جاڭا ءالىپبي ناۋقانى مىناداي سۇراق تاستادى: «لاتىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا ءالىپبي جاساۋ مۇمكىن بە؟»، «جاڭا الىپبيدە قوسىمشا تاڭبا الماي شىعۋ مۇمكىن بە؟»، «الىپبيدە لاتىننىڭ بارلىق ارىپتەرىن پايدالانۋ مىندەت پە؟»...

لاتىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا ءالىپبي جاساۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن رومان-گەرمان تىلدەرىنىڭ ءوزى – اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس الىپبيلەرى كورسەتتى. لاتىن ءالىپبيىنىڭ 26 ءارپىن تولىق قولدانىپ، اعىلشىن الىپبيىنەن باسقاسى قوسىمشا دياكريتيكالىق تاڭبالار الدى. اعىلشىن گرافيكاسى ء(الىپبيى ەمەس) قوسار تاڭبالار پايدالاندى. جازبا ءتىلى مەن اۋىزشا ءتىلىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق ۇلكەن، جازبا ءتىلىن مەڭگەرۋ قيىندىق تۋدىراتىن، يدەوگرافيالىق جازۋعا اينالىپ بارا جاتقان جازۋ بولسا دا، بۇل ولاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە اينالدى. 

فرانتسۋز ءالىپبيى تىلدەگى 36 فونەمانى تاڭبالاۋ ءۇشىن 26 لاتىن ءارپىنىڭ ۇستىنە est, et, ai, ei, eu, au, oeu, am, on, em, en, in, aux, eou, ain, aim, ein, ien, oi, gn, ss, ph, ch, ill, il, ت.ب. ارىپتەر تىركەسىن جانە دياكريتيكالىق تاڭبالارى بار ارىپتەردى قوسىمشا پايدالاندى.

ياعني لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعان اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، نورۆەگ، دات، پورتۋگال، رۋمىن، چەح تىلدەرى 26 ءارىپتىڭ ۇستىنە قوسار ءارىپ تە، دياكريتيكالىق ءارىپ تە العان، ال يتاليان، پولياك، فينن، ۆەنگر، تۇرىك جازۋلارى 26 ءارىپتى تولىق الماي، ونىڭ ورنىنا قوسارلاپ، نە دياكريتيكالاپ گرافيكا جاساعان، ەڭ باستىسى وزدەرىنىڭ ءتىلىن بەينەلەگەن ۇلتتىق جازۋلار. ياعني «لاتىننىڭ 26 تاڭباسىمەن  ءالىپبي جاساۋ مۇمكىن بە؟» دەگەن سۇراققا مۇمكىن ەمەس دەگەن ناقتى جاۋاپ الامىز. جالپى، اشىق ءالىپبي بولسىن، جابىق ءالىپبي بولسىن، بەلگىلى ءبىر الىپبيدە پايدالانىلعاندا ۇشتالىپ، جەتىلدىرىلىپ قولدانىلادى. مىسالى، اشىق جازۋ جۇيەسىنىڭ ءبىرى – اراب ءالىپبيىن قابىلداعان پارسى جازۋىندا ء(ىV-V ع.) 32 ءارىپتىڭ 29-ى داۋىسسىزدى، 3-ءى داۋىستىنى تاڭبالايدى. اراب ءالىپبيىنىڭ ۇستىنە پارسى ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان 4 فونەماسىنا (حويە، ءيا، ۆاۆ، گاف) قوسىمشا ءارىپ بەرىلگەن. ا، ۋ، ي داۋىستىسىنان باسقا ە، ءا، ءو فونەمالارى حاراكاتتار ارقىلى تاڭبالانعان.

جابىق جازۋ تۇرلەرىنىڭ ىشىندە كورەي الىپبيىندە (1443ج.) 41 ءارىپ بار. 41 ءارىپتىڭ 10-ى (ا، يا، و (ەرىندىك), ە (ەرىندىك), و، ە (ەزۋلىك), ۋ، يۋ، ى، ي) داۋىستى فونەمانى، 12-ءسى ديفتونگويد داۋىستىنى (ە، ە، يە، يە، وا، ۋە، ۋە، وي، ۋو، ۋە، ۋي، ىي), 11-ءى داۋىسسىز فونەمانى (ك، ن، ت، ر، م، پ، س، ڭ، ج، چ، ح), 8-ءى داۋىسسىز ديفتونگويدتى (كحى، تحى، پحى، كك، تت، پپ، سس، دجج) تاڭبالايدى. ءبىر ءارىپ ەكى فونەمانى (مىسالى، ءبىر ارىپپەن ك-گ، ت-د، ل-ر، پ-ب دىبىستارى تاڭبالانادى) دا بەرە بەرەدى. XVع. دەيىن قىتاي يەروگليفىن پايدالانعاندىقتان كونە ادەبي تىلدەگى سوزدەردى يەروگليفپەن دە جازدى.

ب.ە.د. VIع. قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان جاپون جازۋىندا ەكى ءالىپبي ءتۇرى بار: حيراگانا جانە كاتاكانا. كاتاكانا ءالفاۆيتى تەك شەتتىلدىك سوزدەر مەن شەتتىلدىك كىسى ەسىمدەرىمەن جەر-سۋ اتتاۋلارىن جازۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. جاپون جازۋى بۋىن جازۋمەن يەروگليف جازۋ بىرگە قولدانىلاتىن ارالاس جازۋ تيپىنە جاتادى. الىپبيدە 5 داۋىستى (ا، ي، ۋ، ە، و) داۋىسسىزدارمەن (ك، س، ت، ن، ب، ћ، م، ي، ر، w, ڭ، پ) بۋىن قۇرايتىن 51 ءارىپ بار، مىسالى، كا، كي، كۋ، كە، كو، سا، شي، سۋ، سە، سو ت.ب. بۋىندارىنىڭ جەكە-جەكە تاڭبالارى بولادى. سوندا ءتورت بۋىننان، 8 فونەمادان تۇراتىن حيراگانا ءسوزىن 4 تاڭبامەن بەرەدى.

بۇل مىسالدار «قوسىمشا تاڭبا الماي شىعۋ مۇمكىن بە؟» دەگەن سۇراققا مۇمكىن ەمەس دەگەن جاۋاپ ايتادى. بىراق اشىق ءالىپبي ءتۇرى ءارىپ سانى فونەما سانىنان الدەقايدا كەم، جازۋ-وقۋ پروتسەسى ءبىرشاما قيىندىق تۋدىراتىن، جازۋ ەكونومياسى ناشار ءالىپبي بەرسە دە، ءار جازۋ ءتىلدىڭ قابىرعاسىن سوكپەي، «قيىننان قيىستىرىپ» ۇلتتىق جازۋلارىن جاساعان. 

1929-1939 جج. الىپبيىمىزدە لاتىننىڭ 26 تاڭباسىن تۇتاس پايدالانبادىق، ماقساتسىز قولدانبادىق، قىزمەتسىز جۇمسامادىق. قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان دىبىستارىنىڭ تاڭباسى لاتىننىڭ ۇقساس دىبىستارىنىڭ ارپىنەن شىعارىلدى:1) ءا ءارپى ە جىڭىشكە داۋىستىسىنىڭ توڭكەرىلگەن تاڭباسى، 2) ءو تاڭباسى و ءارپىنىڭ بەلى سىزىلعان ءتۇرى، 3) ƣ (ع) ۇياڭ دىبىسىن قاتاڭ q (ق)ءارپىن وزگەرتىپ بەردىك; 4) ى دىبىسىن ءى ءارپىنىڭ جازبا ءتۇرىن وزگەرتىپ () تاڭبالادىق، 5) ش دىبىسىن س ارپىمەن بەردىك، 6) ش دىبىسىنىڭ ۇياڭ ۆاريانتى ج دىبىسىنا س ءارپىن وزگەرتىپ بەردىك (ҫ), 7) ڭ دىبىسىن n ارپىنە ۇقساتىپ، ŋ-مەن تاڭبالادىق. ۇقساس دىبىستار ۇقساس ارىپتەرمەن تاڭبالانعانى وقىتۋدا، ساۋات اشۋدا وڭاي بولعان، الىپپەنى تەز ۇيرەنگەن، ال وقۋدا تەز تانىلعان، جازۋدا قولدى ۇزبەي جازۋعا كومەكتەسكەن. تەك ۇ→u, ءۇ→y, ۋ→v ەرىندىك دىبىستارىنىڭ تاڭباسى ءارتۇرلى بولدى.

1929 ج. جازۋ ىقشام، وڭتايلى، جەڭىل جازۋ بولعان. ال بۇل شىندىعىندا، بايتۇرسىنۇلىنىڭ جەتىلگەن، «ۇلگى ءالىپبيىنىڭ» جالعاسى ەدى!

بۇل 1940 جىلى ورىس الىپبيىنە كوشكەندە دە ۇلگى بولدى: ق دىبىسى ك ءارپىنىڭ اياق سالىنعان ءتۇرى، ع دىبىسى گ ءارپىنىڭ بەلى سىزىلعان ءتۇرى، ڭ دىبىسى ن ءارپىنىڭ اياق سالىنعان تۇرىمەن بەينەلەنىپ، ءو مەن ءا دىبىستارى لاتىنداعى ءتۇرىن ساقتادى، ۇ مەن ءۇ دىبىسى ەرىندىك ۋ دىبىسىنىڭ تاڭباسىنان شىعارىلدى، تەك ى مەن ءى دىبىستارىنىڭ تاڭباسى ۇقسامادى. 

قازاق جازۋى قاشان دا ءبىر دىبىسقا ءبىر ءارىپ ارناعان، ورتاق تۇركى ءالىپبيىنىڭ شارتتارىن ساقتاعان ءالىپبي تۇرلەرىمەن جازعان. 1929 جىلعى لاتىن ءالىپبيىن دە، 1940 جىلعى كيريل الىپبيىندە دە ورتاق كەلىسىلگەن تاڭبالاردان وزگەنى پايدالانباعان. قىپشاق تىلدەرى توبىنداعى نوعاي جازۋى سياقتى ءا دىبىسىن ا, ق دىبىسىن ك, ڭ دىبىسىن ن, ءو دىبىسىن و, ۇ دىبىسىن ۋ, ع دىبىسىن گ ارپىمەن بەرىپ جازۋىن ۇزارتپاعان. نەمەسە قاراشاي جازۋىنداي گ (ع), ك (ق), نگ (ڭ) قوسار ارىپتەرمەن قاتار،ورىس ءتىلىنىڭ تاڭبالارىمەن ءتول داۋىستىلاردى بەرىپ، شاتاستىرماعان: ە ء(و), يۋ ء(ۇ), ي ء(ى).

ال «الىپبيدە لاتىننىڭ بارلىق ارىپتەرىن پايدالانۋ مىندەت پە؟» دەگەنگە ءار ءالىپبي ءارتۇرلى جاۋاپ كورسەتكەن. ول اسىرەسە w, c, ح ارىپتەرىنە قاتىستى. W ءارپى اعىلشىن الىپبيىندە داۋىسسىز [ۋ] دىبىسىن بەرەدى، بىراق سونداي-اق، داۋىستىلاردى بەرەتىن قوسار تاڭبالاردىڭ ىشىندە قولدانىلادى. كەز كەلگەن داۋىستىنىڭ الدىندا [ۋ] بولىپ وقىلادى، مىسالى، west, winner, r ارپىمەن بىرگە ءسوز باسىندا كەلسە، وقىلمايدى، مىسالى wrong, write, ال aw, ew, ow ديگرافىنىڭ قۇرامىندا «دىبىسى وشەدى»، ھ ارپىمەن ديگراف قۇرسا، بىردە [ۋ] بولىپ وقىلادى، بىردە تاعى «ءۇنى وشەدى». ول لاتىننىڭ تۇپنۇسقا الىپبيىندەگى u ارپىمەن جارىسىپ تا قولدانىلعان, مىسالى،  flour/flower, guard/ward ي suede/Swede.. بىراق ماعىناسى باسقا سوزدەر جاسالعان. ياعني u ءارپىنىڭ بەرەتىن دىبىسىنا ۇقساس بولعاندىقتان، بۇل ءارىپتىڭ قىزمەتى كەيدە ارتىقتىق ەتكەن. ەندەشە قازاق الىپبيىندە دە u ارپىمەن بىرگە جارىستىرماي، w ءارپىن الۋدىڭ قاجەتى جوق. 

سول سياقتى س، ح ارىپتەرىنىڭ دە باسى ارتىق بولايىن دەپ تۇر. الىپبيگە ءبىر [ۋ] دىبىسىن بەلگىلەيتىن w\u, [c] دىبىسىن تاڭبالايتىن س\s, [ھ] دىبىسىن تاڭبالايتىن ھ\ح ارىپتەرىن جيناساق، «جوق جەردەن» پروبلەما تابامىز. بۇگىنگى كيريل جازۋىنىڭ وزىندە ق، ھ جانە ح ارىپتەرىنىڭ قايسىسىن تاڭدارىمىزدى بىلمەي وتىراتىنىمىزدى ەسكە الايىق. ءحالى مە، قالى مە، حوش پا، قوش پا، گاۋحار ما، گاۋھار ما ەدى، جيحانگەر مە، جيھانگەر مە، داستارحان با، داستارقان با، راحمەت پە، راقمەت پە؟  

ال الىپبيگە س ءارپىن الساق، ول قاي دىبىستى تاڭبالاماق؟ س دىبىسىن تاڭبالاي ما؟ الدە تس دىبىسىن تاڭبالاي ما؟ كيريل جازۋىنداعى تس دىبىسىن لاتىن جازۋىنا نەگە «ەرتىپ كىرەمىز؟» الساق، وسى كەزگە دەيىن تىلىمىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنىپ كەتكەن تەرمين سوزدەردى جازۋ ءۇشىن عانا الامىز. كەرەك قىلساق، قازىرگى كيريل سانامەن ويلايتىن ءوزىمىزدى عانا ويلاپ، كەرەك قىلامىز. ال ودان كەيىن بۇل ءارىپتىڭ قىزمەتى السىرەيدى. بولاشاقتا رومان-گەرمان تىلدەرىنەن وسى س ءارپى بار جاڭا ءسوز الاتىن كەزدە بىزدە S جانە س ارپىمەن جازۋ جارىسپالىعى بولادى. سەبەبى ول كەزدە ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنان ەكىنشى شەت ءتىلى بولاتىن – ورىس ءتىلىنىڭ تس ءارپى كەتەدى. 

ەندەشە «الىپبيدە لاتىننىڭ بارلىق ارىپتەرىن پايدالانۋ مىندەت پە؟» دەگەن ساۋالعا مىندەت ەمەس دەپ جاۋاپ بەرەمىز. 

قۇرالاي كۇدەرينوۆا

Abai.kz