ءتىلتانۋشىلار اراسىندا داۋ بوپ جۇرگەن قازىرگى «ي» مەن داۋىستى «ۋ» ءارپىنىڭ جاڭا الىپبيدەگى تاڭباسى y جانە w ارىپتەرى بولسا، نە بولادى؟ 

ءبىرىنشى، بۇلار داۋىسسىز دىبىستىڭ تاڭباسى بولعاندىقتان الدىنان مىندەتتى تۇردە داۋىستى دىبىس قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى، ي دىبىسىنا جۋان ۇندەسىمدە ى، جىڭىشكە ۇندەسىمدە ءى، ال ۋ دىبىسىنا جۋان ۇندەسىمدە ۇ (الدە ى؟), جىڭىشكە ۇندەسىمدە ءۇ (الدە ءى؟) ءارپى جازىلادى. جازىپ كورەيىك. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كيريلشە جازامىز: جىينالىس، ىيىق، ىياعنىي، كىيىم، ءىيىرىم، ءبىي، ۇۋىس، سۇۋىق، بارۇۋ، سىيىنۇۋ، كىيىنۇۋ.

ەكىنشى، بۇل جالقى ەسىمدەردە دە جازىلادى. مىسالى، گۇلمىيرا، ءالمىيرا، ساعىيدوللا، فاۋزىيا، مىرزاعالىي، الدىيار،  

شىنداپ قاراساق، قازىرگى داۋىستى ۋ ءارپى تۇرعان جەردى ۇۋ، ءۇۋ دەپ، ي ءارپى تۇرعان جەردى ىي، ءىي دەپ «اشىپ» جازعاندا تۇرعان نە بار؟ قايتا بۋىنعا بولگەندە اۋىتقىمايمىز (قى-يىن، تۇ-ۋىس، كى-ءيىم، ۇ-ۋىق), ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن دە وڭاي تاۋىپ الامىز (وقى-ۋ-لىق، توقى-ۋ-شى). ارىپتەر دە ماتىندە جاپپاي كەزدەسىپ جاتقان جوق. بىراق گاپ وسىندا ەكەن.

راسىمەن، بۇل ارىپتەر قازاق ماتىنىندە قانشالىقتى ءجيى كەزدەسەتىنىنە قاراپ كورەلىك. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى شىعارعان «قازاق ءسوزفورما قۇرىلىمىنىڭ جيىلىك سوزدىكتەرى» اتتى 2018 جىلعى ەڭبەكتە قازاق ماتىندەرىندەگى ي ءارپىنىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى 24-ورىندا ەكەن، ول بارلىق ماتىندەگى سوزدەردىڭ 0,5673%-ندا عانا كەزدەسەدى دەگەن ءسوز. بىراق ءسوز سوڭىندا  18-ورىنعا كوتەرىلەدى، بۇل بارلىق ماتىندەگى سوزدەردىڭ 1,4807%-ندا جازىلادى دەگەن ءسوز.

ۋ ءارپى ءتىپتى 28-ورىندا، ياعني بار ءماتىننىڭ 0,2557%-ندا عانا ءسوز باسىندا (سول ەڭبەكتە، 17ب) جازىلادى. بىراق ءسوز سوڭىندا جيىلەيدى، 10-ورىنعا كوتەرىلەدى، ياعني بارلىق ءماتىننىڭ 2,7767%-ندا ۋ ءارپى ءسوز سوڭىندا جازىلىپ ءجۇر ەكەن (ەڭبەكتە،19ب). ورتاشا مالىمەت جۇبانوۆ ا.، جاڭابەكوۆا ا.، د.توقمىرزاەۆتىڭ «قازاق جازۋىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدىڭ ستاتيستيكالىق نەگىزدەرى» اتتى (2018 ج) ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. وندا ۋ ءارپى ءجيى قولدانىلاتىن 19 ءارىپتىڭ قاتارىندا تۇر. ياعني ءماتىننىڭ 1,636%-ندا كەزدەسەدى دەلىنەدى. ونىڭ سەبەبى ۋ ءارپى داۋىسسىزدىڭ (تاۋ، ۋىق، ساۋىق), ءارى ۇۋ، ءۇۋ تىركەسىنىڭ (سۋىر، قۋ، ساۋ) دە تاڭباسى بولعاندىقتان. جانە تۇيىق ەتىستىك جۇرناعى نەمەسە قيمىل ەسىم جۇرناعى قازىرگى تىلىمىزدە بەلسەندى بولعاندىقتان. ءماتىننىڭ 2,7767%-ندا ۋ ءارپى ءسوز سوڭىندا جازىلىپ جۇرگەنى سوندىقتان.  

جانە اتالعان ەڭبەكتە تۇرلەنىم قوسىمشالارىنىڭ جيلىگىندە ۋشى فورماسى 96 ورىندا، ءماتىننىڭ 0,1111%-ندا كەزدەسسە، ءۋشى فورماسى 111 ورىندا ءماتىننىڭ 0,0593 %-ن الادى (142ب), سودان كەيىن 129 ورىندا ءۋلى فورماسى 0,0231 %. ياعني ۋ قيمىل ەسىمى جانە ودان جاسالعان جۇرناقتار سوڭعى ۋاقىتتا «داۋىستى ۋ» ءارپىنىڭ جازىلۋىن جيىلەتتى. دەگەنمەن، قيمىل ەسىمنىڭ قولدانىلۋىن ەسەپتەمەگەندە، ستاتيستيكالىق مالىمەت ي مەن ۋ ءارپى جازىلاتىن سوزدەر جالپى ءجيى ەمەس ەكەنىن كورسەتتى.

قازاق ءتىلى ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە (2013ج) 17 179 سوزدە ي ءارپى جازىلادى دەلىنگەن، مىسالى، ءالدي، ءدىني، ابيىر، كيىز، ماشينە، تيەۋ، عىلىمي، ينە، نيەت، تاربيە، ديقان، قاسيەت، يۋ، جيناۋ، كيىنۋ، ىقتيمال، يميا، قياق، قويقۋ، دۇنيە، قيۋ، كاسىبي دەگەن سياقتى سوزدەر. ولاردىڭ ىشىندە ءتول سوزدەر دە بار، اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر دە بار، دەگەنمەن كوبى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەر. 

بىراق اتالعان ەڭبەكتە اسىرەسە ۋ ءارپىنىڭ داۋىسسىزدى تاڭبالاۋ جيىلىگى، ىي، ءىي دىبىس تىركەسىن تاڭبالاۋ جيىلىگى كورسەتىلمەگەندىكتەن، ءبىز تومەندە 350-400 بىرلىكتەن تۇراتىن ءار ستيلدە جازىلعان ماتىندەر بويىنشا ي، ۋ ارىپتەرىنىڭ كەزدەسۋ جيىلىگىن «قولمەن» سانادىق. 

355 سوزدەن تۇراتىن عىلىمي ماتىندە 29 رەت ي ءارپى جازىلىپتى. ولاردىڭ 4 عانا (!) قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ءسوزى نەمەسە يگەرىلگەن كىرمە ءسوز ەكەن: تاريح، قيىندىق، ءجيى، اۋىتقيدى. قالعان 24-ءى شەتتىلدىك سوزدەر. سوندا جاڭا الىپبيدەگى ءى ارپىمەن تەرمين سوزدەردەگى ي ءارپىن (kino, institut) دە، ءتول سوزدەردەگى ءى دىبىسىن (ini, meni, kir) دا قاتار جازا بەرسەك، اراسىندا عانا كەزدەسەتىن مىنا 4 سوزگە كەلگەندە شاتاسۋ بولماي ما؟ مىسالى، ءدال وسى تاريح، قيىندىق، ءجيى، اۋىتقيدى دەگەن سوزدەردى تارىيح، قىيىندىق، ءجىيى، اۋىتقىيدى دەپ، شاتاستىرماي، قاتە جىبەرتپەي جازدىرتا الامىز با؟

سول سياقتى 427 سوزدەن تۇراتىن عىلىمي ءماتىندى العاندا، ونىڭ 36-سىندا ي ءارپى جازىلعانىن كوردىك. ونىڭ عىلىمي، مۇقيات، قاسيەت، دۇنيە، ءجيى، بيىل، يە، ياعني دەگەن سوزدەرىنەن باسقاسى عىلىمي تەرميندەر بولدى. ياعني 28 كىرمە سوزدە ي دىبىسىن ءبىر تاڭبامەن – ءى ارپىمەن جازىپ، اراسىندا وسى 8 ءسوزدى ىي، ءىي ارىپتەرىمەن عىلىمىي، مۇقىيات، قاسىيەت، دۇنىيە، ءجىيى، بىيىل، ىيە، ىياعنىي دەپ شاتاستىرماي جازۋعا قانشا ۋاقىتتا داعدىلانادى ەكەنبىز؟ 

ال «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ سوڭعى نومىرىندەگى 350 سوزدەن تۇراتىن پۋبليتسيستيكالىق ماتىندە 28 رەت ي ءارپى، 58 رەت ۋ ءارپى كەزدەستى، ونىڭ تەك كاسىبي دەگەن سوزىنەن باسقا 27-ءسى ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن سوزدەردە ەكەن. مىسالى، وسى جالعىز كاسىبي ءسوزىن كاسىبىي دەپ جازۋدى قالاي ۇمىتتىرماۋ كەرەكپىز؟ 

ماتىندەگى ۋ ءارپى تاۋەكەل، ساۋالناما، اۋقىمدى، زەرەتتەۋ، ازىرلەۋ، بولجاۋ، باعالاۋ، ەۋرازيا، تۇساۋ، الەۋمەتتىك (بۇل ءسوز 12 رەت قايتالانعان), اسىراۋشى، قورعاۋ، تولەۋ سوزدەرىندە داۋىسسىز ۋ ءارپىن تاڭبالاپ تۇر دا، كەزدەسۋ (2رەت), تۋرالى (2 رەت), بوسانۋ (3 رەت), تۋعان (2 رەت), سۋ (2 رەت), ساقتاندىرۋ (5 رەت), ارىلۋ، ايىرىلۋ، الۋشى سوزدەرىندە ۇۋ، ءۇۋ دىبىس تىركەستەرىن تاڭبالاپ تۇر. سوندا 58 ءسوزدىڭ 36-سى ءتول جانە كىرمە ءسوز بولسا، ونىڭ 12-ءسى داۋىسسىزدى تاڭبالاپ، 14-ءى ءۇۋ، ۇۋ دىبىس تىركەستەرىن بەرىپ تۇرسا، قالعان 22-ءسى ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن سوزدەردە. ياعني تاعى دا 22 رەت ءبىر تاڭبامەن جازىپ كەلىپ، اراسىندا 14 رەت ۇۋ، ءۇۋ دىبىستارىن جازۋدان قالاي شاتاسىپ قالمايدى، مىناۋ ءتىلتانۋشى ەمەس جالپاق جۇرت؟ 

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ىسكەري ستيلدە كوبىرەك جازىلاتىن ءباسپاسوز بولعاندىقتان، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن دە 399 سوزدەن تۇراتىن ءماتىندى قاراپ شىقتىق. سوندا ماتىندە 47 رەت ي ءارپى، 32 رەت ۋ ءارپى كەزدەستى. ۋ ءارپى قاۋىم، اۋىزەكى (2 رەت), اۋدارما، داۋسىز، اۋدارىلسا، ىستەۋ، سويلەۋ، ۋاقىتشا دەگەن 9 سوزدە ءبىر داۋىسسىزدىڭ تاڭباسى، كورۋ، شەشۋ، باسقوسۋ، احۋال، قولدانىلۋ، كوشۋ، ساياساتتانۋشى، دامۋ، ەڭبەكتەنۋ، تۋىنداۋ، بىلۋىمشە، دامىتۋ، بولۋ، تولتىرۋ، قۋانۋ، كوشۋ، شەشۋ، قالىپتاستىرۋ، تۋرالى دەگەن 19 سوزدە ەكى دىبىستىڭ تاڭباسىن بەرىپ  تۇر ەكەن. بۇل ماتىندە ۋ ارپىمەن ورىس تىلىنەن ەنگەن 5-اق ءسوز كەزدەستى. 

وسى ماتىندەگى ي ارپىمەن كەلەتىن جيىن، زيالى، ادەبي (4 رەت), ءالىپبي، كاسىبي، عىلىمي، قينالۋ، ارينە، دۇنيە، يەسى دەگەن 13 سوزدەن باسقا 37 ءسوز ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن ءسوز بولىپ شىقتى. كوركەمسوزدە، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ وزىندە 37 شەتتىلدىك ءسوز قولدانىلىپتى. مۇندا دا جازارماننىڭ ءحالى جوعارىداعىداي بولماق.

ال كوركەم پروزا ماتىنىندەگى 395 ءسوزدىڭ 23-ندە ي ءارپى، 33-ندە ۋ ءارپى كەزدەستى. وندا سۋ، سۋىق، جازۋشى، وقۋ، سۋداي دەگەن 5-اق (!) سوزدەن وزگە بىرەۋلەر، ەكەۋمىز، اۋدان (2 رەت), تاۋىق، داۋسى، ساۋىسقان، اۋىل، ماسكەۋ دەگەن 9 سوزدە ءبىر داۋىسسىزدى تاڭبالايدى. ال 14 ءسوز تاعى دا شەتتىلدىك ءسوز. 

ي ءارپى ىلعي، كيىنىپ، سيرەك، جيدىگەن، ءيا، ميىم، وقيتىن دەگەن 7 سوزدە ىي، ءىي تىركەستەرىن تاڭبالاپ، قالعانى 16 شەتتىلدىك سوزدە جازىلعان. 

مۇنداعى ايتايىن دەپ وتىرعانىمىز – تىلتانىمدىق ءالىپبيدىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىمەن ي ءۇندى داۋىسسىزىن ءتول سوزدەردە ۋ ارپىمەن، ال كىرمە سوزدەردە ءى ارپىمەن تاڭبالاساق، سونداي-اق ۋ داۋىسسىزىن ءتول سوزدەردە w ارپىمەن، ال كىرمە سوزدەردە u ارپىمەن جازساق، ءارىپتى شىعىنداپ قانا قويمايمىز، جازارماننىڭ قولىن ەكىۇشتى ويمەن بوگەيمىز. ياعني قاي سوزدە قاي ءارىپ جانە قاي سوزدە ءبىر ءارىپ، قاي سوزدە ەكى ءارىپ ەكەنىن بىلمەۋ، قاتە جازۋ كوبەيەدى. 

ايتپەسە، جوعارىدا كوردىڭىزدەر، 300-400 سوزدەن تۇراتىن ءماتىن ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ دىبىستارىن جازىپ، «جايىلىپ» كەتە قويمايدى ەكەن. تەك جازارمان قاي ءارىپتى جازاتىنىن ويلانىپ، داعدارىپ قالۋى مۇمكىن ەكەن. جازۋ ءاۆتوماتيزمى بۇزىلادى.    

ونىڭ ۇستىنە جالپى قازاق سوزىندەگى ءجيى قولدانىلاتىن جانە جازىلاتىن ى مەن ءى دىبىس-ارىپتەرىن قوسىڭىز. قازاق سوزدەرى ەڭ الدىمەن  ا، ە داۋىستىلارىنان تۇرادى، سودان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا ى, سوسىن ءى دىبىسىنان تۇرادى. بۇل – ۇلكەن كورسەتكىش. بۇرىنعى قازاق ەملەلەرىندە وسى داۋىستىلاردى تاڭبالاۋدى ازايتۋ ءۇشىن بىرنەشە ۇسىنىس بولعان، ونىڭ ەڭ ۇلكەنىن بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى ايتقان: “(ى) -  جانى، مالى، تارى دەگەن سوزدەردە ن،  ل - دىڭ, ر - دىڭ  سوڭىنان ەستىلەتىن دىبىس بەلگىسى. ءسوزدىڭ باسىندا، ورتاسىندا قىسقا ءћام كومەسكى ەستىلىپ بار جوعى ەلەنبەيتىن ورىنداردا جازبايمىز. مىسالى، قىن، قىر، جىلىم، قىرىن دەگەن سوزدەردىڭ ىشىندەگى ى-نىڭ بارلىعى از سەزىلەدى، حاتتا سەزىلمەيدى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل سوزدەردى ى-نى جازعاندا دا، جازباعاندا دا وسىلاي وقيمىز. جازباعاندا وقۋىمىزعا كەمشىلىگى بولماسا، ونى جازۋعا دا قاجەت جوق. قانى، جانى، مالى دەگەن سوزدەردە ى-نى جازباي، سولاي وقي المايمىز، ءسوزدىڭ اياعىندا ى-نى جازۋ قاجەت” (بايتۇرسىنۇلى ا. ءتىل تاعىلىمى. الماتى: انا ءتىلى، 1992. 327ب.). “ى جازىلماعاندا ءسوزدىڭ ماعىناسى بۇزىلىپ، كەمشىلىك كەلەرلىك بولسا، جازىلسىن دەپ ەدىم. وقۋعا كەمشىلىك بولماسا، ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كەمشىلىك كەلمەسە، جازۋعا جەڭىلدىگى بولسا ى  دىبىسىنىڭ ءحارىفىن جازباعاندا نە زالال كورەمىز دەگەن ويىم ەدى” دەي وتىرىپ (سوندا، 386ب.), “ى  ءحارفى باس بۋىندا ءћام بارشا بىتەۋ بۋىندا جازىلمايدى. اشىق بۋىندا قالماي جازىلادى. ماسەلەن، مىسىق  جازىلادى ى-سىز، مسق بولىپ، مىسىعىنا دەگەن سوزدە ى قالماي مىسعىنا بولىپ جازىلادى” (سوندا، 151ب.) دەگەن ورفوگرامما ۇسىنادى.

ق.جۇبانوۆتىڭ ويى دا ا.بايتۇرسىنۇلىمەن ۇندەس بولدى: “بىلەك، تىران، ىستاعان سياقتى سوزدەردى وسىلاي باسقى اشىق بۋىندا كەلتە داۋىستى ى،  ءى-لەرمەن جازا تۇرىپ، پلەنۋم، تراكتور سياقتى سوزدەردى ى، ءى-لەرسىز جازعان جەڭىل سوعار ما ەدى. ءبىر بۋىندىدا جازىپ، ەكى بۋىندىعا جازباساق نە بولار ەدى:  ءبىل - بلەك، قىر - قراۋ، ىس- ستاۋ. بۋىن ايىرتۋدى ەسەپكە الما. قانداي ەملە بولسا دا، سوعان قاراي بۋىن جىگىن تاپتىرۋ مەتوديكاسىن شىعارۋعا بولادى. مۇرىن-مۇرن/ى، حالىق-حال/قى  كورىپ جۇرگەن قيىندىعىمىز جوق. سوندا، ءبىل مەن بلەدى، قىر مەن قرۋ سياقتىلارداعى ى، ءى-لەردىڭ وينامالىلىعى قالايشا قيىندىق كورسەتپەك؟” (جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. الماتى: عىلىم، 1999. 138ب.).  نەمەسە “جەكە دىبىس جەكە ءبولىپ ايتۋعا كەلە بەرمەيدى. مىسالى، بالالار دەگەن ءسوزدىڭ باس دىبىسىن بولەك ايتار بولساق، نە  بى دەپ، نە ىب دەپ قانا  ايتا الامىز. ويتكەنى، داۋىسسىز دىبىس پەن سونور دىبىس، الدىنان، نە ارتىنان ءبىر داۋىستى دىبىس قوسپاي، وزدىگىنەن بولەك ايتىلمايدى” (سوندا، 197ب.) دەيدى: “جازۋدى سىڭار ەزۋ ۋلترافونەتيكا جولىمەن جازاتىن بولعان سوڭ، ەستىلۋى ءار جولى ءارتۇرلى، كەيدە بولىپ، كەيدە ءتۇسىپ قالىپ وتىراتىن كومەسكى داۋىستىلاردىڭ ەملەسى مۇلدە شاتىسىپ (اسرا، جامرا، احمەت، كوبرەك، رۋ، رەت،  اسىرا، جامىرا، ۇرۋ، ىرەت)” (سوندا، 339ب.) كەتپەۋ ءۇشىن. 1935ج. لاتىن گرافيكاسىنا ارنالعان جوباسىندا مىناداي ەرەجە ۇسىنادى: “وگرانيچيت ۋپوترەبلەنيە بەگلوگو گلاسنوگو، نە وبوزناچايا ەگو ۆ پيسمە تام، گدە ەتو نە نەوبحوديمو: ا) ۆ ناچالنوم وتكرىتوم سلوگە، كوگدا زا نيم سلەدۋەت سلوگ س پولنىم گلاسنىم ا، و، ە، ءى. ت.ە. ۆمەستە تەپەرەشنيح: clan, cluv, blek …پيسات: clan, clu, blek. تام، گدە زا وتكرىتىم سلوگوم س بەگلىم گلاسنىم سلەدۋەت سلوگ وپيات س بەگلىم گلاسنىم , تام نە وتپۋسكاەتسيا: crm, blm, clk,  grg, srg, zgr (سوندا، س.522]; ب) ۆو ۆسەح زاكرىتىح ي زامكنۋتىح سلوگاح zzar, gpal, galg, ‘cetm, ‘bork, grman, cyms,  blmpaz; ۆ) ۆو ۆسەح وتكرىتىح سلوگاح، گدە وتسۋتستۆيە بۋكۆي نە ۆىزىۆاەت درۋگوگو چتەنيا (سوندا، س.523); گ) ۆ ناچالە سلوۆە پەرەد r, u, ءى، نە  وتمەچاەتسيا تام، گدە نە يسكاجەت سمىسل سلوۆا: ru – رود، yru – بيت (نە ruv),  ret, ‘retu (ىرەtۋ) ” (سوندا, س.523). 

ءسويتىپ، بۇگىندە ى، ءى دىبىستارى ءبىراز سوزدەردە جازىلمايتىن ەملە تۇراقتانعان، مىسالى، راقمەت (ىراقىمەت), مەملەكەت (مەمىلەكەت), رەسمي (ىرەسىمي), راس (ىراس), لاس (ىلاس), لەك (ىلەك)...

ءدال وسى سياقتى جازىلماعاندا ايتۋعا زيانىن تيگىزبەيتىن تۇستاردا ءتۇسىرىپ جازۋعا بولاتىن ورفوگرامما ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ-گە قاتىستى ەدى. ەندى بۇل جەردە دە جازۋ ەكونومياسى ساقتالمايىن دەپ تۇر.

قۇرمەتتى ارىپتەس! ءسوز بولعان ماسەلەگە جاناشىرلىقپەن قاراپ، داۋدىڭ قايىرلى شەشىلۋىنە پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.

قۇرالاي كۇدەرينوۆا

Abai.kz