قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك ورتالىق مۋزەيiنiڭ فوتوقۇجاتتار قورىندا سيرەك كەزدەسەتiن قولجازبالار مەن باسىلىمداردى زەرتتەپ جۇرگەندە نازارىم كوك ءتۇستi قولجازبا داپتەرگە ءتۇستi. كيريلل ارiپتەرiمەن جازىلعان ەكەن. اۆتورى - بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، اقسۋ قوي سوۆحوزىنىڭ 1-بولiمشەسiنiڭ تۇرعىنى مۇسابەكوۆ ءداۋiتباي. ول وسى قولجازبانى وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا حاتقا ءتۇسiرiپتi. كولەمi - 12 پاراق، 24 بەت. ماتەريالى قاعاز، كوك سيا. مۋزەي قورىنا 1975 جىلى م.ابدەشەۆ پەن ي.مامانوۆ وتكiزگەن (اكت №164. 1975 ج. حالىقتىق بiلiم جانە ساۋدا تۋرالى ماتەريالدار). مازمۇنىنا دەن قويىپ قاراسام، اتاقتى مامانيا مەكتەپ مەدرەسەسi تۋرالى تاريحي دەرەكتەرگە باي مۇرا بولىپ شىقتى. بۇرىن ول تۋرالى ۇزىنقۇلاقتان ەستiگەنiم بولماسا، ارنايى حاباردار ەمەس ەدiم. قولجازبانىڭ مازمۇنى ءماندi, تiلi دە كوركەم، قاراپايىم، جاتىق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتiك ورتالىق مۋزەيiنiڭ فوتوقۇجاتتار قورىندا سيرەك كەزدەسەتiن قولجازبالار مەن باسىلىمداردى زەرتتەپ جۇرگەندە نازارىم كوك ءتۇستi قولجازبا داپتەرگە ءتۇستi. كيريلل ارiپتەرiمەن جازىلعان ەكەن. اۆتورى - بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، اقسۋ قوي سوۆحوزىنىڭ 1-بولiمشەسiنiڭ تۇرعىنى مۇسابەكوۆ ءداۋiتباي. ول وسى قولجازبانى وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا حاتقا ءتۇسiرiپتi. كولەمi - 12 پاراق، 24 بەت. ماتەريالى قاعاز، كوك سيا. مۋزەي قورىنا 1975 جىلى م.ابدەشەۆ پەن ي.مامانوۆ وتكiزگەن (اكت №164. 1975 ج. حالىقتىق بiلiم جانە ساۋدا تۋرالى ماتەريالدار). مازمۇنىنا دەن قويىپ قاراسام، اتاقتى مامانيا مەكتەپ مەدرەسەسi تۋرالى تاريحي دەرەكتەرگە باي مۇرا بولىپ شىقتى. بۇرىن ول تۋرالى ۇزىنقۇلاقتان ەستiگەنiم بولماسا، ارنايى حاباردار ەمەس ەدiم. قولجازبانىڭ مازمۇنى ءماندi, تiلi دە كوركەم، قاراپايىم، جاتىق.
كەزiندە شاكەن كۇمiسبايۇلىنىڭ رەداكتورلىعىمەن مامانيا مەكتەبiنiڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي وسى مەكتەپ تۋرالى تولىق ماعۇلمات بەرەتiن عىلىمي دەرەكتەر جيناعى (مامانيا: تاريحي دەرەكتەر، ەستەلiكتەر، ولەڭدەر، قۇجاتتار، پiكiرلەر. - الماتى: اتامۇرا، 1999 272-بەت.) جارىق كورگەن ەدi. كiتاپتاعى ءار الۋان ەستەلiكتەر، پiكiرلەر جانە تاريحي قۇجاتتارمەن اسىقپاي تانىسىپ شىقانمىن. بiراق اقسۋلىق مۇسابەكوۆ ءداۋiتبايدىڭ ەسiمi دەرەك بەرۋشi رەتiندە (ينفورماتور) بۇل ەڭبەكتە كەزدەسپەيدi. جوعارىداعى اتالعان كiتاپتا اۆتورلاردىڭ مامانيا تۋرالى جازعان دەرەكتەرi بiر-بiرiنەن مازمۇن جاعىنان الشاق كەتپەيدi - استارلاس، ۇندەس، وتە ۇقساس. ال بۇگiنگi كۇنگە دەيiن مۋزەي قورىندا ساقتالىپ وتىرعان ءداۋiتباي اقساقالدىڭ وسى قولجازباسى سونشالىقتى كونە بولماسا دا، iشiندەگi دەرەكتەرiنiڭ بەرەر تاعىلىمى مەن ءتالiمi كوڭiلگە قونىمدى، ماندiلەۋ بولعان سوڭ جالپىماتiندiك مازمۇنعا ساي بايانداپ بەرۋدi زەرتتەۋشi رەتiندە ءجون كوردiم. سەبەبi, بiرiنشiدەن، وسى بايانداۋ بارىسىندا مامانيا تۋرالى تاريحي دەرەكتەردiڭ قالىس قالعان تۇستارى تولىعا تۇسەر دەگەن ويدامىن. ەكiنشiدەن، وتكەن عاسىر قويناۋىنان قۇندى مالiمەت بەرەتiن مۇنداي جادiگەرلەر رەپرەزەنتاتيۆتiك دەرەككوزدiك بازا رەتiندە تاريحي-دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان جان-جاقتى سالىستىرا زەرتتەلۋi تيiس، سونىڭ ناتيجەسiندە تاريحىمىزدىڭ وبەكتيۆتi قىرلارى ءار قىرىنان اشىلا تۇسەر دەپ پايىمدايمىن. سىر ساندىقتاعى مادەني مۇرالارىمىزدىڭ سىرى مەن سيپاتىن تولىق اشا تۇسسەك نۇر ۇستiنە نۇر ەمەس پە؟! بۇل بايانداۋدا مەن قولجازبا يەسiنiڭ ءتول ءماتiنiنiڭ مازمۇنىنان الشاق كەتپەي، سويلەمدەرiن وزiمشە بەيiمدەپ، جازىلعان دەرەكتەردiڭ نەگiزiندە وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرمىن.
1906 جىلى مامان اۋىلىنىڭ اۋقاتتى ادامدارى مامانوۆ بەيiسبەك، مامانوۆ ەسەنعۇل، مامانوۆ تۇرىسبەك جانە ونىڭ ايەلدەرi بوكە، ءابۋ، كاۋكەن بايبiشەلەر قاجىلىق ساپارىنا اتتانادى. بۇل قاجىلار وزدەرiنە قىزمەت ەتۋگە قوسشى ەتiپ، رۋى ەلشەن بايگوندi iلەستiرiپ، ءۇش ەر، ءۇش ايەل بولىپ مەككەگە جول ءجۇرiپ كەتەدi.
بۇلار قازاق جەرiنەن شىعىپ، جولاي رەسەيدiڭ iرi قالالارىن ارالاپ، ولاردىڭ مادەنيەتiمەن تانىسادى. وتىرىقشى ەلدiڭ دامىعان مادەنيەتi ەسەنعۇل مامانوۆتى قاتتى قىزىقتىرادى جانە ونىڭ كوكiرەگiنە تىڭ ويلار سالادى. ول قازاق ەلiندە عىلىم بiلiمنiڭ دامىماي، تۇرالاپ قالعاندىعىنا قاتتى قىنجىلادى. وسى جولعى قاجىلىق ساپارىندا ەسەنعۇل ءوزiنiڭ وقۋ بiلiم جونiندەگi تۇيگەن ويىن ەلگە قايتىپ بارعان سوڭ iسكە اسىرۋدى ماقسات تۇتادى.
بۇلار قاجىعا بارعان جىلى ءزۇلحيدجا ايى 1907 جىلدىڭ قاڭتار ايىنا تۋرا كەلگەن ەكەن. باسقا جەرلەردەن بارعان قاجىلارمەن بiرگە 10 ءزۇلحيدجادا مەككە قالاسىندا قۇرباندارىن شالىپ، قاجىلىق پارىزدارىن اتقارادى. مەككەنi تاۋاف ەتiپ بولعاننان كەيiن بەيiسبەك پەن بوكە بايبiشە ناۋقاستانىپ، مەككە باسىندا باقيلىققا اتتانادى.
ەسەنعۇل مامانوۆ ايەلi مەن جەڭگەسiن جانە اتقوسشىسى بايگوندi ەلگە قايتقان قاجىلارعا قوسىپ، قايتارىپ جiبەرەدi. ءوزi مەككەدەن بiر جولداس ەرتiپ، ستامبۋل قالاسىنا ساپار شەگەدi. سول قالادان ازيا حالىقتارىنىڭ تiلiن وتە جاقسى مەڭگەرگەن بiلiمپاز بايدىراقپان جاھانداروۆ دەگەن تاتارمەن تانىسادى. جاھانداروۆتى تiلماشتىققا الىپ، مۇسىلمان ەلiنiڭ iرi-iرi قالالارىن تۇگەل ارالاپ، مادەنيەتiمەن دە تانىسىپ شىعادى.
جاھانداروۆتىڭ دiن وقۋى مەن ءپاني بiلiمدi وتە جەتiك مەڭگەرگەندiگiنە قاتتى ءسۇيسiنiپ، قالاي بولعاندا دا وسى كiسiنi ەلگە بiرگە الا كەتەيiن دەگەن ويعا بەكiنەدi. بايدىراقپان جاھانداروۆ بiلiمنiڭ قىزىعىنا ءتۇسiپ، سول ۋاقىتقا دەيiن ۇيلەنبەگەن ەكەن. مۇنىڭ بويداقتىعى ەسەنعۇلدىڭ ويلاعان جەرiنەن شىعادى. ول رەتi كەلگەن ساتتە:
- بiزدiڭ قازاق حالقى ءتورت تۇلiك مال جايىمەن كەڭ دالادا كوشiپ قونىپ ءجۇرiپ، عىلىم-بiلiمنەن كەنجەلەپ قالعان. سiزدi مەن تۋىس ەتiپ الايىن، مەنiمەن بiرگە بiزدiڭ ەلگە بارىپ، جاستاردى تاربيەلەپ، قاراڭعى ەلدiڭ كوزiن اشۋعا سەبەپكەر بولساڭىز، - دەپ ۇسىنىس جاساعان. بايدىراقپان جاھانداروۆ بۇل ۇسىنىسقا كەلiسەدi.
جاھانداروۆ رەسەي جەرiنە بارعاننان كەيiن ۋفادا "عاليا" مەكتەبiن بiتiرگەن ءوزi سياقتى وقىمىستى عازيز احمەتكەرەەۆ پەن ناجار عالياكباروۆتى قازاق جەرiنە كەلۋگە كوندiرەدi.
1907 جىلى تامىز ايىندا تاتار نوعاي زيالىلارى بايدىراقپان، عازيز، ناجارلار ەسەنعۇلدىڭ تۋعان جەرi قارااعاشقا كەلەدi.
ەسەنعۇل ەلiنە كەلگەن سوڭ، كەلiسكەن ۋادەسi بويىنشا ەركەبالا دەگەن تۋعان قارىنداسىن بايدىراقپان جاھانداروۆقا ايەلدiككە بەرiپ، تۇرمىس جاعدايلارىن كوڭiلدەگiدەي قامتاماسىز ەتiپ بەرەدi.
ەسەنعۇلدىڭ بايدىراقپان جاھانداروۆتى مۇسىلمان ەلiنەن الىپ كەلiپ، ءوزiنiڭ قارىنداسىن بەرۋدەگi ويلاعان ماقساتىن دۇرىس تۇسiنبەگەن قاپالداعى زاكەر قاري، قاجىاحمەت حازiرەت، اقسۋداعى احمەت ماعزۇم، قارااعاشتاعى حاسەن يمام، سارقانداعى ابدوللا حازiرەت: "ەسەنعۇل بiر قىزىل باستى (پارسىلاردى قازاقتار سولاي اتاعان - ج.ب.) اكەلiپ، مۇسىلمان دiنiنە قارسى ارەكەت ەتۋدە ەكەن، شاريعات ۇكiمi بويىنشا ەسەنعۇلدى جازالاۋ كەرەك" دەگەن كوپiرمە ءسوز تاراتا باستايدى.
ول كەزدە دiننiڭ داۋiرلەپ تۇرعان كەزi. مولدالاردىڭ دiني ىقپالىنداعى نادان قازاقتار دا ولارعا iلەسiپ: "ەسەنعۇلدىڭ مىنا iستەمەك بولعان iسi اتا-بابامىزدان بەرi ەستiپ كورمەگەن سۇمدىق. بۇل قاجى ەمەس پالە بولدى عوي" دەگەن سوزدەردi وربiتەدi.
كوپشiلiكتiڭ وسەگi ءورشiپ، قارسىلىق كوبەيە باستاعان سوڭ، ەسەنعۇل مامانوۆ جوعارىداعى اتتارى اتالعان يمام حازiرەتتەر مەن اۋىلدىڭ يگi جاقسىلارىن جيناپ الىپ، اعىنان جارىلادى.
- ماقساتىم وسى ەلدە وقۋ-اعارتۋ iسiن دامىتىپ، جاڭاشا وقىتاتىن مەكتەپ-مەدرەسە اشۋ. سول ءۇشiن قانشا شىعىن شىعارىپ، مۇسىلمان ەلiنەن بiر عالىمدى اكەلiپ، وعان ءوز قارىنداسىمدى بەرiپ وتىرمىن، - دەپ ءسوز ساپتايدى. - بiلiمنەن جۇرداي قازاق جاستارىن وقىتۋ ماقساتىنان ەشقاشان قايتپايمىن. وقۋدىڭ ارقاسىندا عىلىم-بiلiمi, ونەرi مەن مادەنيەتi قالىپتاسقان دۇنيە ءجۇزi حالىقتارى قاتارلى جاڭا تاسiلدەرگە نەگiزدەلگەن وقۋ وشاعىن اشساق، دiنگە قانداي نۇقسان كەلەدi? يمام حازiرەتتەرiڭiز بولسىن، يناباتتى ءجاي ادامدارىڭىز بولسىن، مىنا بايدىراقپانمەن دiن تۋرالى بiلiم تالاستىرىپ، جارىسسوزگە ءتۇسiپ كورiڭiزدەر. مەنiڭ جۇزەگە اسىرايىن دەپ كوزدەگەن ماقسات-مۇددەم دiنگە قارسىلىق بولىپ تابىلسا، ءوزiم اكەلگەن نوعايلاردى ءوزiم قايتارىپ جiبەرە الامىن. ەگەر دە بايدىراقپاندى دiني iلiمدەرiڭiزبەن جەڭiپ توقتاتا الماساڭىزدار، مەن تۋرالى دابىر ايتىپ، تاراتىپ جۇرگەن وسەكتەرiڭiزدi تياتىن بولىڭىزدار - دەپ كوپشiلiكتiڭ ورتاسىنا بايدىراقپاندى الىپ كەلەدi.
سىرتىنان بايدىراقپاندى جۇتىپ جiبەرەتiندەي بولىپ جۇرگەن حازiرەتتەر مەن دۇمشە مولدالار وزدەرiنەن الدەقايدا بiلiمدi بايدىراقپانعا بەتتەي السىن با؟ ول يسلام دiنi مەن ءپان جولىن قاتارلاستىرا سويلەپ تۇسiنiك بەرگەنiندە دiنشiل حازiرەتتەر مەن ءجاي يناباتتى ادامدار باستارىن شۇلعىپ جۋاسي بەرەدi. بiراق حازiرەتتەردiڭ iشiندە اقسۋداعى احمەت ماعزۇم وتە ىزاقور كiسi ەكەن. بايدىراقپانمەن ءسوز تالاستىرا الماي دولدانىپ، "اللاھ جازاڭدى بەرسiن!" دەپ ەسەنعۇلدىڭ ۇيiنەن شىعا جونەلiپتi.
ەسەنعۇلدى رايىنان قايتارامىز دەۋشiلەر جينالىپ، 1908 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ءوزارا كەڭەس وتكiزەدi. بiراق ارتىنان دiنشiلدەر مەن ەل جاقسىلارى اۋەلگi ويلارىنان قايتىپ جونگە كەلەدi. مامانوۆ باستاعان توپ 500 بالا وقيتىن مەكتەپ پەن جاتاقحانالار سالۋ ءۇشiن ورتالارىنان قاراجات جيناپ، قۇرىلىس سمەتاسىن دايىنداپ، جازدى كۇتiپ دايار وتىرادى.
قارااعاش مەكتەبiن سالۋ جونiندەگi سىزبا جوبانى تيiستi ورىندارىنا iستەتiپ، باسشىلىعىنا ەسەنعۇل مامانوۆ، ال ەسەپشiگە قوجاحمەت سەيiتباتتالوۆ تاعايىندالادى.
1908 جىلى جاز ماۋسىمى كەلiسiمەن ەسەنعۇل مەن قوجاحمەت وزدەرiنiڭ جاساعان سىزبا-جوباسىنا سايكەس قارااعاش مەكتەبiن كۇزگi وقۋ ۋاقىتىنا دەيiن تۇرعىزۋ ءۇشiن ەل- جۇرتتى تابانىنان تiك تۇرعىزادى. بۇرىن مەدرەسەدە دiن جولىمەن حاسەن مولدادان وقىپ جۇرگەن وقۋشىلار 1908 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا جاڭاشا وقىتاتىن مەكتەپكە قابىلدانا باستايدى.
ەسكi وقۋ ءتارتiبi بويىنشا شاكiرتتەر اراب الiپپەسiندەگi 29 قارiپتi جەكەلەپ جاتتاپ، يمانشارت پەن اپتيەكتiڭ سۇرەسiن وقىپ بiتiرiپ، سودان سوڭ قۇرانعا تۇسەدi. قۇراندى ەركiن تانىپ وقۋ ءۇشiن زەرەك بالالاردىڭ ءوزi كەمiندە ءۇش جىل وقۋى كەرەك. قۇراندى تانىپ وقىعان سول بالالار قولجازبا حاتقا كiسi اتتارىن قۇراستىرىپ جازۋعا بiرەن-سارانى بولماسا كوبiنiڭ ساۋاتتارى جەتە بەرمەيتiن.
قارااعاش مەكتەبi العاش بوي كوتەرگەن جىلدىڭ وزiندە 300 بالا قابىلدانىپ، ءار سىنىپتا 50 بالادان وقۋعا تۋرا كەلدi.
مەكتەپ التى جىلدىق بولىپ اشىلدى. ديرەكتور قىزمەتiنە بايدىراقپان جاھانداروۆ تاعايىندالدى. ونىمەن بiرگە كەلگەن عازيز احمەتكەرەەۆ، ناجار عالياكپاروۆ وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. شاكiرتتەرگە ءۇش مۇعالiم ساباق بەرiپ ۇلگەرمەگەندiكتەن 1 سىنىپتى وقىتۋعا بەرiكبول قيلىباەۆ پەن كوكسۋداعى جەتi جىلدىقتى ورىسشا بiتiرگەن قۇنانباي باسشىباەۆ ورىس تiلi پانiنەن ساباق بەرەتiن مۇعالiم بولىپ قابىلداندى.
وقۋ ءتارتiبi مەن باعدارلاماسىنا ساي باي بالالارى ايىنا بiر سوم، ورتا شارۋا بالالارى ەلۋ تيىن تولەپ، ال كەدەي بالالارى تەگiن وقىتىلدى.
1908 جىلعا دەيiن دiنشiل مامانوۆتار وتباسى يسلام شاريعاتىنىڭ ۇكiمiمەن ءولi تiرiگە ارنالعان زەكەتتەرiن مولدالار مەن كەدەي كەمباعالدارعا ۇلەستiرەدi ەكەن. قارااعاش مەكتەبi سالىنعان جىلدان باستاپ، زەكەت عۇشىرلارىن بiر ورتالىققا جيناپ، مەكتەپ پايداسىنا جۇمسايتىن بولادى.
جاتاقحاناعا جاتاتىن بالالاردىڭ تاماق شىعىنى مەن مۇعالiمدەردiڭ ەڭبەك اقىلارى، وقۋشىلاردىڭ اپەرiندەرi (ۇزدiكتەر) مەن تاقسىمدارىنا (جاقسى دەگەن باعاعا قول جەتكiزگەندەر) بەرiلەتiن سىيلىقتار ورتالىقتان بەرiلiپ تۇراتىن بولدى.
قارااعاش مەكتەبi اشىلعان جىلى I سىنىپتا وقىعان جۇزدەن ارتىق بالالار اراسىنان ۇزدiك وقىعان ون ەكi وقۋشى، I-II سىنىپقا بiردەن كوشiرiلدi. ولار: بۇلانوۆ قابلانبەك، كەدەسوۆ بەيسەنباي، جاقىپوۆ نۇرسەيiت، جامانباەۆ ءۋالي، ءشارiپوۆ جارمۇحانبەت، جەتەكباەۆ قاسىمباي، تازابەكوۆ ءالجان، نۇكەجانوۆ ابدوللا، جاقىپوۆ سەيiلقاسىم، سامىرزاەۆ احمەتقالي، نۇربەكوۆ ايبەك، توتiشەۆ داباش..
التىجىلدىق قارااعاش مەكتەبiن I-رەتتە بiتiرگەندەر: ەرمەكتاسوۆ مەيiرمان، سۇلەەۆ ءبiلال، مامبەتباەۆ اۋباكiر، جاقىپوۆ ابiلقاسىم، سەيتباتتالوۆ نۇراحمەت، بەسەنوۆ جاڭاباي III-سىنىپتان باستاپ وقىدى. سول 300 بالانىڭ iشiندە ەرەكشە كوزگە تۇسەتiنi بەسەنوۆ جاڭاباي بولدى.
ەسكiلiكتەن كەلە جاتقان ەجەلەپ وقيتىن دiن جولىنداعى اياقباۋ وقۋدى توقتاتىپ، ادام بالاسىنىڭ سانا سەزiمiن تەز وياتاتىن جاڭا تارتiپپەن وقىتا باستاعان قارااعاش مەكتەبiنiڭ بەت الىسى تەز جولعا قويىلعاننان كەيiن، جانسۇگiروۆ Iلياس، بۇلانوۆ قابلانبەك، جاقىپوۆ نۇرسەيت، جايساڭباەۆ نۇرعالي، ايسەركەنوۆ بۇعىتاي، قۇنانباەۆ بەك، سامىرزاەۆ احمەتقالي سياقتى تالانتتى جاستار ءوز ۋاقىتىسىندا وقىپ، قانات قاعىپ شىعا باستادى.
قارااعاش مەكتەبiندە وقۋشىلار كوبەيە باستاعان سوڭ، مامانوۆتار ءوز ارالارىمىزدان جوعارعى بiلiمدi ازاماتتار شىعارىپ، كەلەشەكتە مۇعالiم ەتiپ، اعارتۋ iسiن جان-جاقتى جانداندىرامىز دەپ بارلىق شىعىنىن كوپشiلiك ورتاسىنان شىعارىپ، مەكتەپتi بiتiرگەن ۇزدiك وقۋشىلاردىڭ اراسىنان 1910 جىلى ەرمەكتاسوۆ مەيiرمان، سۇلەەۆ ءبiلال، مامبەتباەۆ اۋباكiردi تۇركياعا وقۋعا جiبەرەدi. بۇلار ستامبۋلدان بiر جىل، ۋفاداعى "عاليا" مەدرەسەسiندە ەكi جىل وقىپ، التىنداپ جازعان I-دارەجەلi شاھاداتنامە (كۋالiك) الىپ، 1914 جىلى قايتا ورالادى. ولار ورىس تiلiنەن ۋچيتەل ەتۋ ءۇشiن كەدەسوۆ بەيسەنبايدى ومسكiدەگi سەمينارياعا جiبەرەدi. بەيسەنباي ەكi جىل وقىپ، 1912 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كەلەدi.
وقۋ بiتiرگەندەردەن كەدەسوۆ بەيسەنباي مەن مامبەتباەۆ اۋباكiر قارااعاش مەكتەبiندە مۇعالiمدiك قىزمەتiندە iستەپ، ەرمەكتاسوۆ پەن سۇلەەۆتەر ويازدىق، وبلىستىق اعارتۋ بولiمiندە قالادى.
قارااعاش مەكتەبiنەن وقىپ شىققان جانسۇگiروۆ Iلياستىڭ ادەبيەت جونiندەگi ەڭبەگi بۇكiل كەڭەس ەلiنە بەلگiلi.
بۇلانوۆ قابلانبەك - كەڭەس ۇكiمەتi كەزەڭiنەن باستاپ زاڭ قىزمەتكەرi بولىپ، ۇكiمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ويداعىداي اتقارىپ، 1930 جىلعى باندىلاردىڭ قولىنان قازا تابادى.
جاقىپوۆ نۇرسەيت - 1918-1920 جىلدارداعى قاپال مەن انتون-سەركەش اراسىندا بولعان اق باندى اننەنكوۆتىڭ قارۋلى كۇشiنە قارسى پارتيزاندار سوعىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ، كەڭەس ۇكiمەتi ورنىققاننان كەيiن اعارتۋ قىزمەتiندە قىرىق جىل مۇعالiمدiك ەتەدi.
جايساڭباەۆ نۇرعالي - قاسكەلەڭ اۋدانىندا باس اگرونوم بولۋدان باستاپ، اقسۋ اۋدانى مەن Iلە اۋداندارىندا اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى بولىپ، سودان سوڭ كەگەن اۋدانىندا رايكومنىڭ بiرiنشi حاتشىسى قىزمەتiن اتقارىپ، زەينەتكە شىعار الدىندا اقسۋ اۋدانىنىڭ كولحوز، سوۆحوزدارىندا باسشىلىق قىزمەتiن اتقاردى.
ايسەركەنوۆ بۇعىتاي - 1921 جىلدان باستاپ اعارتۋ قىزمەتiمەن شۇعىلداندى.
قۇنانباەۆ بەك شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ شiلiكتi سوۆحوزىندا 1934 جىلدان 1937 جىلعا شەيiن سوۆحوز ديرەكتورى بولىپ، سول وبلىستىڭ تارباعاتاي جانە كۇرشiم اۋدانى مەن تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ اۋدانىندا 16 جىل اۋاتكوم توراعاسى قىزمەتتەرiن اتقارعان. 1953 جىلدان 1970 جىلعا شەيiن تالدىقورعان اۋدانىندا سوۆحوز بەن كولحوزداردا باسشىلىق قىزمەتiندە بولعان.
سامىرزاەۆ احمەتقالي - اعارتۋ قىزمەتiندە قىرىق جىل مۇعالiم بولدى. مiنە، وسىلار سياقتى قارااعاش مەكتەبiنەن وقىپ، قانات قاعىپ شىققاندار تولىپ جاتىر.
ەسەنعۇل مامانوۆپەن بiرگە كەلگەن تاتارلار بiلiم بەرiپ قانا قويماي حالىققا جاڭاشىل باعىتتاعى وزگەرiستەر اكەلەدi.
1903 جىلى عازيز احمەتكەرەەۆ سوتسيال دەموكراتيالىق پارتياعا مۇشەلiككە وتەدi. قازاندىق تاتار بايدىراقپان ونىڭ سول پارتياعا مۇشە ەكەندiگiن بiلسە كەرەك. احمەتكەرەەۆتi وزiمەن بiرگە ەرتiپ كەلۋiنە قاراعاندا ونىمەن سىرلاس-پiكiرلەس بولۋى دا مۇمكiن دەگەن بولجام بار.
عازيز احمەتكەرەەۆ مامان اۋىلىندا ءۇش جىل جۇرگەننەن كەيiن، 1910 جىلى وزiنە سەنiمدi دەگەن ازاماتتاردى سوتسيال دەموكراتيالىق پارتياعا مۇشەلiككە تارتا باستايدى. مۇشەلiككە ەرمەكتاسوۆ مەيiرمان، سۇلەەۆ ءبiلال، مامبەتباەۆ اۋباكiر، بۇلانوۆ قابلانبەك، سەيiتباتقالوۆ نۇراحمەت، جاقىپوۆ ابiلقاسىم، جەتەكباەۆ نۇرقاسىم، كەدەسوۆ بەيسەنباي، جاقىپوۆ نۇرسەيت، قىسىقكوزوۆ قۇسمولدا، قۇدايبەرگەنوۆ ايتقوجا، سەيتباتقالوۆ نۇرعالىم، كەرەەۆ ومار كiرەدi. ولاردىڭ مiندەتi سوتسيال دەموكراتيالىق پارتياعا حالىقتى ۇگiتتەپ، جاڭا جولعا سالۋ ەدi.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiندە پاتشا تاقتان ءتۇسiپ، ۋاقىتشا كەرەنسكي باسقارعان ۇكiمەت ورناعاندا اشىق تۇردە بولشەۆيك، مەنشەۆيككە شار تاستاۋ جۇمىسى جۇرگiزiلدi. الماتىدا وقيتىن مەنشەۆيك سادىر مامبەتوۆ بازاربايدىڭ اتىنا، بولشەۆيك جاعىنان سىرتتانوۆ قاناتحاننىڭ اتىنا جازىپ، ىقتيارلى تۇردە قاعاز ارقىلى شار تاستاۋ جۇمىسىن 1917 جىلدىڭ مارت ايىندا الدىمەن قارااعاشتا وتكiزiلiپ، سونان كەيiن ءار جەردە جۇرگiزە بەردi.
شىندىعىندا، سول كەزدە بولشەۆيكتەر مەن مەنشەۆيكتەردiڭ قانداي باعىتتى ۇستانىپ، نەنi كوزدەيتiندەرiن بiلمەيتiندەر تiپتi كوپ بولدى. سوتسيال دەموكراتيالىق پارتيانىڭ جۇرگiزگەن ۇگiت-ناسيحاتىنىڭ ارقاسىندا ماتاي ەلi تۇگەلiمەن قاناتحاننىڭ اتىنا شار سالىپ بەردi. تاستالعان شارلار قاپال ويازى ارقىلى قۇرىلعان كوميسسيالارعا تاپسىرىلىپ وتىرىلدى. بۇرىن ويازنوي ۋپراۆيتەل دەگەن لاۋازىمعا ەندi ويازنوي كوميسسار دەگەن اتاق بەرiلدi. ول كەزدە قوجاقانوۆ نۇرتاي ويازعا ءتiلماش بولاتىن. ويازدىققا جينالعان شاردى تاپسىرما بويىنشا جوعارعى ورىندارعا جiبەرiپ وتىرادى.
1917 جىلى ماتاي ەلiنiڭ جالپى كوپشiلiگi بولشەۆيك پەن مەنشەۆيكتiڭ كiم ەكەندەرiن تولىق تۇسiنبەسە دە، بiراز ازاماتتار سوتسيال دەموكراتتىڭ باعىتىن تانىپ قالعان ەدi.
سول كەزدەردەگi بiزدiڭ قازاق حالقىنىڭ جاي كۇيi قاي جاعىنان بولسا ناشار كۇيدە بولاتىن. اسiرەسە، جەتiسۋ ەلiندە عىلىم بiلiمنiڭ دامىماۋى كوپتەگەن جاستاردىڭ اياعىنا سالىنعان تۇساۋ ەدi. حالىقتىڭ وقۋ بiلiمگە، عىلىم مەن ونەرگە، جالپى مادەني ومiرگە دەگەن كوزiن اشىپ، كوكiرەگiن وياتۋ ءۇشiن مەكتەپ سالۋعا بار قاراجاتىن اياماعان ەسەنعۇل مامانوۆتى جۇرت كۇنi بۇگiنگە دەيiن ۇلت الدىنداعى پارىزىن وتەگەن، ەرەن ەرلiك جاساعان ازامات دەپ باعالاۋدا.

جاسۇلان بەلتەنوۆ،
قر موم عىلىمي قىزمەتكەرi

29.09.2011

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=39&id=6669