ەت ءوندىرىسى قاي ۋاقىتتا بولسا دا ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى نەگىزگى جانە باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. كەڭەس وداعى زامانىندا قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعى قارقىندى جولمەن دامىدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ جالپىوداقتىق قورعا ەت ونىمدەرىن نەگىزگى جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعانىمىز دا راس. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ بارىسىن ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ - 1990-1999 جىلدار ارالىعى. بۇل - ورتالىقتاندىرىلعان ەكونوميكا پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ نارىققا كوشكەندەگى قۇلدىراۋ ءساتى. رەفورمالاۋدىڭ بۇل كەزەڭىندە جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلە الماعان شارۋاشىلىقتار ۇساقتالىپ كەتتى.

ەت ءوندىرىسى قاي ۋاقىتتا بولسا دا ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى نەگىزگى جانە باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. كەڭەس وداعى زامانىندا قازاقستاندا مال شارۋاشىلىعى قارقىندى جولمەن دامىدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ جالپىوداقتىق قورعا ەت ونىمدەرىن نەگىزگى جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعانىمىز دا راس. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ بارىسىن ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ - 1990-1999 جىلدار ارالىعى. بۇل - ورتالىقتاندىرىلعان ەكونوميكا پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن مال شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ نارىققا كوشكەندەگى قۇلدىراۋ ءساتى. رەفورمالاۋدىڭ بۇل كەزەڭىندە جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلە الماعان شارۋاشىلىقتار ۇساقتالىپ كەتتى.

مۇنداي جاعداي مال شارۋاشى­لىعىنىڭ جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قولىنا كوشىپ، سالانىڭ ۇساق تاۋار­لى كۇيگە تۇسۋىنە اكەلىپ سوق­تىردى. مال مەن قۇستىڭ سانى كۇرت ازايىپ، تابىننىڭ گەنەتيكالىق الەۋەتى قۇلدىراپ، وسىنىڭ اسەرى­نەن مال شارۋاشىلىعى ءونىم­دەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ ءوندىرىس كولەمى كەمىدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەتتىڭ ءار جان باسىنا شاققانداعى تۇتىنۋ كورسەتكىشتەرى دە تومەن­دە­دى. بۇل جىلداردا مال باسى ورتاشا العاندا 56,4 پايىزعا، ءوندىرىس كولەمى 86,5 پايىزعا قىسقاردى. تۇقىمدىق شارۋاشىلىقتاردىڭ سانى 85 پايىزعا، تابىنداعى تۇ­قىم­دىق مال باسىنىڭ ۇلەستىك سال­ماعى 80 پايىزعا ازايدى. ەلى­مىزدەگى 62 قۇس فابريكاسىنىڭ 34-ءى جابىلىپ قالدى. ەت تۇتىنۋدىڭ ءار جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا جىلدىق كورسەتكىشىنە كەلسەك، ول 71 كەلىدەن 44 كەلىگە، ءسۇت - 307 ليتردەن 236 ليترگە، جۇمىرتقا - 222 دانادان 102 داناعا كەمىدى. ياعني ەلىمىز ءوزىنىڭ ەكسپورتتىق ەت الەۋەتىنەن ايرىلىپ، قۇس ەتى ءجو­نى­نەن يمپورتقا تاۋەلدى بولىپ قالدى.
ەكىنشى كەزەڭ - 2000-2009 جىل­­دار ارالىعى. بۇل - سالانىڭ قايتا ورلەۋىنىڭ باستالعان كەزى. بۇل كەزەڭدە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قىرۋار ءىس-شارالاردى قولعا الدى. بىرىنشىدەن، اۋىلدىڭ نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىن­داعى دامۋىنىڭ زاڭنامالىق نەگىزى قۇرىلدى. بۇل سالاداعى قارىم-قاتىناستاردى رەتتەيتىن بارلىق نەگىزگى زاڭنامالىق جانە نورما­تيۆ­تىك-قۇقىقتىق اكتىلەر قابىل­داندى. ەكىنشىدەن، مال شارۋا­شىلىعىن قولداۋعا مەملەكەت بولەتىن قارجىلىق رەسۋرستاردىڭ كولەمى ۇلعايدى. اتاپ ايتارلىعى، وسى 9 جىلدا اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋعا بولىنەتىن قاراجات كولەمى 10 ەسەگە دەيىن ءوستى. قازىرگى كەزدە مەملەكەت تۇقىمدىق ءونىمنىڭ قۇ­نىن ارزانداتۋ جولىمەن سەلەك­تسيا­لىق-تۇقىمدىق جۇمىستاردى قولداپ، مال شارۋاشىلىعى ءونىم­دەرى ءوندىرىسىنىڭ شىعىندارىنىڭ جارتىسىنا جاردەم اقشا جۇمساپ وتىر. الايدا بۇل باعىتتا سۋ­ب­سيديالاۋ نورماتيۆتەرىن ديف­فەرەن­تسياتسيالاۋ ءتاسىلى قول­دا­نىلادى. ياعني تەكتى تۇقىمدا مال وسىرەتىن سۋبەكتىلەرگە جاردەم اقشا كوبىرەك بەرىلەدى.
ءۇشىنشى كەزەڭ - 2009 جىلدان بۇگىنگە دەيىنگى ۋاقىت. بۇل جەردە مال شارۋاشىلىعىنىڭ قازىرگى حال-كۇيىنە ءۇڭىلۋ ءۇشىن، ستاتيس­تي­كالىق دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتەيىك. 2011 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنداعى جاع­دايدى 2010 جىلدىڭ 1-قاڭ­تارى­مەن سالىستىرساق، تومەن­دە­گىدەي كورسەتكىشتەردى كورەمىز. ياعني ءبىر عانا جىلدىڭ ىشىندە ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ سانى 1,1 پا­يىزعا كوبەيىپ، 6160,4 مىڭ باستى قۇراپتى. سونداي-اق قوي مەن ەشكى 17840,3 مىڭ باسقا (2,7 پايىزعا); شوشقا 1356,1 مىڭ باسقا (2,3 پايىزعا); جىلقى 1482,9 مىڭ باسقا (3,1 پايىزعا); تۇيە 160,2 مىڭ باسقا (3,1 پايىزعا); قۇستار 33036,3 مىڭ باسقا (1,1 پايىز) كوبەيگەن كورىنەدى. مال ونىمدەرى ءوندىرىسىنىڭ كولەمى دە ارتىپ، مىسالعا، ەت ءوندىرىسى ء(تىرى سال­ماقتاعى) 3,0 پايىزعا ءوسىپ، 1646,0 مىڭ توننانى; سونداي-اق ءسۇت ءوندىرىسى - 5341,2 مىڭ تونناعا (1,4 پايىزعا وسكەن); جۇمىرتقا - 3700,9 ملن داناعا (12,6 پايىز), ءجۇن 36,2 مىڭ تونناعا (3,4 پايىز) ۇلعايعان. بۇل جەردە 2010 جىلى بارلىق ەت تۇرلەرىنىڭ ءوندىرىسىنىڭ كولەمى (سويىلعان مال ەتى) 930,0 مىڭ توننانى قۇراعانىن، سونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرى­لىمدارىنىڭ ۇلەسى 22,5 پايىز بولعانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. ال 90-جىلدارى شارۋاشىلىق­تار­دىڭ بارلىق ساناتتارىندا 1547,6 مىڭ توننا ەت وندىرىلسە، سونىڭ ىشىندە اۋىل كاسىپورىن­دارىنىڭ ۇلەسى 67,1 پايىزدى قۇرا­دى. وسىعان قاراماستان، ءبىزدىڭ ەلى­مىزدەگى ەت ونىمدىلىگىنىڭ دەڭگەيى ءالى تومەن. دالىرەك ايتساق، 1990 جىلدان بەرى سويىلاتىن مالدىڭ ورتاشا ءتىرى سالماعى 12,3 پايىزعا تومەندەپ، قازىرگى كەزدە 310 كەلىنى قۇراپ وتىر. ال الەمدىك نارىقتاعى ستاندارتتى سالماق - 500-520 كەلى. مۇنداي جاعدايعا سەبەپ بولعانى، بىزدە مالدىڭ جەم-ءشوپ بازاسى ءالى ءالسىز. سونداي-اق بورداقىلانا­تىن مالدىڭ اراسىندا ەت ەمەس، تەك ءسۇت بەرەتىن جانۋارلار كوپ.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ءوندىرىسى­نىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ، ساپاسىن ارتتىرۋ جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كوتەرۋدى ىنتالاندىرۋ ماقساتىمەن بىرنەشە ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسى­رۋدا. سونىڭ ىشىندە، مال شا­رۋاشىلىعىنىڭ ەكى باعىتىنا رەس­پۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ءجار­دەم قاراجات بولىنۋدە. ءبىرى - تۇقىمدىق مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، ەكىنشىسى - مال شارۋا­شى­لىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ جانە ساتۋ. ونىمەن قوسا، «قاز اگرو» ۇلتتىق حولدينگىنىڭ ەنشىلەس كومپانيا­لارى ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەرگە ء(اشتو - ت.ت.) ليزينگ جانە جەڭىل­دەتىلگەن نەسيە بەرەتىن باع­دارلامالار جۇزەگە اسىرىلۋدا.
مال شارۋاشىلىعى سالاسىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن نەگىزگى ءتورت باعىت تاڭداپ الىندى. ءبىرىنشىسى - مال باسىن وسىرۋدەگى ءىرى كولەمدەگى سەلەكتسيا باعدارلاماسى. تۇسىنىكتى ەتىپ ايتساق، ءۇي جانۋارلارىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ تۇقىمدىق جانە ونىمدىك ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن، سەلەكتسيالىق ۇدەرىس ءبىر جەر­دەن باسقارىلادى. ەكىنشى با­عىت - اسا جوعارى ساپالى، باسەكەگە قابىلەتتى سيىر ەتىن دايىنداپ شىعارۋ ءۇشىن، وتاندىق تۇقىمدى (مىسالى، قازاقتىڭ اق باس سيىرى، اۋليەكول، جەتىسۋ) شەتەلدىك تۇ­قىم­مەن بۋدانداستىرۋ، يمپورت­تان جوعارى ءونىمدى مال اكەلۋ. ءۇشىنشى باعىت - تۇقىم ءوسىرۋ جۇمىستارىن ۋاقىتتىڭ تالاپتارىنا سايكەس­تەندىرۋ. ياعني تۇقىم ءوسىرۋدى حا­لىقارالىق تاجىريبەگە ساي رەفور­مالاۋ. بۇل باعىتتا قازىر قول­­­­­­دانىستاعى زاڭدارىمىزعا قا­جەتتى تۇزەتۋلەر مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. ءتورتىنشى باعىت - مال شارۋا­شى­لىعىنىڭ مىقتى جەم ءشوپ بازا­سىن قۇرۋ. قۇزىرلى مينيسترلىكتىڭ جوسپارىنا سايكەس، بۇل باعىتتاعى ماسەلەلەر ءۇش بلوكپەن شەشىلەدى. ارينە، جوعارىدا ايتىلعان ءىس-شارالاردى تولىق جۇزەگە اسىرۋعا قوسىمشا قاراجات پەن قولداۋ قاجەت. مەملەكەت ونداي قولداۋدى كورسەتىپ وتىر. بىرىنشىدەن، ۇكىمەت ءاشتو ساتىپ الاتىن تۇقىمدىق ءونىمنىڭ قۇنىنىڭ 50 پايىزىنا دەيىن جاردەم اقشا بولەدى. الاي­دا سۋبسيديا ءبولۋ جۇيەسى ازداپ وزگەردى. بۇدان بىلاي، مەملەكەتتىڭ دەمەۋ اقشاسى مالدىڭ ءتىرى سال­ما­عىنا ەمەس، ءار مال باسىنا تولەنەدى. ەكىنشىدەن، بيىلدان باستاپ ءىرى كولەمدەگى سەلەكتسيا جۇمىستارىنا قاتىسۋشىلاردى سۋبسيديالاۋ ءجو­نىندەگى جاڭا بيۋدجەتتىك باعدارلاما ەنگىزىلەدى. سونىڭ اياسىندا مال وسىرەتىن شارۋاشىلىقتار ءبىرتۇتاس ەلەكتروندىق بازاعا ەنگىزىلگەن ءار باس مالدى اسىراۋعا جاردەم قارجى الادى. ۇشىنشىدەن، ءاشتو-لەر بۇرىنعىداي مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ساپاسى مەن ءونىمدىلى­گىن ارتتىرۋعا بيۋدجەتتەن سۋبسيديا الادى.
قازاقستان ۇكىمەتى ءىرى قارا مال ەتىنىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن دا­مىتۋعا ارنالعان جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا. ءتىپتى ناقتى مىندەتتەر، ماقساتتار، ءىس-شارالار، جاۋاپتى ۆەدومستۆولار انىق جازىلعان 2011-2015 جىلدارعا ارنالعان كە­شەندى جوسپار دا بەكىتىلدى. قازىرگى كەزدە بۇل جوبانى ىسكە اسىراتىن جاڭا نەسيەلەۋ باعدارلاماسى ازىرلەنۋدە. كەشەندى جوسپاردى ورىنداۋ شەڭبەرىندە ءىرى قارا ەتىن وندىرەتىن ونەركاسىپ ينفراقۇرى­لىمىن سالۋ قولعا الىنۋدا. بيىل­عى جىلى ءبىر مەزگىلدە 18 مىڭ باس سىياتىن مال بورداقىلايتىن الاڭ­قايلار جەلىسىن سالۋ جوسپارلانعان. سونىڭ ىشىندە 12,1 مىڭ ورىندىق 2 مال بورداقىلايتىن كەشەن پاي­دالانۋعا بەرىلدى. ونىمەن قوسا، تاعى دا 4 كەشەننىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ قوسىمشا ماقۇل­داندى. اتالعان جوبانىڭ شەڭ­بەرىندە بيىل شەتەلدەن 10 مىڭ باس تۇقىمدىق تازا مال اكەلۋ ويلاستىرىلۋدا. سونىڭ ىشىنەن 816 باس ءىرى قارا مال اكەلىندى. ەگەر سالىستىراتىن بولساق، 2010 جىلى بار-جوعى 2,4 مىڭ باس مال ساتىپ الدىق. ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ كليماتتىق جاعدايلارىمىزعا تەز بەيىمدەلۋىنە مۇمكىندىك جاسالعان. سونىمەن قوسا، بيىل اتالعان جوبانىڭ اياسىندا 40 مىڭ باس مال اسىرايتىن فەرمەرلىك شارۋا­شىلىقتار جۇيەسىن قۇرۋ جوس­پار­لانعان. قازىردىڭ وزىندە «سىباعا» باعدارلاماسىنىڭ شەڭبەرىندە فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتار 35,7 مىڭ باس ءىرى قارا مال ساتىپ الدى.
ەتتىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن دا­مىتۋعا ارنالعان جوبادان كۇتەتىن ناتيجەلەر دە ايتارلىقتاي. ماسە­لەن، قازاقستان 2016 جىلعا قاراي تۇقىمدىق جانۋارلاردىڭ ۇلەسىن ءىرى قارا مال بويىنشا - 14 پايىز­عا، قوي مەن ەشكىنى - 22 پايىزعا، جىلقىنى - 11 پايىزعا، تۇيەنى -13 پايىزعا، شوشقانى - 19 پا­يىزعا، قۇس ەتىن - 22 پايىزعا دەيىن وسىرمەكشى. سونداي-اق تازا جانە ساپالى ەت بەرەتىن مال باسىن 700 مىڭعا دەيىن ۇلعايتۋىمىز كەرەك. ۇشىنشىدەن، سيىر ەتىنىڭ ءوندىرىسىن 600 مىڭ تونناعا جانە ونىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن 60 مىڭ تونناعا دەيىن ارتتىرۋعا ءتيىسپىز. «رەسەي جىل سايىن 1,5 ملن توننا ەتتى يمپورتتان الادى. سونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ەت ونىمدەرى نا­رىعىندا قازاقستاننىڭ ءوز كەڭىس­تىگى بار، - دەيدى «قازاگروماركە­تينگ» اق-نىڭ ەتتىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن دامىتۋ جوباسىن ۇيلەس­تىرۋ جانە باعالاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ايناش شاپەنوۆا. - بۇل جەردە قازاقستان پرەميۋم جانە ۆيپ-كلاستارعا ارنالعان ءونىم شىعارۋعا قۇلىقتى. ياعني بۇل - مەيرامحانالار مەن وزگە دە تاماق­تانۋ كەشەندەرىنە ۇلكەن سۇرانىسقا يە توڭازىتىلعان جانە جاڭادان مۇزداتىلعان ەت. ارينە، الداعى 5 جىلدىڭ ىشىندە 60 مىڭ توننا كولەمىندە ەت ءوندىرۋىمىز ءۇشىن، كوپ­تەپ مال بورداقىلايتىن الاڭ­دار، تۇقىمدىق رەپرودۋكتور-شا­رۋاشىلىقتار، فەرمەرلىك شارۋا­شىلىقتار سالۋىمىز كەرەك. مى­سا­لى، 2015 جىلعا دەيىن جىلى­نا ءبىر مەزگىلدە 150 مىڭنان 300 مىڭ باسقا دەيىن مال سىياتىن مال بورداقىلايتىن الاڭدار جەلىسىن سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل ماق­ساتقا جەتۋ ءۇشىن، مامانداندى­رىلعان مال شارۋاشىلىعىن جاق­سىلاپ دامىتۋعا ءتيىسپىز. ياعني سا­پالى ەت بەرەتىن مالدىڭ ۇلەسىن كەم دەگەندە 4 ملن باسقا جەت­كى­زۋىمىز كەرەك. بۇگىنگە دەيىن ەلىمىز­دەگى سيىر ەتىنىڭ نەگىزگى بولىگىن كارى جانە ارىق سيىرلار بەرىپ كەلدى. ال تىعىرىقتان شىعامىز دەسەك، ءوزىمىزدىڭ ساپالى سيىرلارى­مىزدى جوعارى ءونىمدى بۇقالارمەن بۋدانداستىرۋىمىز كەرەك. بۇل ءمىن­دەتتى ءوزىمىزدىڭ ىشكى مۇمكىندىك­تەرىمىزبەن شەشە المايتىنىمىز انىق. سوندىقتان الداعى 5 جىلدا الەمدىك ەڭ ۇزدىك تۇقىمداردان 72 مىڭ باس تۇقىمدىق مال اكەلۋىمىز قاجەت. سول كەزدە وتاندىق ءىرى قا­رانىڭ تۇقىمدىق ساپاسى جوعارى­لاپ، 2020 جىلعا قاراي ەكسپورتقا شىعارىلاتىن مال ەتىن 61 پايىزعا جەتكىزە الامىز».
«قازاگروماركەتينگ» اق-نىڭ ساراپتامالىق زەرتتەۋلەر جانە ماركەتينگ دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى اسەل ەرجانوۆانىڭ اي­تۋىن­شا، وتاندىق سيىر ەتى ءوندىرىسى ءىس جۇزىندە ىشكى قاجەتتىلىگىمىزدى تولىقتاي جاپقانىنا قاراماستان، ەت وڭدەۋ ونىمدەرىنىڭ يمپورتقا تاۋەلدىلىگى بۇرىنعىشا جوعارى (50 پايىزعا جۋىق) بولىپ وتىر. «قا­زىرگى كەزدە قازاقستانعا نەگىزىنەن سيىر ەتىن ەكسپورتتاۋشىلار - پولشا، اۆستراليا، ارگەنتينا. وتكەن جىلى وسى ەلدەردەن يم­پورتتالعان سيىر ەتىنىڭ جيىنتىق كولەمى 73,7 پايىزدى قۇرادى، - دەيدى اسەل قامزاقىزى. - مۇنداي جاعدايدا يمپورتتىڭ ورتاشا باعاسى ەتتىڭ ءاربىر كەلىسىنە 2,1 اقش دوللارىن قۇرادى دەگەن ءسوز. ال شوشقا ەتىنىڭ يمپورتى 2010 جىلى 8,68 پايىزعا قىسقاردى. بۇل ءونىمدى نەگىزگى يمپورتتاۋشىلار اقش (37 پايىز), پولشا (27 پايىز) جانە كانادا (25 پايىز). يمپورتتىڭ ورتاشا قۇنى ءار كەلىگە 1,79 اقش دوللارىن قۇرا­دى. قوي ەتىنىڭ يمپورتىنا كەلسەك، ونىڭ كولەمى 2009 جىلعى 138,78 توننادان 2010 جىلى 68,02 تونناعا دەيىن ازايعانىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. ياعني قوي ەتىنىڭ يمپورتىن 54,6 پايىزعا قىسقارتا الدىق. ونىڭ ورنىنا، 2010 جىلى قازاق­ستاندىق قوي ەتىنىڭ ەكسپورتىن 324,5 تونناعا وسىردىك. سوڭعى 10 جىلدا وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەر قوي ەتىن يراك، يران جانە كاتار سياقتى ەلدەرگە ەكسپورتتادى. سونىڭ ىشىندە، يران مەن يراكقا قوي ەتى جاڭا جانە توڭازىتىلعان تۇتاس كۇيىندە، ال قاتارعا - قاتتى مۇزداتىلعان تۇتاس ەت كۇيىندە جىبەرىلگەن».

تاڭاتار تابىنۇلى

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=10256&Itemid=2