جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:

- جاراسباي اعا، ءسىز ماعجان جۇماباەۆقا قاتىستى ۇلكەن ەڭبەك­تەر جازىپ، كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن جاننىڭ ءبىرىسىز. «ماعجان الەمى» دەگەن كىتابىڭىز دا شىقتى. جالپى، اقىننىڭ قازا بولعان جىلى­نا بايلانىستى داۋلى ماسەلە­لەر كوپ. وسىعان دەيىن وقىپ كەلگەن وقۋلىقتاردا «ماعجان 1938 جىلى اتىلدى» دەلىنسە، اتىراۋلىق ابدۋل­لا ءابدiراحمانوۆ دەگەن قارت 1948 جىلى ماگادانداعى ستاليندىك لاگەردە ماعجان جۇماباەۆپەن بىرگە بولعانىن ايتادى. جاقىندا ەلىمىزدەن «جاس الاش» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى باستاعان ءبىر توپ دەلە­گا­تسيا ماگادانعا بارىپ قايتتى. ولار ماعجاننىڭ 1938 جىلى اتىل­عانىنا سەنگىسى كەلمەي، 1948 جىلعا دەيىن ءتىرى بولعانىن العا تارتادى. باۋىرجان مومىشۇلى دا 1948-50 جىلدارى ماعجاندى كورىپتى دەگەن اڭگىمەلەر بار. بۇعان ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟

- بۇل ارادا كەسىمدى پىكىر ايتۋ قيىن. جالپى، ءوز باسىم ماعجاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تولىقتاي زەرتتەلدى دەپ  ايتا المايمىن. ماعجاننىڭ حالىققا جەتپەي جاتقان قۇپيا سىرلارى وتە كوپ. اقىن­نىڭ ومىرىنە قاتىستى وسىنداي اڭگى­مەلەردىڭ كوتەرىلگەنىن مەن دە ەستىدىم، باس­پاسوز بەتتەرىنەن دە وقىپ جاتىرمىن. جال­پى، ماعجاننىڭ ومىرىنە، شىعارما­شىلى­عىنا قاتىستى جايلاردىڭ بارلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن قاراپ، قاداعالاپ، جيىپ-تەرىپ وتىرامىن. وسى ماسەلەنى ەستىگەندە ىلە-شالا «جاس الاش» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە تەلە­فون شالىپ، بۇل ماسەلەنى كىم ايتتى، قاشان ايتتى دەپ، انىق-قانىعىن بىلمەك بولدىم. ونداعى نيەتىم، مۇمكىن، شىن مانىندە نازار اۋداراتىن، ىلگەشەك بولاتىن دەرەكتەر تابى­لىپ جاتىر ما دەگەن وي ەدى. بىراق ول كىسى ماعان تۇشىمدى ەش نارسە ايتا الما­دى.

جالپى، بۇل ماسەلەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى ولاي ەمەس دەپ ايتۋ دا دۇرىس ەمەس شىعار. ءويت­كەنى ءبىز ماعجاننىڭ قاي جەردە اتىلعانىن، قاي جەردە جاتقانىن ناقتى بىلمەيمىز. ارينە، اقىننىڭ جاتقان جەرى تابىلىپ، باسىنا ەسكەرتكىش قويىلىپ جاتسا، وتە قۇپ­تارلىق ءىس بولار ەدى. بىراق ءوز باسىم «ماع­جان 1938 جىلى اتىلعان جوق» دەگەنگە سەنىڭ­كىرەمەيمىن. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ اڭگىمەسىنە كەلەر بولساق، مەنىڭ بىلۋىمشە، ول كىسى جازىپ، ەشتەڭە قالدىرماعان. ال ەگەر باۋكەڭنىڭ قولىندا سونداي دەرەكتەر بولسا، ماعجاندى، راسىمەن دە، كەزىكتىرسە، باۋكەڭ ونى كوزى تىرىسىندە-اق جازىپ، ايعاي­لاتىپ ايتىپ كەتەر ەدى. سوندىقتان دا وسى جاعى ماعان كۇماندى سەكىلدى كورىنەدى. بۇل - ءبىر.

ەكىنشىدەن، اتىراۋ وبلىسىنداعى ابدۋل­لا ءابدiراحمانوۆ اقساقالدىڭ دا «ماعجان­مەن كولىمادا بىرگە وتىردىم» دەگەنىنە سەنە الماي ءجۇرمىن. ويتكەنى بۇل كىسىنىڭ جاسى قازىر توقساننىڭ ۇستىنە شىعىپتى. ەگەر 1948 جىلى ماعجانمەن بىرگە وتىرسا، ماع­جان اقتالىپ، ول تۋرالى اڭگىمەلەر رەسپۋ­بلي­كا دەڭگەيىندە كوتەرىلىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازدى، سول كەزدە ول كىسى قايدا بولعان؟ نەگە اقىنمەن بىرگە بولعانىن ايتىپ، ونىڭ 1938 جىلى اتىل­دى دەگەنىنە قارسى ءۋاج ايتپاعان؟ مىنە، مەنىڭ كوڭىلىمدە وسىنداي ساۋالدار تۋىن­دايدى.

جاقىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە كوپ جىلدار بويى جۇمىس ىستەگەن، ساكەننىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتىڭ ءبىرى امانتاي كاكەن دەگەن قالام­گەر اعامىز ماعان ساكەن سەيفۋللين تۋرالى كىتابىن سىيعا تارتتى. كىتاپ دەرەكتى جانردا جازىلعان ەكەن. تولىقتاي وقىپ شىقتىم. سونداعى ءبىر قاۋلى مەنىڭ نازارىمدى اۋ­دارت­تى. سول قاۋلى بويىنشا قۋعىن-سۇرگىن زامانىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن زيالى­لار­دى شەشىم شىعارىلعاننان كەيىن بىردەن اتىپ تاستاپ وتىرعان ەكەن. ياعني قاۋلى بويىنشا شەشىم شىققاننان كەيىن ولاردى تۇرمەدە از ۋاقىت تا ۇستاماي، ۇكىمدى بىردەن جۇزەگە اسىرعان. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتە­تىنىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجاتتارمەن تانىس­قانىمدا «ماعجان 1938 جىلى ناۋرىزدىڭ 16-سى اتىلعان» دەگەن دەرەكتى كوردىم. سوندا وسىنداي قاۋلىنى ورىنداماۋعا كىمنىڭ پارمەنى جەتەدى دەپ ويلايسىز؟ مەنىڭ ويىمشا، وسى قاۋلى كۇشىنە ەنىپ تۇرعاندا ماعجاننىڭ دا تاعدىرى ول قاۋلىدان اينا­لىپ وتپەدى. باسقالاردى ىلە-شالا اتىپ تاس­تاپ، ماعجانعا كەلگەندە باسقاشا شەشىم قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس سەكىلدى كورىنەدى. 

- ماعجان جۇماباەۆقا قاتىستى كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ تۋرالى ۇسى­نىس­پەن ۇكىمەتكە شىقپادىڭىز با؟ الدىمىزدا اقىننىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. ەگەر فيلم ءتۇسىرىپ جاتسا، بۇل اقىننىڭ مەرەيتويىنا تاماشا تارتۋ بولار ەدى...

- پارلامەنت قابىرعاسىنا كەلگەننەن كەيىن ماعجاننىڭ حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ساي قۇرمەت كورسەتىلمەي جاتىر دەپ  ۇكىمەتكە ساۋال جولدادىم. وندا ماعجان ەڭبەكتەرىن كوبىرەك ناسيحاتتاۋ، شىعارما­لارىن قايتا­دان باسىپ شىعارۋ، اقىن تۋرا­لى فيلم ءتۇسىرۋ، ول كىسىگە استانادا ەسكەرت­كىش ورناتۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ حات جازدىم. حاتىما جاۋاپ كەلدى، بىراق كوڭىلىم تولعان جوق. حات سول باياعى وسىعان دەيىن اناداي كىتا­بى شىقتى، مىناداي كىتابى شىقتى، ويتتىك-بۇيتتىك دەگەن مازمۇندا جازىلعان. سونىمەن ءبارىن تىندىرىپ تاستاعانداي بولىپتى.

ماعجان - حالقىنا ەڭبەگى سىڭگەن، ۇلت ءمۇد­دەسىن بارىنەن جوعارى قويعان ازامات. سوندىقتان تاۋەلسىز ەل بولعان كەزدە ونداي ازاماتتارىمىزدى، اقىندارىمىزدى ۇمىت­پاۋىمىز كەرەك. ءالى دە بولسىن ءبىز اسىل مەن ماسىلدىڭ اراسىن اجىراتا الماي جاتقان جاعدايىمىز بار. كەيدە ءوزىمىزدىڭ سونداي قۇندىلىقتارىمىزدى باعالاي الماي جاتامىز.

ماعجان تۋرالى تۇسىرىلگەن فيلم بار. بىراق ول ەرتەرەكتە تۇسىرىلگەن. ونى كورىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىز ەلدىڭ يەسى بولاتىن جاستاردى ماعجاننىڭ رۋحىندا، ونەگەسىندە تاربيەلەۋىمىز كەرەك، بىزدە ول دا جوق. ال ماعجاننىڭ 1988 جىلى تاپشىلىق كەزىندە شىققان جيناعى جۇرتقا باياعىدا تارالىپ كەتتى. سوندىقتان ماعجاننىڭ ەڭبەكتەرىن قايتادان باسىپ شىعاراتىن ۋاقىت كەلدى.

- رەسەيدە ەلىنە، ادەبيەتكە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالارعا فيلم ءتۇسىرۋ جاقسى جولعا قويىلعان. ولار سەرگەي ەسەنينگە، فەدور دوستوەۆس­كي­گە، لەۆ تولستويعا، ميحايل لەر­مون­توۆقا ارناپ كوركەم فيلمدەر ءتۇسىردى. ال بىزدە بۇل ماسەلە ءالى دە بولسىن قولعا الىنباي كەلەدى. بىزگە دە وسىنداي ءداستۇر قالىپتاستىرۋ قاجەت دەيسىز عوي...

- ساباقتاستىق دەگەن بولۋ كەرەك. بىزدە ماعجان جۇماباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، سما­عۇل سادۋاقاسوۆ سىندى تۇلعالار بار­شىلىق. ونشا كوپ تە ەمەس. وسىنداي زيالى­لارىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە قۇرمەتتەي الما­ساق، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سولاردىڭ بولمىسىن سىڭىرە الماساق، ءبىز كوپ نارسەدەن ۇتىلىپ قالامىز. و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن ازاماتتارعا ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس. بۇل شارۋا ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قاجەت. ال وسىنى جولعا قويا بىلگەن ەلدەر وتە دۇرىس ىستەپ وتىر. ولار تاريحتىڭ جەلىسىن ۇزبەي ساقتاپ كەلەدى. بۇگىنگى ۇرپاق كەشەگى ۇرپاقپەن ساباق­تاسىپ جاتىر. بىزگە سونداي كوزقاراس قالىپ­تاستىرۋ قاجەت.

- بىزدە بۇل شارالاردىڭ ءبارى ەكونوميكامىزدى دامىتامىز دەپ جۇرگەنىمىزدە سونىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويىپ جاتقان سەكىلدى.

- ەكونوميكانىڭ دا دامىعانى كەرەك-اق. بىراق رۋحانيات ەكونوميكانىڭ الدىندا ءجۇرۋى قاجەت. الدىندا جۇرمەسە دە، پار جەك­كەن اتتاي تەڭ ءجۇرۋى ءتيىس. ەڭ اۋەلى ەكو­نومي­­كانى كوتەرىپ الىپ، سوسىن رۋحانياتتى كوتەرەمىز دەۋگە بولمايدى. قوعامنىڭ قوز­عاۋ­شى كۇشى - رۋحانيات، سانا-سەزىم جانە بولمىس. كەي جاعدايدا ەكونوميكانىڭ ورەسى جەتپەگەن ماسەلەلەردى رۋحانيات شەشىپ جاتادى. وكىنىشكە قاراي، كوبىنە وسى ماسە­لەنى ەسكەرمەي جاتاتىن كەزدەرىمىز بار.

- جاقىندا استانادا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 145 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. سول جيىننان بىردە-ءبىر ءمينيستردىڭ قاراسىن كورمەدىك. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىز، بۇگىنگى تاڭدا الاش دەگەن سوزگە كوزقاراس ءتۇزۋ ەمەس سەكىلدى كورىنەدى. ماسەلەن، استانادا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر ەسكەرتكىشى جوق. ودان قالسا، سول كونفەرەنتسيادان دا ەستىپ جاتقان بولارسىز، ءاليحان بوكەيحا­نوۆتىڭ جەتى تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋعا دا قۇلىقسىز بولىپ وتىرمىز. الاش ارىستارىنا ارناپ ساياجول اشامىز دەپ ەدىك، ول دا ەسكەرۋسىز قالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وسىنىڭ ءبارىن قاراپ وتىرىپ، نە سەبەپتى الاش دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە كەرتارتپالىق بايقالادى دەگەن وي تۋادى...

- بۇل - كوپتەگەن ازاماتتاردى ويلان­دىرىپ، كادىمگىدەي تۇيىققا تىرەپ جۇرگەن ساۋال. الاش ارىستارىنىڭ بارلىعى دا  - ەلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىن دەپ جانىن پيدا ەتكەن ازاماتتار. سولاردىڭ الدىندا ءبىز بورىشتىمىز. ولاردىڭ اڭساعان ارمانى جۇزەگە اسىپ، تاۋەلسىز ەل بولىپ وتىرمىز. وسى كەزدە ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز سولاردى ۇلىقتاۋ بولۋى كەرەك. سولاردى ۇلىقتاساق، كوپ قۇندىلىقتارىمىزدى پايدالانعان بولار ەدىك. الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرى ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتاي جارىق كورگەن جوق. ول ەڭبەكتەردىڭ كوبىسى وسى ۋاقىتقا دە­يىن ماڭىزىن جويعان ەمەس. سولاردى جا­رىق­قا شىعارساق يگى ەدى. سونىمەن قاتار ەسكەرتكىشتەرىن دە استانانىڭ تورىنە جارقى­راتىپ ورناتسا، جاستارىمىز كورىپ، قىزى­عۋشىلىق تانىتپاي ما؟ بولماسا دا ۇقساپ باعىپ، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارى وزگەرەر مە ەدى؟ سونىڭ ءبارىن پايدالانباي تۇرىپ، «ءبىزدىڭ جاستارىمىز تەرىس جولعا ءتۇسىپ ال­دى»، «باتىسقا قۇمارتادى» دەپ كوپىرەمىز. مەنىڭشە، بۇعان ۇلتتىق قۇندىلىقتا­رى­مىز­بەن سۋسىنداۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر­­عان  ءوزىمىز كىنالىمىز.

- تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. اتاۋلى مەرەكە، سىزدىڭشە، قانداي رەڭكتە بولۋى كەرەك؟ ماسەلەن، VII قىسقى ازيا ويىندارىنىڭ اشىلۋ سالتا­ناتىن اۋىزدىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن­داي دارەجەدە وتكىزدىك. نەبىر جاڭا تەحنولوگيالاردى شەتەلدەن اكەلىپ، سول تەحنولوگيا­لاردىڭ كەرەمەت مۇمكىندىكتەرىن پايدالاندىق. جالپى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا دا وسىنداي توسىن سىيلىق كۇتۋگە بولا ما؟

- تاۋەلسىزدىك - شىن مانىندە، ءبىزدىڭ ەلى­مىز ءۇشىن وتە ەرەكشە مەرەكە. بىراق ماعان قالاي اتالىپ وتەتىنى ماڭىزدى ەمەس. ماعان وسى مەرەكە شەڭبەرىندە قانداي ءىس تىندى­رىلا­دى - سول ماڭىزدى. وسى ماسەلەگە باي­لانىستى جىلدىڭ باسىندا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىنمىن. وندا بىرقا­تار تىندىرىلۋى قاجەت ىستەردى اتاپ ءوتتىم. ونىڭ ىشىندە ورىسشا اتالىپ كەتكەن جەر-سۋ اتتارىن قالپىنا كەلتىرسەك، تىلىمىزگە قاتىس­تى ماسەلەلەردى شەشىپ الساق دەگەن ويلا­رىم­دى ۇكىمەتكە جەتكىزدىم.

جالپى، جاقسى ىستەر جاسالىپ جات­قا­نىن دا ايتپاسقا بولمايدى. ماسەلەن، تاۋەلسىز­دىكتىڭ 20 جىلدىعىنا 20 يگى ءىس دە­گەن­دەي، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 20 مىڭ اعاش كوشەتى وتىرعىزىلدى. وسى سەكىلدى ءبىز بىلەتىن جانە بىلمەيتىن باستامالار بار. ماعان بارىنەن دە وسىنداي شارۋالار پايدالى سەكىلدى كورىنىپ تۇرادى. ارينە، سالتانات، توي بولۋى كەرەك. بىراق تويدىڭ نەگىزگى سيپاتى اقشا ىسىراپ قىلىپ سىرتتان بىرەۋلەردى شاقىرىپ، الەم-جالەم قىلۋ ەمەس. ءبىز سول تويدىڭ ۇستىندە قازاق وسى ۋاقىت ارالىعىندا نە نارسەگە قول جەتكىزدى، قانداي بيىككە كوتەرىلدى، مادەنيەتىمىز قالاي دامىدى، حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني الەمى قانشالىقتى ءوستى، سونى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءوزىمىزدىڭ قولدا بار قۇندىلىق­تارى­مىزدى بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز قاجەت.

- جوعارىدا ءوزىڭىز تاۋەلسىزدىك شەڭبەرىندە اتقارىلاتىن شارۋالار ماڭىزدى دەپ ايتىپ ءوتتىڭىز. وسىعان وراي ءبىر سۇراق تۋىپ تۇر. «پەترو­پاۆل­دى قىزىلجار دەپ اۋىستىرۋ قاجەت» دەپ العاش دەپۋتاتتىق ساۋال تاستاعان - ءوزىڭىزسىز. بۇعان قارسى شىققان ارىپتەستەرىڭىز دە تابىلدى. ناتيجەسى قالاي بولادى دەپ ويلاي­سىز؟ قىزىلجار دەپ اتاۋعا كىمدەر كەدەرگى، نە كەدەرگى؟ تاۋەلسىزدىگى­مىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىندا پاۆلودار - كەرەكۋ، پەتروپاۆل - قىزىلجار بولىپ جۇرتقا تارتۋ بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى عوي.

- ونوماستيكاعا قاتىستى ماسەلەلەر، كەيبىرەۋلەر ويلاپ جۇرگەندەي، جەڭىل ماسە­لە ەمەس. قازىر قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستان­نىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا كەڭەس كەزىنەن، ءتىپتى پاتشا زامانىنان بەرى كەلە جاتقان اتاۋلار بار. بۇل دەگەن ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بوداۋىنان شىعا الماي كەلە جاتقاندىعىمىزدى كورسەتەدى. مۇنىڭ ءوزى ءارى-بەرىدەن سوڭ ساناعا اسەر ەتەدى. ەگەمەن ەل بولدىق دەپ تاريحىمىزدى ايتا باستاعان كەزدە وسىنداي ماسەلەلەر ءسوزىمىزدىڭ ەڭسەسىن باسىپ تۇرادى. سوندىقتان دا وسىنداي ۇلكەن ماسەلەلەردى مەرەكە قار­سا­ڭىندا شەشكەنىمىز دۇرىس.

پەتروپاۆلدىڭ ەجەلگى اتى قىزىلجار بولعانى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. وعان دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى، بارلىق جاعىنان دا دالەلدەنگەن. مەن ونى اياقاستىنان ۇسىنىس ەتكەن جوقپىن. ونى «الاش ايناسى» گازەتىنە سۇحبات بەرگەندە دە ايتقان ەدىم، سىزدەر ونى «پەتروپاۆلدىڭ قىزىلجار اتالاتىن مەزگىلى جەتتى» دەپ تاقىرىپقا شىعارىپ جاريالاعان ەدىڭىزدەر. سول كەزدە بۇعان قاتىستى ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق. ءبىر اۋىز قارسىلىق ءسوز دە ايتىلمادى. حالىقتىڭ اراسىندا دا بۇل ماسەلەنى ايتىپ جۇرگەنىمدە ەشقانداي نا­را­زىلىق بولمادى. ال پارلامەنت قابىرعا­سىندا دەپۋتاتتىق ساۋال ارقىلى كوتەرگەن كەزدە ازعانتاي توپ كادىمگىدەي بۇل ماسەلەگە قارسى جۇمىس جۇرگىزدى. ولار كوپ تە ەمەس. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن حالىق تا بىلەدى. مىنە، سولار ءبىزدىڭ ەگەمەن ەل رەتىندە ىستەپ جاتقان ىستەرىمىزگە ىشتارلىق جاساپ، ماق­تانارلىقتاي دۇنيەلەردى ورتاعا جايىپ سالىپ جاتقاندا، كادىمگىدەي قاباقتارى ءتۇسىپ، ۇناتپاي وتىرادى. پەتروپاۆلدىڭ قىزىلجار اتانۋىنا قارسى بولعان - سولار عانا. مىنە، وسىنداي ات توبەلىندەي عانا توپتىڭ قارسى شىققانىن كورگەندە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىز ىلعي بۇعا قالامىز. باياعى كەڭەس زامانىنان قالعان وسىنداي جامان قاسيەتىمىز بار. ءوزىمىزدىڭ ەگەمەن ەل ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ، سولاردىڭ ىعىندا كە­تەمىز. قىزىلجار ماسەلەسىندە دە سولاي بول­دى، ايتپەسە شەشىلەتىن ماسەلە ەدى. ال، نەگىزىنەن، حالىقتىڭ ءبارى قىزىلجار اتاۋى­نىڭ قايتا كەلۋىن قالاپ وتىر. تاۋەلسىز ەل بولعاننان كەيىن، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ سانى 60 پايىزدان اسقاننان سوڭ وسىنداي ماسەلەلەردە بىرەۋگە جالتاقتاعانىمىز دۇرىس ەمەس، ارينە.

مۇنداي پروبلەمالاردى قايتسەك تە شەشۋىمىز كەرەك. مەن جاپپاي بىردەن شەشىپ تاستاسىن دەپ ايتپايمىن. ماسەلەن، بيىل تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا ءاربىر قالادا، ءاربىر اۋداندا كەم دەگەندە 20 قالانىڭ بايىرعى اتاۋىن قايتارسا، ءاربىر قالادا، ءاربىر اۋدان ورتالىعىندا ەڭ كە­مى 20 كوشەنىڭ اتاۋىن قازاقشاعا اۋىستىر­سا، مىنە، وسىلاي ساتىلاپ جۇمىس ىستەگەندە ءبىراز جۇمىستار اتقارىلار ەدى.

جالپى، ءوز باسىم پەتروپاۆل اتاۋىنىڭ بولاشاقتا قىزىلجار دەپ اۋىساتىنىنا سەنىمىم زور. بۇل - بۇگىن بولماسا دا، ەرتەڭ ىستەلەتىن جۇ­مىس. بىراق ونى سوزا بەرمەي تەزىرەك شەش­كەنىمىز دۇرىس. ويتكەنى ول حالىقتىڭ سانا­سىنا اسەر ەتەدى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، پەتر مەن پاۆەل دەگەن اپوستولداردى ون ورايتىن تۇلعالارىمىزعا وسىنداي قۇرمەت كورسەتە الماي وتىرعانىمىزدى قالاي تۇسىنسەك بولادى؟

- كونستيتۋتسيادان ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار قولدانۋ تۋرالى  تارماقشانى الىپ تاستاۋ جونىندە اڭگىمە بولعانىن بىلەسىز. ءسىز بۇل ۇسىنىستى قولدايسىز با؟ قازاق ءتىلى مۇنداي جاعدايدا وركەندەي مە؟

- قازاق ءتىلى - كوپتەن بەرى ايتىلىپ، جا­زىلىپ كەلگەن ماسەلە. بىلاي الىپ قاراساڭ، ءوز ءتىلىمىزدى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاپ، ونى ءوز تۇعىرىنا قوندىرا الماي قورلىق كورىپ كەلە جاتقانىمىز - ۇيات نارسە. ءالى كۇنگە دەيىن ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسى تار، ەشكىم قاجەتسىنىپ وتىرعان جوق. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرسەك تە، سول مارتەبەگە يە بولا الماي كەلەمىز. سوندىق­تان مەن وسى ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدى قولدايمىن. ويتكەنى بۇل ماسەلەنى ايتپاساق، جازباساق بولمايدى. ءبىز قايتكەن كۇندە دە تاۋەلسىز ەل بولعاننان كەيىن ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە كوتەرۋىمىز كەرەك. ارينە، 20 جىل­دىڭ ىشىندە اتقارعان شارۋالارىمىز جوق ەمەس، بار، بىراق جەتكىلىكسىز. سوعان قاناعاتتانىپ، توقمەيىلسىپ، توقتاپ قالۋعا  بولمايدى. مەنىڭ ويىمشا، ۋاقىتى كەلگەن كەزدە كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى، 2-تارماعى الىنىپ تاستالادى. وسىعان اقىرىنداپ كە­لە جاتىرمىز. زاڭ دا، زامان دا وزگەرەدى. ال زيالىلارىمىز بۇل تارماقتى قازىر الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. تۇسىنگەن ادامعا  ونىڭ ۋاقىتى جەتتى دەۋگە بولادى. ارقانى كەڭگە سالىپ، شىداي بەرەيىك دەپ جۇرە بەرۋگە بولمايدى. ءبىز كونبىس حالىقپىز، وسىنى پايدالانىپ، قازاق تىلىنە قارسى جان­دار دا يىعىمىزدان باسۋدا. ءبىزدىڭ سانامىز وزگەرگەنشە، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە ساناسى وزگەرۋى قاجەت قوي. ولار مەملە­كەتتى، مەملەكەتتىك ءتىلدى، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتى قۇرمەتتەۋى كەرەك. مەملەكەت ولاردى ونسىز دا تورىنە شىعارىپ وتىر. ولارعا قازاق ۇلتىنان كەم جاعداي جاسالىپ وتىر­عان جوق. قايتا ولارعا قاراعاندا ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىز قورلىققا ۇشىراپ وتىر. بۇعان اشىناسىڭ با، جوق پا؟

- وتكەن اپتادا پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى عاني قاسىموۆ قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ۇشقان كۇنىن، ياعني قازاننىڭ 2-ءسىن مەملەكەتتىك مەرەكە ەتىپ اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان ەدى. بۇل ۇسىنىستى ەكىنشى عارىشكەرىمىز تالعات مۇساباەۆ قولدامايتىنىن جەتكىزدى. ال ءسىز شە؟

- مەن، جالپى، عاني قاسىموۆتىڭ كوپ ۇسىنىستارىن قولداي بەرمەيتىن اداممىن. ايتقاندارىنىڭ كوبىسى كوڭىلىمە قونبايدى. بىراق ءدال وسى ۇسىنىسىن مەن قولدايمىن. ويتكەنى ءبىز تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءوز تاريحى­مىزدى جازىپ جاتىرمىز. تاۋەلسىز بولىپ قالىپتاسۋىمىز ءۇشىن ءبىز بوداندىق كەزدەگى كوپ نارسەدەن باس تارتۋىمىز كەرەك. ءبىز عا­رىش ەلدەرىنىڭ قاتارىندامىز، جەكە عارىش ايلاعىمىز، تۇڭعىش عارىشكەرىمىز بار. سوندىقتان دا نەگە ءبىز تاريحىمىزعا العاش­قى عارىشكەرىمىزدىڭ عارىشقا سام­عاعان كۇنىن مەرەكە دەپ ەنگىزبەيمىز؟ سول باياعى گاگاريننىڭ ۇشقان كۇنىمەن قاشانعى جۇرە بەرمەكپىز؟ بۇل - ءالى كۇنگە دەيىن بوداندىق بۇعاۋىنان بوساي الماي جۇرگەندىگىمىزدىڭ كورىنىسى. سانادا سىلكىنىس بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ ءوز تاريحىمىزعا قاتىستى دۇنيەلەردى ەشكىمنەن قورىقپاي، ەشكىمگە جالتاقتاماي ەنگىزۋىمىز كەرەك. بۇل ارادا تالعات مۇساباەۆ­تىڭ نەلىكتەن قارسى بولىپ وتىرعانىن بىلمەيمىن. بىراق قارسى بولاتىنداي رەتى جوق. مۇنى قولداۋ كەرەك تە، مەرەكە كۇنى ەتىپ ەنگىزىپ، ماقتانىشپەن ايتىپ ءجۇرۋ قا­جەت.

الاشقا ايتار داتىم...

ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى باعالاپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتا ءبىلۋىمىز كەرەك. ونىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. ۇلى دالانىڭ توسىنە ۇلى مەملەكەت قۇرامىز دەسەك، الاش ارىستارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا، سولار قالدىرعان مۇراعا كوپ ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك. سونى باسشىلىققا الا وتىرىپ ءومىر ءسۇرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتى سونداي ەركىندىك رۋحىندا تاربيەلەۋ قاجەت.

اۆتور: سالتان ساكەن

http://www.alashainasy.kz/person/27977/