وسىدان بىرەر جىل بۇرىن جەرگىلىكتى باسىلىم - «ەرتىس وڭىرىنە» «سويلەگەلى تۇرعان سۋرەت نەمەسە قۇپياسى تەرەڭ كۇمىس كەسكىن» دەگەن ماقالا جازعان ەدىك. وندا 1952 جىلى اباي اۋدانىنداعى شىڭ­عىستاۋدىڭ حان بيىگى ەتەگىنەن كەرەمەت ءبىر جادىگەردىڭ تابىلعانى جانە سودان كەيىنگى جىلدارداعى ونىڭ جاعدايى جونىندە ايتىلعان  بولاتىن. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن  سول كۇمىس كەسكىن سيپاتىنا توقتالا كەتەيىك. ءبىر قولىندا قۇستۇمسىق شوقپار، ەكىنشى قولىندا قازىنا سالار «لارەتس»،  ۇستىندە باس كيىمى مەن شاپانى، بەلبەۋى بار ادام بەينەلەنىپ، ول ارىستاندى اۋىزدىقتاپ ءمىنىپ تۇر. بۇل پايزا-تاريحي جادىگەردى سۋىردىڭ ىننەن شىعارىپ تاستاعان جەرىنەن كەزدەيسوق تاۋىپ العان تولەۋحان اقساقال ساندىعىندا ساقتاپ، كەيىننەن سۋرەتشى ماماندىعىن تاڭداعان بالاسى قۋانىشبەككە تابىستاپتى. اكەسى بالاسىنا وسى زاتتىڭ تەگىن ەمەستىگىن ايتا كەلىپ، ونىڭ قادىرىنە جەتۋ ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە عالىمدار كومەگىمەن ءتۇپ توركىنىن انىقتاۋدى امانات ەتكەن ەكەن.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن جەرگىلىكتى باسىلىم - «ەرتىس وڭىرىنە» «سويلەگەلى تۇرعان سۋرەت نەمەسە قۇپياسى تەرەڭ كۇمىس كەسكىن» دەگەن ماقالا جازعان ەدىك. وندا 1952 جىلى اباي اۋدانىنداعى شىڭ­عىستاۋدىڭ حان بيىگى ەتەگىنەن كەرەمەت ءبىر جادىگەردىڭ تابىلعانى جانە سودان كەيىنگى جىلدارداعى ونىڭ جاعدايى جونىندە ايتىلعان  بولاتىن. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن  سول كۇمىس كەسكىن سيپاتىنا توقتالا كەتەيىك. ءبىر قولىندا قۇستۇمسىق شوقپار، ەكىنشى قولىندا قازىنا سالار «لارەتس»،  ۇستىندە باس كيىمى مەن شاپانى، بەلبەۋى بار ادام بەينەلەنىپ، ول ارىستاندى اۋىزدىقتاپ ءمىنىپ تۇر. بۇل پايزا-تاريحي جادىگەردى سۋىردىڭ ىننەن شىعارىپ تاستاعان جەرىنەن كەزدەيسوق تاۋىپ العان تولەۋحان اقساقال ساندىعىندا ساقتاپ، كەيىننەن سۋرەتشى ماماندىعىن تاڭداعان بالاسى قۋانىشبەككە تابىستاپتى. اكەسى بالاسىنا وسى زاتتىڭ تەگىن ەمەستىگىن ايتا كەلىپ، ونىڭ قادىرىنە جەتۋ ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە عالىمدار كومەگىمەن ءتۇپ توركىنىن انىقتاۋدى امانات ەتكەن ەكەن.

1968 جىلى ءنوۆوسىبىر پوليگرافيالىق تەحنيكۋمىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە قۋانىشبەك تولەۋحانۇلى الگى كۇمىس كەسكىندى العاش رەت سونداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنا كورسەتىپتى. ولار سول ۋاقىتقا دەيىن مۇنداي زاتتى ەش جەردەن كەزدەستىرمەگەنىن ايتىپ، تاڭعالعان. الگى عالىمدار دەرەۋ وزدەرىنە باعىنىشتى مەكەمەلەردەن ماماندار شاقىرىپ، زەرتحانادان وتكىزىپ، ساپاسى 825 پروبالى تازا كۇمىس ەكەنىن انىقتايدى. سونىمەن بىرگە ولار بۇل جادىگەردى 4000 سومعا (سول كەزدەگى اقشا) باعالاپ، كوپ ۇزاتپاي ساتىپ الۋدى ۇيعارادى. الگى ورتادان وڭاي قۇتىلمايتىنىن سەزگەن قۋانىشبەك ساتىپ الۋ كەلىسىمشارتىنا جالعان مەكەن-جاي تولتىرىپ، قۇتىلىپ كەتەدى.

ءسويتىپ، اكەدەن قالعان كونە جادىگەردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان قۋانىشبەك تولەۋحانۇلى كۇمىس كەسكىن جايىندا جەرگىلىكتى باسىلىمدارعا سۋرەتىمەن ماقالا جاريالاي باستايدى. وعان تاريح تامىرىنان سىر شەرتەر جادىگەر رەتىندە سۇيسىنگەن اقىن اعامىز مەرعالي يبراەۆ اسىل زاتتىڭ ءمان-جايىن تانىستىرىپ، 1983 جىلى رەسپۋبليكالىق «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنا ماقالا جاريالايدى. اتالمىش باسىلىمداعى بۇل دەرەك اتاقتى ەتنوگراف عالىمىمىز اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ نازارىنا ءىلىنىپ، «كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەر» كىتابىنا ەنگەن كورىنەدى. تاعى ءبىر جاعداي، كەيىن تاۋەلسىزدىك العان كەزىمىزدە قازاقستاندا ىسساپارمەن جۇرگەن موڭعوليالىق سەناتور ا. بولات دەگەن ازامات كۇمىس كەسكىن جايلى جوعارىداعى ماقالانى كوزى شالىپ، ونى ءوز ەلىنىڭ «اردىن-ەرح» دەگەن رەسمي گازەتىنە جاريالاتادى. سونىڭ ىزىمەن بۇل جادىگەر جايىندا موڭعوليادا التى تىلدە شىعاتىن «يلتوۆشا» گازەتىندە ەكى بەتتىك ماقالا جارىق كورىپتى. ونى جازعان «ورحون» كىتابىنىڭ اۆتورى، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن قازاقستانعا اكەلۋشىلەردىڭ ءبىرى، كەيىن استاناداعى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى بولعان عالىم سارتقوجا قارجاۋبايۇلى ەكەن.

ماقالا جانە كۇمىس كەسكىن سۋرەتىنە قاراپ موڭعوليانىڭ ۋلان-ۋدە قالاسىنداعى «دوردجي-بانزاروۆ» اكادەمياسى بۇل جادىگەردى شىڭعىسحان زامانىمەن بايلانىستى بەلگىلەر جيىنتىعى بار مۇرا رەتىندە باعالاعان. كۇمىس كەسكىننىڭ سۋرەتى مەن ول جايىنداعى دەرەكتەر ۋلان-باتورداعى شىڭعىسحاندى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارىن قاتتى قىزىقتىرادى. ناتيجەسىندە بۇل مەكەمە ەكى زەرتتەۋشىنى  قازاقستانعا، قۋانىشبەك تولەۋحانۇلىنا ارنايى اتتاندىرىپ، ءبىرتالاي اڭگىمە جۇرگىزىپ قايتادى. ولار ءوز ەلدەرىنە ورالعاننان كەيىن تاڭبا ماماندارىنىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان زاتتى شىڭعىسحاننىڭ، بولماسا دا ودان كەيىنگى حاندار تۇسىنداعى بەلگىسى بولۋى مۇمكىن جانە ءدال وسىعان ۇقساس زات موڭعوليا مۇراجايىندا بار ەكەنىن، انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن ورتالىق عالىمدارى كەسكىندى ءوز كوزدەرىمەن كورۋى قاجەتتىگىن ايتىپ حات جازىپتى. سونداي-اق، حات مازمۇنىندا ولجا يەسىن موڭعولياعا كەلىپ قايتۋعا جانە سول جادىگەردى وتە قۇندى، سيرەك كەزدەسەتىن زات رەتىندە باعالاپ، ساتىپ العىلارى كەلەتىنىن دە ەسكەرتىپتى.

ءيا، بۇل كونە زاماننىڭ ناقتى كۋاسى كۇمىس كەسكىن جايلى ءبىز بىلەتىن دەرەكتەر وسىنداي. ونىڭ قازىرگى ۋاقىتتا قايدا، كىمنىڭ قولىندا ەكەنىن قۋانىشبەك تولەۋحانۇلىنىڭ ءوزى عانا بىلەدى. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، جەرلەسىمىزدىڭ وسى كۇمىس كەسكىن-پايزانىڭ سۋرەتىن ءمارمار تاسقا قاشاتىپ، زاتتىڭ تابىلعان جەرىنە قۇلپىتاس ەتىپ ورناتقانى. قۋانىشبەك تولەۋحانۇلىنىڭ ءوز باستاماسىمەن سەمەيدەن 400 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى شىڭعىستاۋدىڭ حان بيىگى ماڭايىنداعى دوڭەسكە 2 مەتر­دەي ەسكەرتكىش-بەلگى قويۋى تۋعان جەرگە تاعزىمنىڭ تاماشا ءبىر ۇلگىسى ىسپەتتى. اۆتورى - سەمەيلىك سۋرەتشى ءمادي شايماردانوۆ. ال قۇرىلىسىن جۇرگىزگەن - قايرات اكىرام ەسىمدى ازامات. ەسكەرتكىش-بەلگىنى ورناتۋ كەزىندەگى توپ باسشىسى ارداگەر، شەجىرەشى بەكەن يساباەۆ اقساقال بولعان.

ايتا كەتەرلىگى، قازىرگى ۋاقىتتا ايدالادا بولسىن رۇقساتسىز ءبىر شىبىق تا شانشۋ قيىن. سەبەبى، پۇشپاقتاي جەردىڭ بولسىن يەسى بار، مەنشىك قولىندا. سونىمەن بىرگە مۇنداي ەسكەرتكىش-بەلگى قويۋ ءۇشىن دە تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جونىندەگى مەكەمەلەر سەكىلدى ءتيىستى ورىنداردان تەرلەي ءجۇرىپ قۇجات جيناۋ كەرەك. وسىنداي تالاپتىڭ بارلىعىن ورىنداعان قۋانىشبەك تولەۋحانۇلى ءوز ويىن قاراۋىلداعى اقساقالدار كەڭەسىنىڭ تالقىسىنا سالعان. مارات تۇڭلىكباەۆ، ماناتاي بالتاقاەۆ باستاعان 22 اقساقال وسى شارۋانىڭ باياندى بولۋىنا تىلەك ءبىلدىرىسىپتى. جەر يەسى كوكبايلىق فەرمەر بالتاش مۇقىشەۆ: «ءبىر توبەدە تۇرعان نە بار؟ تۋعان جەرىمىزگە دەگەن ەسكەرتكىش-بەلگىنى ەمىن-ەركىن ورناتىڭىز»، - دەپ اعىنان جارىلىپتى.

قاراۋىل-كوكباي باعىتىنىڭ 12-ءشى شاقىرىمىندا ورىن تەپكەن ەسكەرتكىش-بەلگىدەگى ءمارمار تاس بيىكتىگى 180 سم. بولسا، ەنى 70 سم. ءمارمار تاس بەتىندە «ەل كۇبىرىن تاۋ ەستيدى، تاۋ كۇبىرىن ءتاڭىر ەستيدى» دەگەن ناقىلمەن باستالاتىن بىرنەشە ۇلاعاتتى سويلەمدەر پايزانىڭ وسى جەردە ورنىعۋىنىڭ مازمۇنىن اشا تۇسكەن.

ەسكەرتكىش يەسى ءوز قۇزىرىنداعى شارۋانى تىندىرعانىمەن، تاڭعاجايىپ جادىگەردىڭ جۇمباعى تولىق اشىلماي كەلەدى. ايتپاعىمىز، بۇل كەرەمەت كۇمىس كەسكىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بەدەلدى مۇراجايلارىنىڭ بىرىنەن نەگە ورىن المايدى؟ شەتەل عالىمدارى شەكپەنىن شەشىپ بەرۋگە ءازىر قۇنى بولەك ولجاعا  قازاقستان عالىمدارى نەگە ءمان بەرمەي كەلگەن؟ «ەشتەن كەش جاقسى» دەپ بۇل ماسەلەنى ءالى دە قولعا السا، نەسى ايىپ؟ دەربەس ەلىمىزدى داڭقتى پاتشالىقتار مۇراگەرى ەكەنىن ايعاقتاۋعا، تاريحتاعى كەسەك كەسكىنىمىزدى قالىپتاستىرۋعا ارنالعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ويماقتاي بولسا دا وسى ءبىر بولەك ءبىتىمدى جادىگەرگە دەن قويسا، كوپ جايعا سەبەپكەر بولاتىنى انىق.

قايرات سابىرباي، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

سەمەي

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى