II دۇنيەجۇزiلiك سوعىس كەزiندە كەڭەس ارمياسى قاتارىندا سوعىسقا قاتىسىپ، نەمiس فاشيستەرiنە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركi تەكتi اسكەرلەر ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ اۋىر قاسiرەتتەرiنiڭ بiرiن باستان وتكەردi. سولاردىڭ بiرi - ادەبي شىعارمالارى مەن ءومiر جولى كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارقاۋ بولعان جازۋشى شىڭعىس داعشى. بۇل زەرتتەۋدە بiز تۇركiستان لەگيونىنداعى ۋاقيعالاردى ءوز شىعارمالارىندا بايانداعان داعشىنىڭ تەك سوعىس كەزiندە باسىنان وتكەرگەن ادام سەنگiسiز وقيعالارى ارقىلى ونىمەن تاعدىرلاس ءجۇز مىڭداعان لەگيونەردiڭ باسىنان وتكەن شىندىقتارعا توقتالامىز. كوپتەگەن بەيمالiم جاعدايلاردىڭ بەتiن اشامىز.

II دۇنيەجۇزiلiك سوعىس كەزiندە كەڭەس ارمياسى قاتارىندا سوعىسقا قاتىسىپ، نەمiس فاشيستەرiنە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركi تەكتi اسكەرلەر ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ اۋىر قاسiرەتتەرiنiڭ بiرiن باستان وتكەردi. سولاردىڭ بiرi - ادەبي شىعارمالارى مەن ءومiر جولى كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارقاۋ بولعان جازۋشى شىڭعىس داعشى. بۇل زەرتتەۋدە بiز تۇركiستان لەگيونىنداعى ۋاقيعالاردى ءوز شىعارمالارىندا بايانداعان داعشىنىڭ تەك سوعىس كەزiندە باسىنان وتكەرگەن ادام سەنگiسiز وقيعالارى ارقىلى ونىمەن تاعدىرلاس ءجۇز مىڭداعان لەگيونەردiڭ باسىنان وتكەن شىندىقتارعا توقتالامىز. كوپتەگەن بەيمالiم جاعدايلاردىڭ بەتiن اشامىز.

زەرتتەۋ قالاي جاسالدى؟ نەمiس فاشيستەرi مىڭ-مىڭداپ قىر­عىنعا ۇشىراتقان ەۆرەيلەر II دۇنيە­جۇزiلiك سوعىستا كوپ جاپا شەككەن حالىق رەتiندە كورسەتiلەدi. بiراق سول سۇراپىل سوعىستا ادام ايتقىسىز ازاپ شەككەن تۇركi تەكتi كەڭەس اسكەريلەرi تۋرالى ايتىلا بەرمەيدi. بولماسا ولار تەك گيتلەر باستاعان نەمiس ناسiلشiلدەرiنەن عانا ەمەس، سونىمەن قوسا ءوز ەلدەرi - ستالين باسقارعان كەڭەس ۇكiمەتi تاراپىنان دا كوپ قىسىم كورiپ، جاپا شەكتi. سونداي-اق ولاردىڭ ازابى سوعىستىڭ اياقتالۋىمەن دە شەكتەلگەن جوق. ولار نەمiس تۇتقىنىنا تۇسكەن ءوز ازاماتتارىن «ساتقىن» دەپ جاريالاعان كەڭەستiك قاندى شەڭگەلگە تاعى ءتۇستi. نەمiس تۇتقىنىنان بوساتىلعان اسكەريلەردiڭ باسىم بولiگi وداقتاس كۇشتەر تاراپىنان كەڭەستەر وداعىنا تاپسىرىلىپ، ءتۇرلi اۋىر جازالارعا تارتىلدى، تiپتi ءولiم جازاسىنا كەسiلدi. ال نەگiزiندە ولاردىڭ سوعىستا نەمiس فاشيستەرiنە تۇتقىنعا تۇسكەننەن باسقا جازىقتارى جوق ەدi. كەڭەستەر وداعىندا وزدەرiن كۇتiپ تۇرعان سۇمدىقتىڭ شىرماۋىنا تۇسكiسi كەلمەگەن مىڭداعان اسكەر ەۋروپادا بوسقىن مارتەبەسiندە قالۋ ءۇشiن ءار ءتۇرلi جولعا جۇگiندi. قورىتا ايتقاندا «سۆاستيكا» مەن «قىزىل جۇلدىز» اراسىندا قالعان وسى شاراسىز جانداردىڭ شەككەن ازابى مەن تارتقان تاۋقىمەتi ولشەۋسiز.
شىڭعىس داعشى - سوعىستان كەيiن ماسكەۋ بيلiگiنiڭ شەڭگەلiنە تۇسۋدەن قۇتىلعان، باعى بار ادامنىڭ بiرi. تالاي قيىن-قىستاۋ كۇندەردi باستان وتكەرگەننەن كەيiن انگلياعا قونىستانۋ مۇمكiنشiلiگiنە يە بولعان ول قالعان ءومiرiن سوعىس پەن تۇتقىن لاگەرلەرiندە قازا تاپقان دوستارى تۋرالى ەستەلiكتەرiن كوركەم دە دەرەكتi شىعارمالار تۇرiندە بايانداپ، ولاردىڭ ەسiمدەرiن وشiرمەۋگە ارنادى. ونىڭ قالامىنان تۋعان كوپتەگەن رومانداردا ءوزi مەن دوستارىنىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى تۋرالى ايتىلادى.
وسى ورايدا، ماعان «نەلiكتەن داعشىنىڭ II دۇنيەجۇزiلiك سوعىس تۋرالى ەستەلiكتەرiن زەرتتەدi?» دەگەن ساۋال قويارىڭىز حاق. نەگە دەسەڭiز، ول ءوز ەستەلiكتەرiندە II دۇنيەجۇزiلiك سوعىس كەزiندە نەمiس فاشيستەرiنەن دە، كەڭەستiك بيلiك جۇيەسiنەن دە زۇلمات كورگەن تۇركiستاندىق، ياعني ورتا ازيالىق اسكەرلەردiڭ باستان وتكەرگەن ازاپتى جولىن اشىق تۇردە بايانداعان. بiراق، وكiنiشكە قاراي، بۇل اسكەرلەردiڭ باستان وتكەرگەندەرi الەم جۇرتشىلىعى نازارىنان تىس قالعان.
نەگiزiندە II دۇنيەجۇزiلiك سوعىس كەزiندەگi تۇركiستاندىق، ياعني ورتاازيالىق اسكەرلەرگە قاتىستى ەستەلiك جازعان داعشى عانا ەمەس، وسى سوعىسقا كەڭەس ارمياسى قاتارىندا قاتىسقان باسقالار دا ەستەلiك جازعان. الايدا وسى ەڭبەكتەر اراسىندا شىڭعىس داعشىنىڭ شىعارمالارىن باسقالارىنان وزگەشەلەپ تۇرار بiر ەرەكشەلiك بار. باسقا ەستەلiك شىعارمالارى ناقتى وقيعالاردان قىرىق-ەلۋ جىلداي ۋاقىت وتكەننەن كەيiن قالامعا الىنعان. وسى سەبەپتi, سۇراپىل سوعىس كۇندەرiنiڭ ەگجەي-تەگجەيi, كەي تۇستارى ەستەن شىققاندىقتان، كەيبiر وقيعالاردىڭ اتالمىش كiتاپتاردا تيiستi تۇردە بەرiلمەگەندiگi بايقالادى. ال داعشى بولسا، ەستەلiكتەرiن بولعان وقيعالاردىڭ iزi سۋىماس­تان، سوعىس بiتپەي جاتىپ جازعاندىقتان، ونىڭ شىعارمالارىنداعى وقيعالار وتە كوركەم، ءارi قانىقتى تۇردە باياندالعان.
داعشى 1944 جىلى باستاعان ەستەلiكتەرiن 1955 جىلى اياقتادى. ونىڭ ۇستiنە ول سوعىستان بۇرىن دا ادەبيەتكە ەتەنە جاقىن بولعاندىقتان ەستەلiكتەرiن رومان تۇرiندە قالامعا الدى. بۇل - سۆاستيكا مەن قىزىل جۇلدىز سەكiلدi بiر-بiرiنە كەرەعار ەكi كۇشتiڭ اراسىندا قالعان بiر اسكەردiڭ قانداي وي-سەزiم جەتەگiندە قالعاندىعىن سۋرەتتەپ كورسەتۋi تۇرعىسىنان ۇلكەن مانگە يە. ويتكەنi ەگەر داعشى باستان وتكەرگەندەرiن ادامنىڭ iشكi دۇنيەسiن، وي-سەزiمدەرiن كورسەتۋدi ماقسات تۇتقان بiر رومان رەتiندە ەمەس، تەك بiر ەستەلiك تۇرiندە قالامعا الۋدى كوزدەگەن بولسا، وقيعالارعا كوبiرەك توقتالۋى تيiس ەدi. ولاي بولعان جاعدايدا، تۇركi تەكتi اسكەريلەردiڭ سول بiر سۇمدىق كەزەڭدە قانداي قيىن تاڭداۋ مەن اۋىر ازاپ iشiندە بولعاندىعى تۋرالى كوبiرەك توقتالىپ، جان-جاقتى سۋرەتتەي الماس ەدi. سوندىقتان داعشىنىڭ ەستەلiكتەرiن رومانعا اينالدىرىپ جازۋى ۇلكەن مانگە يە. سول ارقىلى بiز وسى ەڭبەگiمiزدە II دۇنيەجۇزiلiك سوعىسقا قاتىسقان تۇركi تەكتi اسكەريلەردiڭ قانداي وي-سەزiم جەتەگiندە بولعانىن دا انىقتاۋعا تىرىستىق.
بiز وسى ماتەريالدى جازۋعا وتىرعاندا ونىڭ 1998 جىلى «ەستەلiكتەرiندەگi شىڭعىس داعشى» دەگەن اتپەن ىستامبۇلدا تۇرiك تiلiندە جارىق كورگەن ەستەلiكتەرiن نەگiزگە الدىق. سونىمەن قاتار، داعشىنىڭ سوعىس جىلدارىن باياندايتىن «سۇراپىل جىلدار»، «جۇرتىن جوعالتقان جان» جانە «بiز بۇل جولدى بiرگە ءجۇرiپ وتتiك» اتتى روماندارىن دا پايدالاندىق. ارينە، قانداي دا بiر روماندى تاريحي شىندىقتىڭ زەرتتەلۋiندە دەرەككوز رەتiندە قولدانۋعا بولمايدى. ويتكەنi قانشالىقتى شىندىق باياندالسا دا، روماننىڭ تابيعاتىنا وي-قيالدان تۋىنداعان وقيعا جەلiلەرi ءتان بولىپ كەلەدi. وي-قيالدان تۋىنداعان وقيعالار تولىق الىنىپ تاستالماعان جاعدايدا بiر روماننىڭ زەرتتەۋلەرگە نەگiز بولا المايتىندىعى انىق. وسى سەبەپتi داعشى ءوز روماندارىنداعى وقيعالاردىڭ شىندىققا ساي جازىلعاندىعىن باسا كورسەتسە دە، بiز تاريحشى رەتiندە رومانداردا باياندالعانداردىڭ بارلىعىن شىندىق دەپ قابىل المادىق.
بiز رومانداعى شىنايى وقيعالاردى پايدالانىپ، ولاردى تاريحي دەرەكتەرگە نەگiزدەۋگە تىرىستىق. بۇل تۇرعىدا ەڭ باستى جول كورسەتۋشi داعشىنىڭ ءوز ەستەلiكتەرi بولدى. ەگەر داعشى ەستەلiكتەرiن جاريالاماسا، رومانداعى وقيعالاردىڭ قايسىسىنىڭ شىن، قايسىسىنىڭ ويدان شىعارىلعان ەكەنiن ايىرۋ قيىن بولار ەدi. سونىمەن قاتار سول كەزەڭ تۋرالى جازىلعان باسقا تۇلعالاردىڭ ەستەلiكتەرi مەن تاريحي زەرتتەۋلەرiن دە رومانداردا باياندالعان وقيعالار مەن جايتتاردىڭ راستىعىن انىقتاۋ ءۇشiن پايدالاندىق.
وسىلايشا داعشى تۇلعاسى ارقىلى II دۇنيەجۇزiلiك سوعىسقا كەڭەس ارمياسى قاتارىندا قاتىسقان تۇركi تەكتi اسكەرلەردiڭ باستان وتكەرگەن ازاپتارى مەن وي-سەزiمدەرiن باياندايتىن وسى بiر شىعارما تۋدى. 2006 جىلى ىستامبۇلدا تۇرiك تiلiندە جارىق كورگەن بۇل كiتاپتان ۇزiندiلەردi نازارلارىنىزعا ۇسىنامىز. بۇل كiتاپتى ۇقىپتى تۇردە تۇرiك تiلiنەن قازاقشاعا اۋدارعان گۇلiم بلەن شاديەۆاعا العىسىمدى ايتامىن.

تۇتقىنعا ءتۇسۋ

بۋگ وزەنi جاعالاۋىندا نەمiستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەننەن كەيiن داعشى ەكi كۇن وتكەن سوڭ ەكi جۇزدەي تۇتقىنمەن بiرگە كيروۆوگراد تۇتقىن لاگەرiنە جونەلتiلدi. مۇندا ەكi اي بولعاننان كەيiن قاراشا ايىنىڭ العاشقى اپتاسىندا ۋمان تۇتقىن لاگەرiنە جiبەرiلدi. «بiز بۇل جولدى بiرگە ءجۇرiپ وتتiك» رومانىندا يسمايل تاۋلى بۇدان باسقاشا وقيعالاردى باستان وتكەرەدi. بۋگ وزەنi جاعالاۋىندا تۇتقىنعا تۇسكەننەن كەيiن نەمiستەر ولاردى بiراز ۋاقىت پەرۆومايسك ماڭىنداعى بiر دەرەۆنيادا ۇستايدى. مۇندا ون ەكi كۇن بولعاننان كەيiن، ولاردى كيروۆوگرادقا ءتورت كۇن بويى جاياۋ ايداپ اپارادى.
داعشى بۋگ وزەنi جاعالاۋىندا نەمiستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەنiنە قامىعىپ، قايعىرا قويعان جوق. تiپتi بۇعان قۋاندى دەسە دە بولادى. ويتكەنi تۇتقىنعا ءتۇسۋ - جاۋىپ تۇرعان وق نوسەرiنەن قۇتىلىپ، امان قالۋ دەگەن ءسوز ەدi. داعشى «سۇراپىل جىلدار» رومانىندا تۇتقىنعا تۇسكەننەن كەيiن اتىس-شابىسسىز، شايقاسسىز، ءولiم-جiتiمسiز وتكەن العاشقى كۇنiنiڭ سادىق تۇرانعا تۋرا بiر جۇماقتاي سەزiلگەنiن جازادى. «بiز بۇل جولدى بiرگە ءجۇرiپ وتتiك» رومانىندا تاۋلى دا وسىعان ۇقساس وي-سەزiمدە بولادى. بۇل ءساتتi لەيتەنانت تاۋلى مەن ۋكراين سەرجانت بويكو اراسىنداعى ءوزارا اڭگiمە ارقىلى تاماشا سۋرەتتەيدi. لەيتەنانت تاۋلى نەمiستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەنiنە قۋانعان بويكوعا وزدەرiنiڭ تۇتقىن ەكەنiن ەسكەرتەدi. ال بويكو بولسا:
- وندا تۇرعان نە بار؟ بۇرىن دا تۇتقىن بولاتىنبىز. ۇنەمi تۇتقىن بولعانبىز. تىم بولماسا جانىمىزدى قۇتقاردىق قوي!.. بiز ءۇشiن سوعىس بiتتi. تiرiمiز. امان-ساۋمىز. ەڭ باستىسى امان قالعانىمىز ەمەس پە؟! - دەپ جاۋاپ بەرەدi.
وزدەرiڭiز دە كورiپ وتىرعانداي، داعشى تۇتقىنعا تۇسكەنiنە وكiنگەن جوق. ويتكەنi بۇل سوعىستى وزiنە قاتىستى سوعىس دەپ قابىلداي المادى. مايدان شەبiنە دە ەركiنەن تىس جiبەرiلگەن ەدi. داعشى كەڭەس ۋنيفورماسىن كيiپ سوعىسىپ جۇرگەن تاۋلىنىڭ بار نارسەگە، تiپتi تاڭiرگە دە وكپەلi بولعانىن، الايدا بارiنەن بۇرىن وزiنە وكپەلi بولعانىن باياندايدى. ويتكەنi ءوز ءومiرi ءوز قولىندا ەمەس ەدi. بۇل الەم كۇشتiلەر مەن مىقتىلاردىڭ الەمi بولاتىن.
داعشى كەڭەس ارمياسىنا ءوزiمسiنiپ قاراي الماعانىن رومانداعى كەيiپكەرi تاۋلى ارقىلى بەرەدi. روماندا تاۋلى وزiنە «جارالىلاردى مۇندا اكەل!» دەپ بۇيرىق بەرگەن كاپيتانعا دەگەن iشكi وي-سەزiمiن: «بار، جارالىلار بولسا تاۋىپ اكەل دەمە ماعان! جارالىلار تەك توبەنi قورعاعان اسكەرلەر اراسىندا عانا ەمەس، بارلىق جەردە بار. بiزدiڭ الەمiمiز جارالىلارعا تولى. مەنiڭ دە جانىم جارالى. اسiرەسە سەن ماعان وسىلاي بۇيرىق بەرگەنiڭدە وسىنى سەزiنەمiن. سەن مەنi وزiڭمەن تەڭ قويىپ سويلەسە المايسىڭ، ارقاما مiنiپ، يىعىما شىعىپ العانداي زiلمەن سويلەسەسiڭ، ال مەن بولسام، سەنiڭ زiلدi سوزiڭنەن توپىراقتىڭ استىنا باتىپ كەتەردەي بولامىن، ساعان «جوق» دەۋگە شامام كەلمەيدi عوي، سەنiڭ بار بۇيرىعىڭا «قۇپ بولادى! قۇپ بولادى، كاپيتان!» دەي بەرەمiن»، - دەگەن جولدار ارقىلى بەينەلەيدi.
بiراق نەمiستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن داعشىنىڭ قۋانىشى ۇزاققا سوزىلمادى. فاشيستەردiڭ تۇتقىنىنداعى ءومiردiڭ سوعىستىڭ ەڭ اۋىر شارتتارىنان دا سۇمدىق ەكەنiن كوپ كەشiكپەي ءتۇسiندi. تۇتقىنعا تۇسكەن كۇنi كەشكە بۋگ وزەنiنە جاقىن بiر دەرەۆنيادا نەمiستەر ولاردى بiر قاراڭعى قوراعا اپارىپ قامادى. قورانىڭ iشiندە باسقا دا تۇتقىندار بار بولاتىن. تامىزدىڭ 11-شi جۇلدىزىندا قوراعا تاعى دا بiر توپ تۇتقىندى اكەلدi. مۇنداعى تۇتقىن سانى بەس جۇزگە جەتiپ، قورانىڭ iشi لىق تولعانى سونشالىق، ادامداردىڭ تاڭ اتقانعا دەيiن تۇرىپ تۇرۋلارىنا تۋرا كەلدi.
كەلەسi كۇنi نەمiستەر تۇتقىنداردى اۋىلدىڭ شەتiندەگi بiر الاڭعا جينادى. قارۋ كەزەنگەن نەمiس اسكەرلەرi تۇتقىنداردى اينالا قورشاپ تۇردى. تۇتقىندار قاتارلارىنا جاڭادان قوسىلعانداردان سوعىستاعى سوڭعى جاڭالىقتاردى ەستiپ بiلەتiن. جاڭا كەلگەن تۇتقىنداردىڭ ايتۋىنشا، نەمiس اسكەرلەرi جاي وعىنداي جىلدامدىقپەن شىعىسقا قاراي ەنتەلەپ بارا جاتىر ەكەن. مىنا تۇرiمەن ەكi-ءۇش اپتا iشiندە موسكۆانىڭ قۇلاۋى مۇمكiن دەگەن بولجامدار دا ايتىلىپ قالدى. تۇتقىنداردىڭ كوپشiلiگi سونداي ويدا بولاتىن.
«سۇراپىل جىلدار» رومانىندا سادىق تۇران موسكۆا قۇلاسا، سوعىس تا بiتiپ، حالقىم ازاتتىعىنا قاۋىشادى دەپ ويلايدى. داعشى ونىڭ بۇل ويىن، كەلەشەك تۋرالى قيالىن مىنا سوزدەرمەن بەرەدi: «سوعىس بiتەدi دە، حالقىم قايتادان جاڭعىرادى. جاراتقان يەم، وسى كورiپ تۇرعاندارىم راس پا؟ ەڭسەنi ەزگەن قانشاما زۇلمات، قايعى-قاسiرەت پەن اۋىرتپالىقتان كەيiن قايتا كوتەرiلگەن حالقىمدى، ەلiمدi كورiپ تۇرمىن! ازات، تاۋەلسiز ەلiمدە كوز-جاسىن تيىپ، كۇلە جادىراعان انالارىمىزدى، شات-شادىمان بالالاردى، باقىتتى اكەلەرiمiزدi كورiپ تۇرمىن. كۇن ساۋلەسiمەن شاعىلىسا بوي تۇزەگەن مەشiت مۇنارالارىن، كۇن نۇرىنا بولەنگەن مەكتەپتەرiمiزدi, جاسىل جەلەككە ورانعان اۋىلدارىمىزدى كورiپ تۇرمىن. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ جانىندا مەنiڭ كوز جاسىم نە ءتايiرi? تiپتi مەنi ارام نيەتتi جاۋىز جاندار اتىپ ولتiرسە دە، قانىمدى توكسە دە، ەندi ماعان ءبارiبiر. مەنiڭ شەگەر ازابىم حالقىمنىڭ ازاتتىعىنىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى عوي!».
داعشى بۇل جەردە حالقىنىڭ كەڭەس بيلiگiنەن شەككەن ازابىنىڭ اۋىرلىعىنا نازار اۋدارتادى. قازان توڭكەرiسiنەن كەيiنگi ازامات سوعىسى مەن بيلiك جۇيەسiندەگi وزگەرiستەردەن تۋىنداعان اۋىرتپالىقتارمەن قوسا كەڭەس بيلiگi, اسiرەسە ستالين جۇرگiزگەن وزبىر ساياسات حالىقتى قاتتى قيناپ جiبەرگەن ەدi. ەڭسەنi ەزگەن قىسىم مەن قيانات بار جەردە سەزiلiپ تۇراتىن. زيالى قاۋىم 1929 جىلى قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى. ال 1930-1933 جىلدارى جۇزەگە اسىرىلعان ۇجىمداستىرۋ ساياساتى سالدارىنان تەك قانا قازاقستاننىڭ وزiندە 2,5 ميلليون ادام اشتىقتان قىرىلدى. مۇنداي زۇلماتقا دۋشار بولعان قالىڭ حالىق كەڭەس بيلiگiنە قىرعي-قاباق ەلدەردiڭ بارلىعىنان دەمەۋ كۇتەتiن. وسى سەبەپتi نەمiس فاشيستەرiنiڭ كەڭەستەر وداعىنا تۇتقيىلدان باسىپ كiرۋi ولاردىڭ كوكەيiندە ءۇمiت وتىن جاققان ەدi. تۇركياداعى كەيبiر زيالىلار دا كەڭەستەر وداعىنداعى قانداستارىنىڭ ازاتتىعىنا قاۋىشۋى ءۇشiن نەمiس-فاشيستەرiنiڭ سوعىستا جەڭiسكە جەتۋلەرiنە تiلەكتەس بولاتىن.
بiراق نەگiزiندە نەمiس-فاشيستەرiنiڭ دە تۇركiستانعا تاۋەلسiزدiك بەرۋ سەكiلدi جوسپا­رى بولعان جوق. نەمiس ناسiلشiلدەرiنiڭ تۇركiستان تۋراسىنداعى ەڭ وڭدى جوسپارلارىنىڭ ءوزi كەڭەستەر بەرگەن قۇقتاردان دا سوراقى بولاتىن. قىرىمدا دەموكراتيالىق ۇلتتىق بيلiكتiڭ قۇرىلۋى ماقساتىندا جەتi اي بويى بەرليندەگi ءناسiلشiل بيلiكتiڭ قۇزىرلى تۇلعالارىمەن كەلiسسوزدەر جۇرگiزگەن مۇستەجيپ ۇلكiسال اقىر سوڭىندا مۇنداي نارسەنiڭ مۇمكiن ەمەستiگiن ۇعىنادى. ۇلكiسال نەمiستەردiڭ كەڭەستەر بيلiگiندەگi تۇركi ايماقتارىنا دەموكراتيالىق قۇقىقتار بەرۋدi ويلامايتىنىنا انىق كوز جەتكiزەدi. بولشەۆيكتەر سەكiلدi نەمiستەردiڭ دە كوزدەگەن ماقساتى - تۇركi ەلدەرiن وتارلاۋ بولاتىن. ونىڭ ۇستiنە نەمiستەر بۇل iستi ورىستاردان دا تەزiرەك، ءارi دورەكi تۇردە جۇزەگە اسىراتىن بولادى.
قورىتىندىلاي ايتقاندا، كەڭەستەر وداعىنداعى تۇركi حالىقتارى ءۇشiن نەمiس بيلiگi تەك «قوجايىن» اۋىستىرۋ سياقتى بولار ەدi.

ابدiۋاقاپ قارا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،پروفەسسور

06.10.2011

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=67&id=6701