تىلدىك تاڭبا الىپبيدە وزىندىك ورنى بار بەلگىلى ءبىر دىبىستىڭ جەكە سيمۆولى بولىپ تابىلادى. ول دىبىستى، ءسوزدى، ءسوز تىركەسىن، سويلەمدى تانۋدىڭ «سىرتقى جامىلعىسى»، ءتۇرى ىسپەتتى. قانداي دا بولماسىن دىبىسقا سىرتقى فورما، «جامىلعى» بەرۋدە، سونداي-اق ونىڭ باسقا ءبىر ەلدىڭ تاڭباسىنان اجىراتاتىن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋمەن قاتار، سول مەملەكەتتە تۇراتىن تەك جەكە ادامعا نە بەلگىلى ءبىر توپقا عانا ەمەس، جالپى كوپشىلىككە، قاراپايىم حالىققا جىلدام ءارى جەڭىل قابىلدانۋىن دا نەگىزگە العان ابزال. ەكىنشىدەن، ونىڭ ءسوز نە سويلەم قۇرامىندا كەلگەندەگى ەستەتيكالىق جاعىن، ياعني كوزگە «جىلى» كورىنۋىن دە باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، كەڭ تۇرعىدا قاراستىرعاندا، تاڭبا الەمدىك ساحنادا سول ەلدى كورسەتۋدىڭ بەلگىسى، ايناسى قىزمەتىن دە اتقارۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، دىبىسقا سىرتقى فورما بەرۋدە مۇقيات ويلانىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداعان ءجون. سونداي تالاس تۋدىرىپ جۇرگەن تاڭبالاردىڭ ءبىرى – جاڭا لاتىن الىپبيىندەگى «ى» ءارپى.

ءتىلشى-عالىمدار اراسىندا «ى» دىبىسىن تاڭبالاۋدا ءارتۇرلى پىكىر ايتىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى. ءبىرىنشى توپ قازىرگى ۇسىنىلعان لاتىن الىپبيىندە «ا» مەن  «و» مەن  سىندى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى كورسەتەتىن داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋاندى-جىڭىشكەلى نۇسقاسى سەكىلدى «ى» مەن «ءى» دىبىستارىن دا جۇپتاپ بەرۋدى ۇسىنادى. ياعني ولار «ى»-نى , ال «ءى»-ءنى «ءى» رەتىندە تاڭبالاۋدى العا تارتادى. ولاردىڭ دالەلى – تۇركى حالىقتارىن ورتاقتاستىراتىن ءالىپبي نەگىزىندە بىرىڭعايلاستىرۋ. ماسەلەن، تۇرىك جانە ءازىربايجان الىپبيلەرىندە «ى» دىبىسى  تاڭباسىمەن ۇسىنىلادى. ال تۇركىمەندەردە «ى» دىبىسى «y» رەتىندە بەرىلگەن. بۇل جەردە ەسكەرەتىن جايت، «ى» جانە «ءى» دىبىستارىنىڭ قولدانىلۋ جيىلىگى. تۇرىك پەن ءازىربايجاندا «ءى» دىبىسى قولدانىلمايدى. ال قازاق تىلىندەگى «ى» مەن «ءى» دىبىستارىنىڭ وزگە تۇركى تىلدەس حالىقتارعا قاراعاندا دىبىستالۋ جيىلىگى جوعارى. ەگەر «ى»-نى «ı» تاڭباسىنا اۋىستىراتىن جاعدايدا كوپتەگەن سوزدەردى قاراپايىم حالىق دۇرىس قابىلداي المايدى (العاشقى ءالىپبي جوباسىندا بۇنداي جاعداي ورىن العانىن ەسكەرۋ كەرەك). ماسەلەن، «سىعۋ»، «سىدىق» دەگەن سوزدەردى «sıǧu»، «sıdıԛ» دەپ جازاساق، جىڭىشكە تۇرىندە وقىمىسىنا كىم كەپىل. بۇنداي مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. سانادا كيريلل (ورىس) ءالىپبيى ورنىعىپ، داعدىلانىپ قالعان كوپشىلىككە قيىندىق كەلتىرىپ، ءسوز وقىلىمىنىڭ وزگەرىسكە تۇسۋىنە اكەلەدى. سوندىقتان بۇل تاڭبا قوعام تاراپىنان قولداۋ تابۋى دا ەكىتالاي. نەگىزىنەن ەكىنشى توپتىڭ ۇسىنعان تاڭباسىن قابىلداعان ءجون، ياعني «ى» دىبىسىن «ۋ» تاڭباسىمەن بەرگەن دۇرىس. بىرىنشىدەن، ول قابىلداۋعا جەڭىل بولسا، ەكىنشىدەن، بىرقاتار باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە دە وسى تاڭبا «ى» دىبىسىنىڭ ورنىنا جۇرەدى. بۇل وزگە حالىقتاردىڭ دا، شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ دا ەش قيىندىقسىز قازاق ءتىلى سوزدەرىن وقۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇشىنشىدەن، جازۋ بارىسىندا ەكىۇشتى ماعىنا بىلدىرەتىن سوزدەردەن قۇتىلار ەدىك.

اتالعان تاڭباعا قارسىلار كەي سوزدەردى جازۋ بارىسىندا (مىسالى، ىدىستىڭ – ۋdystyŋ، ىسقىرعىشتىڭ – ysԛyrǧyştyŋ، ىزانىڭ – yzanyŋ، ىستىڭ – ystyŋ، ىنتىماقتىڭ – yntymaԛtyŋ) تومەن قاراي سوزىلعان ارىپتەر كوبەيىپ كەتەدى دەگەن ءۋاج ايتادى. «ى» دىبىسىن لاتىننىڭ «ۋ»-مەن تاڭبالاعاندا، جوعارىداعى سوزدەردىڭ جازىلۋىنان بايقاعانىمىزداي، كوز شالىمعا جەڭىل، جىلدام قابىلدانادى جانە وقۋ جىلدامدىعى دا ارتادى. سونىمەن قاتار «ى» دىبىسىن لاتىننىڭ «ۋ» ارپىمەن تاڭبالاعاندا، گرافيكالىق، فونەتيكالىق، ستاتيكالىق نەگىزدەمەلەرى تولىعىمەن رەتتەلگەنى كورىنەدى.

قىسقاسى، قاي تاڭبانى قابىلداساق تا، قانداي شەشىم شىعارساق تا، قاراپايىم حالىقتىڭ، ءوسىپ كەلە جاتقان جاس جەتكىنشەكتىڭ تانىمىن ەسكەرىپ، «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت ءپىشىپ»، وڭ قادام جاسالسا بولعانى...

قۋانىش ەرعاليەۆ

Abai.kz