ورىسشا جازىپ جۇرگەنىمىزدى مويىندايىق) سوزدەرىنىڭ بالاماسى بولىپ جۇرگەن باعدارلاما، كوشباسشى، نارىق نەولوگەمدەرى ارقىلى قازاق ءتىلى بايىدى ما، لينگۆيستيكالىق جۇيەسى نىعايدى ما، ءسوزجاسام قابىلەتى ارتتى ما؟! «ءيا» دەۋگە اسىقپايىق! «وريەنتير» ۇعىمىن بەرىپ كەلگەن «باعدار» ءسوزى ارقىلى قازاق ءتىلى «وريەنتيروۆكا» ۇعىمىن بەرەتىن «باعدارلامادان» قاعىلىپ قانا قويعان جوق، وسىنداي قاتارداعى سوزدەردىڭ قازاقشا بالاماسىن تۋدىرۋ ۇدەرىسى تۇيىققا تىرەلدى. بۇعان دەيىن «ايالدا» ەتىستىگىنەن «ايالداما» زات ەسىمىن تۋدىرۋ قالىپتاسقان ۇدەرىس بولسا، ەندى كەمىندە 6-7 سالالىق ماعىناسى بار «پروگرامما» ءسوزىن ءبىر عانا دايەكسىز سوزبەن بالامالاۋ تاجىريبەسى پايدا بولدى. «باعدارلاما» ءسوزى بەلگىلى ءبىر باعىتتى دورەكى تۇردە بەتكە الۋ مۇمكىندىگى بولسا، «پروگرامما» ۇعىمى ناقتى تاسىلدەر مەن مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان قويىلعان ماقساتقا، مەجەگە ناقتى جەتۋ جولى بولىپ تابىلادى. ناتيجەسىندە قازاق لەكسيكاسىن «تونايتىن» شالا تەرمينگە تاپ بولىپ وتىرمىز.بۇعان قوسا، تىلىمىزدەگى بەلگىلى ءبىر وبەكت (اسكەر، ەل، جول) بويىنشا باسشىلىقتى بىلدىرەتىن قولباسشى، ەلباسشى، جولباسشى سوزدەرىنىڭ جاسامدارى ەندى بەلگىلى ءبىر لەكتىڭ ۇشى،توپتىڭ باسى دەگەندى بىلدىرەتىن «ليدەر» سوزىنە «كوشباسشى» دەگەن جاداعاي دا جاساندى ءسوزدى بالاۋ ارقىلى تارك ەتىلدى; «ليدەردىڭ» ەشقانداي باسشىلىققا قاتىسى جوقتىعى ەسكەرىلمەدى، ءسويتىپ، ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق الەۋەتىنە نۇقسان كەلتىرىلدى.

-سەرىك مىرزا، جاڭا سوزدەر ارقىلى قازاق ءتىلى نىعايدى ما؟

-ەندى ءبىر مىسالعا نازار اۋدارايىق. بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار «رىنوچنايا تسەنا» ۇعىمىن بەرىپ كەلگەن نارىق ءسوزى زورلىقپەن «رىنوك» ۇعىمىنىڭ بالاماسى بولىپ تاڭىلدى. «ساۋدا ورنى» ۇعىمىمەن بىرگە «تاۋار اينالىمىنىڭ الاڭى» دەگەن ۇعىمدى بەرە الاتىن «رىنوكقا» ودان دا «بازار» ءسوزى لايىق ەمەس پە ەدى؟! ءسويتىپ، «نارىق-رىنوك» بالاماسى ارقىلى ءتىلدىڭ تالاي عاسىرلىق قالىپتاسقان لەكسيكالىق مازمۇنىن تاركىلەۋ جۇزەگە اسا باستادى. سايىپ كەلگەندە، ءبىر ماسەلەنى شەشۋگە دەگەن جالاڭ كىرىسىم كەلەسى ءبىر ماسەلەنى تۋىنداتاتىن ءتۇرى بار.

ونداپ سانالاتىن بۇل ناتيجەلەر تىلىمىزگە ەنە باستاعان الەمدىك نەولوگەمدەردەن ءوش الىپ جۇرگەن  دون كيحوتتى  ەلەستەتەدى. مۇنداي كورىنىستەردىڭ استارىندا شىن مانىندە، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ ىشكى قۋاتىن كۇشەيتۋمەن اينالىسۋدان گورى، تەرمينولوگيالىق اۋەسقويلىق داعدى ورىن العان، حالىقارالىق ۇعىمدار مەن تەرميندەردى تۇسىنبەۋدەن تۋاتىن قۇرمەتتەمەۋ  جانە قابىلداي الماۋ كەمباعالدىعى مەن قازاق لەكسيكاسىن دامىتۋ جولىنداعى شىدامسىزدىق پەن سالاقتىق جاتىر.

تەرمينولوگيامەن اينالىساتىن تياناقتى عىلىمي-مەملەكەتتىك قۇرىلىم جوق. كازىرگى عىلىمي سيپاتتان الشاق ۇدەرىستى قولدانىپ، قازاقشا تەرمين تىزىمدەرىن بەكىتۋمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك تەرمينولوگيالىق كومميسسيانى عىلىمي القاعا دا، مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا دا، ءتىپتى، تەرمين ماسەلەسىنە تياناقتى ارالاساتىن قوعامدىق ورتاعا دا جاتقىزا المايمىز. ءبىر قىزىعى سول - مەمتەرمينكوم بەكىتكەن تەرميندەردىڭ مىندەتتى قولدانىمدىق قۇزىرى جوق. ونىڭ ۇستىندە بۇل كوميسسيانىڭ اتاۋىندا «مەملەكەتتىك» انىقتاۋىش بولعانمەن، تەرميندى مەملەكەتتىك تۇرعىدان قاراستىراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم ەمەس، سەبەبى، جىلىنا اندا-ساندا جينالىپ، قولعا تۇسكەن تەرمين جوباسىن تالقىلايتىن بۇل قۇرىلىم فورماتى جاعىنان قوعامدىق القاعا جاتادى. مەمتەرمينكومنىڭ تەرمين ماسەلەسىن جۇيەلى شەشەتىندەي قاۋقارى دا، مۇمكىندىگى دە جوق. عىلىمي سالالىق كەڭەستەرمەن دە، قوعامدىق ورتامەن دە تىعىز قاتىناس ورناتىلماعان. ۇسىنىلعان بالامالاردى الدىن الا تالدايتىن، ساراپتايتىن زەرتحانا جوق. تەرمين جوبالارىن جاريالى تۇردە تالداۋعا ارنالعان زامان تالابىنا لايىق بۇقارالىق اقپارات-جارشى قۇرالى تاعى جوق. ناتيجەسىندە قاراستىرىلعان تەرميندەر سۋبەكتيۆتىك سيپاتتان ارىگە اسا الماۋدا، بەكىتىلگەن تەرميندەر لينگۆيستيكالىق ورتانىڭ سەنىمىنەن شىعا الماي، كوبىنە كۇمان مەن داۋ تۋدىرۋدا.

جالپى، مەمتەرمينكوم - كەڭەستىك تالاپ پەن توتاليتارلىق قوعام تۋدىرعان جانە اقپاراتتانۋ قارقىنى باسەڭ كەزەڭگە ءتان وتكەن شاقتىڭ قۇرىلىمى. ونى زامان مەن ءتىلدىڭ دامۋ تالابىنا سايكەستەندىرۋدى ويلاستىراتىن ۋاقىت كەلدى. قىسقاسى، مەمتەرمينكومنىڭ كازىرگى احۋالى قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسىنا ۇلەس قوساتىنداي ءتىل تالابى مەن زامان قارقىنىنا ىلەسەتىندەي قۇرىلىم بولا الماي وتىرعانىن مويىنداۋ - الدەكىمدەردى جازعىرۋدان تۋىنداعان جايت ەمەس، مەملەكەتتىك تىلدەگى توقىراعان عىلىم ءتىلىن  عىلىمي ورتانىڭ جاندى قاتىناس قۇرالىنا اينالسا دەگەن اڭساردان تۋىنداعان ورتاق ءۋاج.

-سونىمەن قازاق تەرمينولوگياسىن دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

-ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، ول ءۇشىن تومەندەگىدەي ۇستانىمدار ەسكەرىلگەنى ءجون:

-  تەرمين - عىلىمي وبەكت، بىراق جالپىعا ورتاق تۇتىنىم سيپاتى بار لەكسيكالىق بىرلىك;

-  تەرمين دامىتۋ ماسەلەسى - مەملەكەتتىڭ ارالاسۋ مىندەتى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ سالاسى، بىراق تەرمين قالىپتاستىرۋ - ءتىلدى قولدانۋ ۇدەرىسىندەگى قوعامنىڭ ورتاق مىندەتى.

اتالمىش ۇستانىمداردى ەسكەرسەك، تەرمينولوگيانى دامىتۋ قۇرىلىمى تومەندەگىشە وزىنەن ءوزى تۋىندايدى.

بىرىنشىدەن، قازاق تەرمينولوگياسىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسى مەن سايكەس نورماتيۆتىك اكت قاجەت.

ەكىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر عىلىمي كەڭەس، تەحنولوگيالىق ۇجىم نەمەسە مەملەكەتتىك مەكەمە مۇددەلى بولا تۇرىپ، ناقتى تەرميندى قازاقشالاۋعا نەمەسە نەولوگەمدىك سۇرانىس جاسايتىنداي الگوريتم ورنىعۋى كەرەك.

ۇشىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر تەرميندى قازاقشالاۋعا نەمەسە نەولوگەمدىك ۇسىنىس جاساۋعا سايكەس تۇردە سالالىق عىلىمي كەڭەس، تەحنولوگيالىق ۇجىم نەمەسە مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ،ءتىپتى، جەكەدارا ساراپشىنىڭ قاقى بولۋى ءتيىس.

تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك تاراپتان تەرمينولوگيانى دامىتۋعا باعىتتالعان، جاڭا تەرميندەر مەن نەولوگەمدەردى زەردەلەيتىن عىلىمي  تەرمينولوگيالىق زەرتحانا ء(تىلبىلىم ينستيتۋتى جانىندا) بولعانى ءجون.

بەسىنشىدەن، سۇرانىسقا سايكەس تۇسكەن ۇسىنىستاردىڭ تالقىلاماسى جاريالىق سيپاتتا ءجۇرۋى كەرەك، ول ءۇشىن ارنايى ەلەكتروندىق بيۋللەتەن (سايت، پورتال) لايىقتى قۇرال بولار ەدى.

التىنشىدان، تەرمينولوگيالىق زەرتحانا مەن عىلىمي كەڭەستەردىڭ تالقىسىنان ءوتىپ، سۇرىپتالعان اقىرعى تەرميندىك بىرلىكتەر سايكەس مينيسترلىك ء(بىلىم جانە عىلىم) قۇزىرىمەن سىناقتىق مەرزىمگە قولدانىسقا ۇسىنىلعانى ءجون.

جەتىنشىدەن، سىناقتىق مەرزىمنەن وتكەن تەرميندەر ۇكىمەتتىك تەرمينولوگيالىق كوميسسيا قاۋلىسىمەن بەكۋى ءتيىس. بەكىتىلگەن تەرميندەر بارلىق قازاقتىلدى باسىلىمدار ارقىلى ءتىل تۇتۋشىلارىنا جەتكىزىلىپ وتىرعانى ماقۇل.ءدال وسى جوبا كەزىندە ەستونيادا جۇرگىزىلىپ، ەستون ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسى ايتارلىقتاي العا باسىپ كەتتى.

وسىلايشا قۇرىلعان تەرمينولوگيالىق عىلىمي-مەملەكەتتىك-كوپشىلىك قۇرىلىم جالپى ءتىل تۇتىنۋشىلارى مويىندايتىن جانە باياندى دا دايەكتى تەرمينولوگيانى دامىتىپ قانا قويماي، بۇل سالاداعى ۇشقارىلىق پەن توقىراۋدى جويادى دەگەن ويىمىز بار.ارينە، كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋدىڭ تىڭعىلىقتى دا جۇيەلى جولى قاراستىرىلمايىنشا، اركىم ءوز جولىن ۇسىنا بەرەتىنى ءسوزسىز، قانداي تەتىك جاسالسا دا، ول بەلگىلى ءبىر قيسىن مەن زاڭدىلىققا نەگىزدەلگەنى ماقۇل

پىكىردى جازىپ العان Abai.kz پورتالىنىڭ ءتىلشىسى

Abai.kz