تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وسى حاتقا قاراتىلا جازىلعان جاۋابىنىڭ تۇپنۇسقاسى كوزگە تۇسپەدى. ءتارجىما ارقىلى بەرىلىپ وتىر.
«قادىرلى (قۇرمەتتى) ءالي!
استانانىڭ قىزىلورداعا اۋىسۋ ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىلمەگەندىكتەن دە, سەنىڭ كوپتەگەن حاتتارىڭا دەر كەزىندە جاۋاپ بەرە المادىم. ەندى، قازاق ينستيتۋتىنىڭ وندا اۋىسپايتىنىنا قاراماستان, وقۋشىلاردىڭ كەتىپ جاتقانىن كورگەن سوڭ، مەن دە قىزىلورداعا كوشۋگە بەل بايلادىم، سوندىقتان پاتەر قاراپ ىزدەستىرە بەرۋ ءۇشىن ايەلىمدى سوندا جىبەردىم. بيىل ورتالىقتاعى ءتارجىمانىڭ شىعۋىنا بايلانىستى ەلىمە بارۋعا دا مۇمكىندىك الدىم. قالعانىنا جانە كوشۋدىڭ قامىنا تامىز بەن قىركۇيەكتە كىرىسەرمىز دەپ ويلايمىن. ەگەردە سەنىڭ پروفەسسورىڭ تورعاي مەن ىرعىز ۋەزىنە باراتىن بولسا, وندا مەنءىڭ دە سونىمەن بىرگە ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك شىعار. ءان-كۇيلەردى جيىستىرىپ، فوتوگرافياعا ءتۇسىرۋ مەنىڭ دە كوپتەگەن ويىمدا جۇرگەن ءىس ەدى. ەگەردە مەن ونى پروفەسسوردان ۇيرەنىپ السام, ماعان دا پايدالى بولار ەدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وسى حاتقا قاراتىلا جازىلعان جاۋابىنىڭ تۇپنۇسقاسى كوزگە تۇسپەدى. ءتارجىما ارقىلى بەرىلىپ وتىر.
«قادىرلى (قۇرمەتتى) ءالي!
استانانىڭ قىزىلورداعا اۋىسۋ ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىلمەگەندىكتەن دە, سەنىڭ كوپتەگەن حاتتارىڭا دەر كەزىندە جاۋاپ بەرە المادىم. ەندى، قازاق ينستيتۋتىنىڭ وندا اۋىسپايتىنىنا قاراماستان, وقۋشىلاردىڭ كەتىپ جاتقانىن كورگەن سوڭ، مەن دە قىزىلورداعا كوشۋگە بەل بايلادىم، سوندىقتان پاتەر قاراپ ىزدەستىرە بەرۋ ءۇشىن ايەلىمدى سوندا جىبەردىم. بيىل ورتالىقتاعى ءتارجىمانىڭ شىعۋىنا بايلانىستى ەلىمە بارۋعا دا مۇمكىندىك الدىم. قالعانىنا جانە كوشۋدىڭ قامىنا تامىز بەن قىركۇيەكتە كىرىسەرمىز دەپ ويلايمىن. ەگەردە سەنىڭ پروفەسسورىڭ تورعاي مەن ىرعىز ۋەزىنە باراتىن بولسا, وندا مەنءىڭ دە سونىمەن بىرگە ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك شىعار. ءان-كۇيلەردى جيىستىرىپ، فوتوگرافياعا ءتۇسىرۋ مەنىڭ دە كوپتەگەن ويىمدا جۇرگەن ءىس ەدى. ەگەردە مەن ونى پروفەسسوردان ۇيرەنىپ السام, ماعان دا پايدالى بولار ەدى.
قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىمەن جاساسقان شارتىم بويىنشا جاڭا جازۋ ۇلگىسىنە ورايلاستىرىپ ءۇش گرامماتيكا وقۋلىعىن جانە قىرعىزداردىڭ الىپپەسىن قۇراستىرىپ: ءبىرىنشىسىن - 15 ماۋسىمدا، ەكىنشىسىن - 1 شىلدەدە، ءۇشىنشىسىن 1 تامىزدا جانە ءتورتىنشىسىن 20 تامىزدا ءبىتىرىپ بەرۋىم كەرەك. مىنە, وسى ۋاقىتقا دەيىن باسقا جۇمىستارعا مويىن بۇرۋعا مۇرشام جوق، سودان كەيىن دە، ەگەردە قازاق ينستيتۋتىندا ءدارىس باستالاتىن بولسا، بوس ۋاقىتقا تاعى دا دىلگىر بولىپ قالامىن. 20 تامىزعا دەيىن يبراگيمنىڭ (ابايدىڭ) ءومىربايانىن جازىپ بەرە المايمىن دەگەنىم سول. 20 تامىزدان كەيىن دە ۋاقىت بولا ما - ونى دا ايتا المايمىن. وزىڭە ءوزىمنىڭ فوتوگرافقا تۇسكەن سۋرەتىمدى جىبەرەمىن، بىراق بايقارسىڭ، مەنىڭ سۋرەتىم سەنىڭ شىعاتىن قاتيراڭا كىرمەي قالىپ جۇرمەسىن.
ءبىزدىڭ كوممۋنيستەر، سەندەردىڭ ماسكەۋلىكتەرىڭ سياقتى جارتى ەمەس، ناعىز "96-پروبانىڭ" ءوزى.
التىنسارىنىڭ بالاسىنىڭ سۋرەتىن "شولپان" جۋرنالىنىڭ № 6,7,8 كىتابىنان تابا الاسىڭدار. ودان باسقا ونىڭ سۋرەتى مەندە جوق.
مىرجاقىپ قوستاناي ۋەزىنە كەتتى. كەشە ودان: "گايا (عاينيجامال، مىرجاقىپتىڭ ايەلى - ت.ج.) جەڭىلدەدى، ۇل تاپتى!", - دەگەن تەلەگرامما الدىم. پىشپەك قالاسىندا وتكەن قىرعىز مۇعالىمدەرىنىڭ قۇرىلتايىنان (بۇل اراداعى ءبىر ءارىپتى نە ساندى اجىراتا المادىق. «كەلدىم» بە، جوق «ە, كەلدى» مە. ەگەردە قىسقارتىلىپ جازىلعان كىسى اتى بولسا، وندا بۇل "ەلدەس وماروۆ" دەگەن ءسوز. ال "2" دەگەن سان بولسا - وندا "2 كۇنى پىشپەكتەن كەلدىم» دەگەن ءسوز. اۋدارماشىنىڭ ءوزى دە تۇسىنبەگەن سياقتى. سوندىقتان پىشپەكتەگى سەزگە احمەت بايتۇرسىنوۆ باردى ما، ەلدەس وماروۆ باردى ما، ول اراسىن انىقتاۋ كەرەك. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ "الىپپەسى" سول جىلى قىرعىز مەكتەپتەرى ءۇشىن باسىلىپ شىققانى انىق - ت.ج.) 2-دە كەلدىم. كۇن تارتىبىنە قويىلعان ماسەلە مىناداي: ءتىل، قارىپ، جازۋ ۇلگىسى، عىلىمي تەرميندەر، كونە سوزدەردى جيناستىرۋ جانە مەكتەپتىڭ باعدارى.
لاتىن ءالفاۆيتى تۋرالى بۇلاردا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر جينالىس بولىپتى دا, قاۋلى قابىلداپتى. سياز ونى قولدادى. ول قاۋلىنىڭ مازمۇنى مىناداي: قىرعىزداردىڭ كەلەشەگى ءۇشىن لاتىن جازۋى پايدالى، بىراق تا، ونى بىردەن قولدانۋدىڭ ىڭعايى كەلمەيدى، وعان دەيىن اراب قارپىنە ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت - دەلىنگەن. ولار: لاتىن - "نازيرا" قارپىنەن ناشار. بىزدە ۇلكەن جانە كىشى قارىپ دەگەن بولماۋ كەرەك، سونداي-اق، باسپاشا جانە جازباشا ءتۇرىنىڭ دە قاجەتى جوق. اكادەميالىق ورتالىق جاعىرافيانى ورىس تىلىندە باسىپ شىعارا المايدى, - دەيدى.
بۇل ۇسىنىستاردى قىرعىز ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ تالداۋىنا ۇسىنامىن، ناتيجەسىن كەيىن حابارلايمىن. سوڭعىلار ونى شىعاراتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن، سەبەبى، ولارعا قىرعىز جاعىرافياسى وتە قاجەت.
قۇشاقتاپ ءسۇيدءىم. احمەت . ورىنبور. ء11/ۇى - 25 جىل».
وسىنداعى "يبراگيم" - دەگەندى اۋدارماشى جاقىپوۆ جاقشانىڭ ىشىنە اباي دەپ كورسەتكەن.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل حاتىنا الەيحان بوكەيحانوۆ ماۋسىمنىڭ 23 كۇنى جاۋاپ جازىپتى. ونىڭ دا فوتوكوشىرمەسى عانا ساقتالعان. بۇل دا د.قامزابەكتىڭ ءتارجىماسى ارقىلى ۇسىنىلىپ وتىر.
"باۋىرىم احمەت!
سەنىڭ 11 ماۋسىمدا جازعان حاتىڭدى الدىم. پروفەسسور تامىز بەن قىركۇيەك ايلارىندا ىرعىز بەن تورعايعا بارىپ، سول جاقتان قىزىلورداعا سوعاتىن بوپ ۋادە بەرىپ، بەرلين قالاسىنا قايتىپ كەتتى. مەن ودان (ساپاردى) قوستانايدان باستاۋدى ءوتىندىم. ول بۇعان كەلىستى. مەن وعان: «ەگەر وسى وڭىرگە بارساڭىز، احمەت بايتۇرسىنۇلىن جولىقتىرۋعا ءتيىسسىز. بۇل كىسى سىزگە سەرىك بولادى»، - دەدىم. ەندى سەنىڭ كەلىسىمىڭدى بىلگەن سوڭ، وعان حات جازىپ، حابارلاسىپ، اقپارىمدى ماسكەۋدەگى نەمىس وكىلدىگىنە تاستاپ كەتپەكشىمىن. قالعانىن ونىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قازاق وكىلەتتىگىنە سوعىپ، انىقتاپ ءبىلىپ الاتىن شىعار.
تامىز ايىندا ءوزىڭ قايدا بولماقسىڭ؟ مىرزاعاليۇلىن (گەرمانيادا وقىعان - ت.ج.) نەمىسپەن ۇشىراستىرۋعا جىبەرەرسىڭ. ەۋروپا سۇزەكتىڭ ميكروبىن الدەقاشان تاپقان. ليزاجاننىڭ ء(ا.بوكەيحانوۆتىڭ قىزى ەليزاۆەتا - ت.ج.) پروفەسسورى ءدارىس ۇستىندە ايتاتىن كورىنەدى: «ماكس پا (مەنىڭ نەمىسىم), جوق مەن بە، بۇل ميكروبتى تاپقان سياقتىمىز»، - دەپ. ماكس بۇل جونىندە ەشتەڭە دەمەپ ەدى. بالكىم، ونىڭ زەرتتەۋىنىڭ باعىتى دا سول شىعار. ەگەر سەن وعان قوسىلساڭ، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى.
ءبىزدىڭ ورتالىق باسپادا كورنەكتى قۇرالدار شەبەرحاناسى بار. ولاردىڭ قارجىسى جەتكىلىكتى. جۇمىس جوسپارى اۋقىمدى. بۇكىل كسرو بويىنشا حالىق اعارتۋ ىسىنە قاجەتتى نارسەلەر ءاربىر ۇلتتىڭ جاعدايى مەن ەرەكشەلىگىنە قاراي جاسالىنباقشى. مەن ولارعا قازاق اكادەميالىق ورتالىعىمەن بايلانىسىڭدار دەپ كەڭەس ايتتىم. اكادەميالىق ورتالىق ەندى قازاق مەكتەبى مەن كوشپەلى وقۋ وتاۋلارىنا كەلەدى-اۋ دەگەن ەرەجەلەرىن كورسەتىپ، ارنايى جۇمىسىمەن قوسا وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءوز ۇسىنىسىن بەرسىن. اكادەميالىق ورتالىقتاعىلار وسىنى ورىنداۋعا تىرىسسىن.
امىرە قاشاۋبايۇلىن پاريجگە جىبەرمەكشى. ول بىردە-ءبىر ءان ءسوزىن بىلمەيدى عوي. بولمايتىن نارسەنى ايتادى. مەن ونى انشىلەردىڭ ارنايى ۇيىنە اپارىپ، ءان سالدىرتتىم. داۋىسىن ماقتاستىق، ايتسە دە، ءان سالعان كەزدە، مەن قاتتى ۇيالدىم. ايتقان ءانىنىڭ سوزىندە ءمان بولسايشى. پاريجدە ويلى ءاندى تالاپ ەتەدى. ءانشىنى پاريجگە جىبەرە وتىرىپ، ءبىر ءاننىڭ ءسوزىن بولسا دا جاتتاتقىزۋعا بولاتىن ەدى عوي. امىرە ورىس مەششانى سياقتى كيىنىپتى. ونى دۇرىستاپ كيىندىرۋ دە سونشالىقتى قيىن ءىس پە ەدى؟
اباي مەن التىنسارىنىڭ بالاسى جونىندەگى جازۋىڭدى كۇزگە دەيىن بىتىرسەڭ دە كەش ەمەس. ءنازىر دە ء(نازىر تورەقۇلوۆ - ورتالىق باسپانىڭ قازاق سەكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى) اباي تۋرالى جازباقشى. مەيلى، جازسىن. التىنسارىنىڭ بالاسى ىبىراي حاقىندا ءوزىڭ جازساڭ، جاقسى بولار ەدى. ول سەنىڭ اعاڭ ەمەس پە؟ ەگەر ول قازىر ءومىر سۇرسە سەندەي بولار ەدى، ال سەن ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەندە، سونىڭ ءىسىن جاسارىڭ حاق.
سەنىڭ ەرەسەك ساۋاتسىزدارعا ارنالعان كىتابىڭدا «بىزگە» كەرەكسىز قازاق حاندارى مەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى بار ەكەن. «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 30-سانىنداعى №9 قوسىمشاسىندا عابباس (توعجانوۆ - ت.ج.): «كىتاپتا ءبىر دە ءبىر كوممۋنيست جوق»، - دەپ جازىپتى. وعان جولداس ماردان (بۇركەنشىك اتى بولۋى كەرەك، كىم ەكەنى انىقتالمادى - ت.ج.) «اق جولدىڭ» بەتىندە جاۋاپ قايتاردى. ماردان جاقسى ايتىپتى. مەن مارداننىڭ مۇنى نەگە جازعانىن ءبىلدىم: ءبىزدىڭ «جازۋشى» قازاق كوممۋنيستەرىمىز ساعان ريزا ەمەس ءارى نارازى كورىنەدى. سەن كىتابىڭدا ماعريفانىڭ (-?) ىنىسىنە ورىن بەرىپ، مىنا «جازۋشىلاردىڭ» ەڭبەكتەرىن كىرگىزبەپسىڭ. ورىستىڭ مۇنداي كىتاپتارىندا لەنيننىڭ ماقالالارى تولىپ جۇرەدى ەكەن. وندايلار ءبىزدىڭ قازاق كىتاپتارىندا، بايعۇس ساكەندىكىنەن وزگەلەرىندە جوق. مۇنى ماعان جاقىندا عانا مۇشەلىككە وتكەن كوممۋنيستىڭ ءبىرى ايتتى. مەن ونىڭ ەسىنە مىنا مىسالدى ءتۇسىردىم: «كوكتەم شىعىپ، كۇن اسپانعا جوعارى كوتەرىلىپ، تىرشىلىك اتاۋلى ويانا باستاعاندا، يۋپيتەر بۇقا كەيپىندە جەرگە تومەن ءتۇسىپ، سيىرلاردىڭ اراسىندا ۇرپاق ءوندىرۋ قامىمەن جۇرەدى ەكەن. بىردە جاي عانا كادىمگى بۇقا اسپانداعى يۋپيتەر-قۇداي بولۋدى ويلاپتى. سوندا بىرەۋلەر ايتىپتى: «بۇقانىڭ يۋپيتەر بولامىن دەپ ارمانداۋى - ساندىراق، بوس قيال»، - دەپ. قازاق كوممۋنيستەرى لەنين بولۋدى قالاسا، جول اشىق. الگى بۇقانىڭ كەبىن قۇشىپ جۇرگەن قازاق كوممۋنيستەرى لەنين بولا الا ما»، - دەگەنىمدە، الگى «تورەم» كوڭىلسىزدەنىپ ءارى ماعان وكپەلەپ قالدى.
كەلىنىنە باردى دەپ، كۇردەن اكەسى ەدىگەگە قول جۇمساعاندا، ەدىگە ايتقان ەكەن: «ارعىماقتى ارىتساڭ، اردانى قايدان تاباسىڭ؟ اق سۇڭقاردى ازدىرساڭ، قۇمايدى قايدان تاباسىڭ؟ قارا جەردى ورتەسەڭ، جەمىڭدى قايدان تاباسىڭ؟ قارا سۋعا قان اعىزساڭ، قارا سۋدى كىم بەرەر؟ شاشىما اق كىرىپ، كوزىمدى شەل باسىپ، قارتايعان شاعىمدا ءوز اتاڭ - مەنى ساباساڭ، قايدان عانا وڭارسىڭ»، - دەپ. «كوكسىلدىر» مەن «شايىردا» وسىنداي ولەڭدەر بار. وسىنى جازۋعا بولادى عوي.
ورتالىق باسپانىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ماعجان جۇمابايۇلى «الىپپەنى» جانە ءوز بەتىمەن ساۋاتىن اشۋشىلارعا ارناپ «كىرىسپە» جازعان ەدى. كەشە ءنازىر: «ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جازعان كىتابى بايتۇرسىنۇلىنىڭ كىتابىنان جاقسى»، - دەدى. ول كىتاپتار ءالى باسىلا قويعان جوق. ماعان كورسەتپەدى. بىراق، وعان سىن ايتاتىن ءنازىر ەمەس قوي.
مەڭدەشۇلى (س.مەڭدەشەۆ، سول كەزدەگى قازاتكومنىڭ توراعاسى - ت.ج.) جولداس «بوكەيحانۇلى «ەڭبەكشى قازاققا» ماقالالار جازادى»، - دەپ شاعىمدانىپتى. بۇل شاعىمى 15-ماۋسىمدا ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى باسپا بولىمىنە ءتۇسىپتى. سول شاعىم بويىنشا مەنى سوندا وتىرعان تاتارلار تيىسىنشە تەزدەن وتكىزدى. ماسكەۋ كوممۋنيستەرى: «قازاقتار - ۇلتشىلدار»، - دەپ جالپىعا جار سالىپ، ايقايلاپ ءجۇر. مەن ولاردان: «ايتىپ جۇرگەندەرىڭ نە؟»، - دەپ سۇراسام، ولار: «وزدەرىڭە وزدەرىڭ شاعىم جاساپ جۇرسىڭدەر، ياعني ونى جازعان - ءوز قازاقتارىڭ»، - دەپ ايتادى.
جازۋىمدى اياقتادىم. 30-ماۋسىمدا ەلگە قاراي شىعامىن.
مادياردى ءسابيلى بولۋىمەن قۇتتىقتايىن دەپ ەدىم، بىراق مەكەن-جايىن بىلمەيمىن. وسى جونىندە ماديارعا جازىپ جىبەرشى. «ەڭبەكشى قازاق» ماعان تيەسىلى اقشامدى بولەر مە ەكەن، سونى جولدىبايۇلىنان (مولداعالي جولدىبايۇلى - ت.ج.) ءبىلشى.
حات جاز. ءاليحان. ماسكەۋ، 23/VI-25ج.»
قاتىرماسىنا: «الۋشى: موسكۆا، ۆوزدۆيجەنكا، ءا.بوكەيحانوۆقا. جىبەرۋشى: قىزىلوردا، س. كيلوۆسكيي پ. 4, 15 پاتەر. جەلكەن» دەپ جازىلعان ءدال وسىنداي ماعلۇماتى مول حاتتىڭ شەكەسىنە تەرگەۋشىلەر «ء10/ىV-28 ج.»، - دەپ بەلگى قويعان.
«الەكە!
ءسىزدىڭ «جاڭا مەكتەپكە» جىبەرگەن 27 ماقالاڭىزدى مادياردىڭ قولىنان الدىم. ناعىندا 33 ماقالا ەكەن. «جاراسىن الدىرعان اپا» №5 سانعا سالىندى. «سەمەننىڭ اكەسى» №6 سانعا بارادى. سونداي-اق «اقىلسىز قاسقىر دا» («جاڭا مەكتەپتىڭ» «بالالارعا بازارلىق اتتى» №6 قوسىمشاسىندا) سوندا بەرىلدى. قالعاندارى دا بىرتە-بىرتە وسىلاي جاريالانا بەرمەك. ءبىر-ەكى ماقالانى ماديارعا قايتاردىم. ءسىز شاماسى «جاراسىن الدىرعان اپانى» كورگەن جوقسىز-اۋ دەيمىن. (ويتكەنى «جاڭا مەكتەپتى» جازدىرىپ المايسىز عوي). سىزگە تيەسىلى تومەندەگى سومانى «ورامال رەتىندە» (قالاماقى - ت.ج.) «جاڭا مەكتەپتىڭ» كەزەكتى سانىمەن قوسىپ جىبەرىپ وتىرمىن. جاريالانعان ماقالالارىڭىزعا ءتيىستى قالاماقىنى الۋ ءۇشىن «قاعاز جىبەرىڭىز». ونسىز مىندا بوساتپايدى «جاڭا مەكتەپتە» «سىرلى ادەبيەت» ءبولىمى اشىلدى. سوعان دا ارناپ ماقالا جىبەرىڭىز. بىردەن «باسقارمانىڭ اتىنا» جولداڭىز.
ەندى الداعى ۋاقىتتا «جاڭا مەكتەپكە» قانداي ماقالالار كەرەك ەكەنىنە توقتالايىن. «جاڭا مەكتەپتىڭ» ءار سانىندا «ولكەتانۋ» دەگەن ايدارمەن مەنىڭ نەمەسە باسقا بىرەۋدىڭ ماقالاسى تۇراقتى تۇردە بەرىلىپ تۇرادى. وعان ەشقانداي رەداكتسيالىق تۇسىندىرمە جاسالمايدى. سوندىقتان دا رەداكتسيا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن ساناسادى عوي دەپ ويلايمىن. «جاڭا مەكتەپ» مۇعالىمدەردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن مۇعالىمدەرىنە ەم رەتىندە قونادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇعان «جاڭا مەكتەپتىڭ» تارالىمىنىڭ ءوسۋى مەن ءار جەردەن كەلىپ جاتقان حاتتار كوز جەتكىزەدى. قاراجاتى تاپشى، گازەت-جۋرنال وقىپ ۇيرەنبەگەن، ارنايى ماماندانعان باسىلىمعا ۇيرەنبەگەن مۇعالىمدەردىڭ سۇرانىسى كۇشەيىپ، اقشالارىن جىبەرىپ جاتىر. بۇرىن 50 ادام عانا جازدىرىپ الۋشى ەدى، قازىر ولاردىڭ سانى 800-دەن استى. ارنايى ۇيىمداستىرۋشى ۇستامايمىز، بىراق تا كەيىنگى ەكى جارىم ايدىڭ ىشىندە (№3 سانىنان باستاپ) جازىلۋشىلاردىڭ سانى 1000-عا جەتتى. وقۋ-اعارتۋ كومميسارياتى «جاڭا مەكتەپتى» ۇلگى رەتىندە ۇستانىپ وتىر. وسىعان قاراعاندا «جاڭا مەكتەپ» دەر كەزىندە اشىلعان سياقتى. سوندىقتان دا ولاردىڭ پىكىرىنە قوسىلماۋ مۇمكىن ەمەس. وقىرماندار مەن تالاپ ەتۋشىلەردىڭ تىلەگى بويىنشا ادەبيەت بولىمىندەگى ماتەريالدارعا بەرىلەتىن تۇسىنىكتەرمەن كەلىسۋ كەرەك شىعار.
«سىن بولىمىندەگى» ماتەريالدار جەتكىلىكسىز. بۇعان ءسىزدىڭ ارالاسۋىڭىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. ءسىزدىڭ كەلىسپەيتىنىڭىزدى بىلسەم دە (ارينە بۇل مەنىڭ ءوز كۇدىگىم), «تابيعاتتانۋ بولىمىنە» جازىپ تۇرىڭىز. جەر، اۋا رايى، توپىراق، سۋ، قۇم، وسىمدىك، گەولوگيا، قازاقستان تاريحى تۋرالى جازىڭىز. وسىنىڭ ءوزىن عىلىم دەپ ەسەپتەيمىن. كوپ ادام بىزگە قاتىسپاسا دا، كەڭەس بەرمەسە دە، مۇعالىمدەر بۇل تۋرالى جازىپ تۇرادى. تىم بولماسا 1908 جىلى قازاق جەرى تۋرالى ءسىبىر جۋرنالدارىنا شىققان ماقالالارىڭىزدى قازاق تىلىنە اۋدارىپ جىبەرىڭىز.
جەلكەن. 13/V - 26 ج.»
«جەلكەن» دەگەن كىم؟ ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا بۇل سول تۇستا «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا قىزمەت ەتكەن، الدىڭعى حاتتا اتى اتالعان الاش رۋحتى قالامگەر مولداعالي جولدىبايۇلى. دەگەنمەن دە ناقتى انىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن اسا مۇددەلى ادەبي تۇلعا. ويتكەنى مۇندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسپاسوزگە ۇسىنعان 33 ماقالاسىنىڭ سانى كورسەتىلىپ، ونىڭ تاقىرىبى انىقتالىپ وتىر. «جاراسىن الدىرعان اپا»، «سەمەننىڭ اناسى»، «اقىلسىز قاسقىر» سياقتى بالالارعا ارنالعان ءتارجىمالارى ناقتى ايتىلادى. مۇنىڭ ءوزى الاش قايراتكەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن بارىنشا تولىق زەرتتەۋگە نەگىز قالايدى.
وسى تومنىڭ 168 بەتىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءالدي-ءالدي» ولەڭىنىڭ قولجازباسى دا بار. زادى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ پاتەرىنەن تارگىلەنسە كەرەك.
4.
القيسسا، تۇرمە تاريحىن ۇرپاق شەجىرەسىمەن جالعاستىرا ءافسانامىزدى اياقتايمىز. ءاليحان بوكەيحانوۆ 1902 جىلى پۋبليتسيست يا.سەۆاستيانوۆتىڭ قىزى ەليزاۆەتا ياكوۆلەۆناعا ۇيلەنەدى. 1903 جىلى تۋعان قىزى ليزا دارىگەر ماماندىعىن العان، سماعۇل سادۋاقاسوۆقا تۇرمىسقا شىققان، ەسكەندىر اتتى بالاسى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقان. مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولعان. 1971 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا دۇنيەدەن قايتقان. ال 1905 جىلى تۋعان ۇلى ۇكىتاي (سەرگەي) تاۋ-كەن ينجەنەرى، ق.ساتباەۆتىڭ قامقورلىعىندا جەزقازعان كەنىشىندە گەولوگ بولىپ ىستەيدى، مىس جانە ۋران كەنى جونىندە عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. «حالىق جاۋىنىڭ» ۇلى رەتىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 1957 جىلى حاكاس اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ سوروسكى قالاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قازا تاپقان. ۇكىتايدىڭ 1938 جىلى تۋعان ۇلى ەۆگەني تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت. موسكۆاداعى بايلانىس مينيسترلىگىندە ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ىستەگەن. ونىڭ ۇلى پەترەس - اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ مامانى. ۇلت كوسەمىنىڭ رۋحىن ارقالاعان ەۆگەني بوكەيحانوۆ 1992 جىلى تاريحي وتانىنا اياق باسقاندا:
«مەن اقتوعاي دەگەن ەلدى، جەردى بۇرىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن. اتامنىڭ ارۋاعىنىڭ ارقاسىندا قادىرلى مەكەننىڭ سۋىن ءىشىپ، ءدامىن تاتتىم. اقتوعايعا كەلىپ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىلىعىن، ۇلىلىعىن، ەڭبەكشىلدىگىن، ۇيىمشىلدىعىن كوردىم. مەنىڭ دە بويىمدا قازاقتىڭ قانى بار. سول ارقىلى اقتوعاي مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگىلىك ورنىعىپ قالاتىن بولدى»، - دەپ تەبىرەنە سويلەپتى (س.اققۇلۇلى).
ماسكەۋگە قايتىپ ورالعان سوڭ دا كوپ ۋاقىت بويى الاي-دۇلەي سەزىم قۇشاعىنداعى وي اياسىندا بولادى:
«كورگەن، سەزگەن جايلار كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. ونى دوس-جورالارعا اۋىزشا ايتىپ تا ءجۇردىم. ءبارىبىر، كوكىرەگىمدى ءبىر ءتاتتى ساعىنىش، شىرىن سەزىم قىتىقتاي بەردى. داڭعايىر دالا، دارحان تۋىستارىم جايىندا اقىر سوڭىندا ولەڭ جازۋعا وتىردىم. بۇل ولەڭدەردە الگى كورگەنىم مەن سەزگەنىم، بابالار مەكەنى، مەنىڭ ۇلى اتامنىڭ تاعدىر-تالايى، عاسىرلار قويناۋىنان بۇگىنگە جەتكەن ءۇن، مەنىڭ اعايىن-تۋىستارىمنىڭ بۇگىنگى تىرشىلىك-حارەكەتى... بولسا دەدىم. جەرگىلىكتى حالىق مەنىڭ اتام ءاليحان تۋعان ايماقتى سارىارقا دەپ اتايدى ەكەن. وسى اتاۋدىڭ وزىندە دە عاجايىپ سىر، عالامات اۋەن بار سياقتى»، - دەپ تولعانىپتى.
ءيا، قاراكوكتىڭ تۇقىمىنىڭ وزەگىنە دالاعا دەگەن ۇلى ساعىنىش ىستىق اپتاپ بولىپ باسىلىپتى. ۇلى اتاسىنىڭ رۋحىنا، اتا مەكەنىنە، تۋىس-باۋىرلارىنا ارنالعان مىنا ولەڭ ۇرپاق ساعىنىشىن دا جەتكىزەدى:
اپاي ءتوس قار جامىلعان،
باۋرايىندا - اۋىلدار.
سول ءبىر تاۋدىڭ ار جاعىندا،
اعايىن بار، باۋىر بار.
بۇل دالامەن باتىي وتكەن،
شىڭعىس تا وتكەن ايبارلى.
اقىن وتكەن، باتىر وتكەن،
اقيىقتى، ايبارلى.
شەكسىز دالا قاسيەتتى،
عاسىرلاردىڭ كوشىندە.
ۇلى بابا وسيەتى -
ۇرپاعىنىڭ ەسىندە.
اتا-بابا اتىرابىن،
قالاي كورمەي شىدارمىن!
مەن دە ءبىر تال جاپىراعى،
دالا دەگەن شىناردىڭ.
قولىن بۇلعاپ بوزاڭ قىردا،
تۇسىمە ەندى قانشاما ول.
بۇگىن مەنىڭ كوز الدىمدا -
سول ءبىر دالا اڭساعان.
ارقالاعان زامان جۇگىن،
تاعدىر جولى - تارامىس.
مىنا ادامدار ماعان بۇگىن،
ءارى جاقىن، ءارى الىس.
ءتىلىم مەنىڭ كۇرمەلەدى،
دىرىلدەيدى ءۇنىم دە.
ايتپاق بولسام بىردەڭەنى،
كەشەگىدەن بۇگىنگە.
گۇلى ورالىپ بالاعىما،
ءلۇپ-ءلۇپ سوعىپ جۇرەگى.
جۇرگەن سايىن دالا مىنا،
قۇشاعىما كىرەدى.
كوركىنە ونىڭ ءتىل جەتەر مە،
كىم بولجايدى ولشەمىن؟!
بار عوي، بار عوي بۇل مەكەندە،
مەنىڭ دە ءبىر بولشەگىم!
(اۋدارعان ي. ساپارباي).
ءيا، ول دا - ەۆگەني بوكەيحانوۆ تا ۇلى دالانىڭ ۇلى بولشەگىنىڭ ءبىرى! ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ رۋحىنا ارنالعان مۇنداي ماحاببات پەن ساعىنىشقا تولى تولعاۋدى ول تۋرالى كىتاپقا ەنگىزبەۋ دە قيانات. ويتكەنى بۇل ونىڭ ۇرپاعىنىڭ، تۋعان نەمەرەسىنىڭ ونىڭ بەلگىسىز قابىرىنە سالعان ءبىر ۋىس توپىراعى.
جالپى، بوكەيحان ۇرپاعىنىڭ اتا قورىمى توقىراۋىن وزەنىنىڭ جىڭىشكە اتتى سالاسىنىڭ كۇنشىعىسىنداعى «تالدىبەيىتتە». اۋەلدە سەگىز قىرلانىپ سالىنعان زيراتتىڭ اۋقىمى كەڭ. كەيىن بۇرىشتالىپ، قابىردىڭ قاراسى مولايعان. باسىندا جالعىز ءتۇپ ماۋەلى شەتەن تامىرىن جايا جايقالىپ تۇر. تۇقىمى برازيليادان الىنعان بۇل شەتەندى 1905 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ سانكت-پەتەربۋرگتان ارنايى اكەپ اكەسى نۇرمۇحامەدتىڭ باسىنا وتىرعىزىپتى. اۋەلىدە ءۇش ءتۇپ بوپ جامىراي وسكەن ەكەن. 1932 جىلعى اشارشىلىقتا قارقارالىدان بالقاشقا بوسقان بوسقىندار وسى زيراتتى پانالاپ، ەكى ءتۇپ شەتەندى كەسىپ، وتقا جاعىپتى. بۇل دا نىسانالى وقيعا. ءاليحاننىڭ مولاعا ەككەن اعاشى دا ولمەشى قازاقتىڭ وزەگىن جالعاپ، مۇزداعان جۇرەگىن جىلىتىپ، ءبىر كادەسىنە استى. مىرجاقىپ ايتقان، جوڭقاسى دا الاشتىڭ كەرەگىنە جاراعان الاسا دا كيەلى اعاش، وسىنداي-اق بولار.
جەلتاۋدىڭ اڭعارىندا سامالداپ تۇرعان سول مىقان اعاشىنىڭ ساياسىنا ۇلت كوسەمىنىڭ تۋعان باۋىرى سماحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان: جۇرتى ءۇشىن شاھيد كەتكەن پەرزەنتتىڭ رۋحى فاني مەن باقيدىڭ اراسىنداعى عايىپ كەڭىستىگىندە يمانسىز كوشىپ جۇرمەسىن دەپ جانە ءمۇھميننىڭ دۇعاسى بۇيىرۋى ءۇشىن دە ءاليحاننىڭ ءوزى كيگەن قۇلاقشىنىن اكە زيراتىنىڭ ىشىنە لاھاتتاپ كومىپتى. قۇلپىتاسقا:
قىر بالاسى،
ەل اعاسى،
قازاقتىڭ بولعان پاناسى.
جەل جاعىندا پاناسى،
ۇمىتا ما ءاليحاندى،
قازاقتىڭ بالاسى، -
دەپ قاشاپ جازىپتى.
كومۋسىز قالعان اليحانعا جوقتاۋ ءسوزدى دە قيماعان «قازاقتىڭ تاعى ءبىر بالاسى» تۇعىرتاستى بالعالاتىپ، سۇيمەندەتىپ سىندىرا الماعان سوڭ، جازۋدىڭ بەتىن سۇرگىلەتىپ تاستاپتى.
و، قاستانشىقپاعىر، اتادان ارسىز تۋعان، لاعىنەت!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
