رەداكتسيادان: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا قوستاناي وبلىسىنان جۋرناليست ءنازيرا جارىمبەتتىڭ قر جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ اتىنا قاراتا جازعان ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. وندا قوستاناي وبلىسى، قوستاناي اۋدانى، التىن دالا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى الماس دوسكەەۆ دەيتىن ازاماتتىڭ ادىلدىك ىزدەپ الاسۇرعان جانايقايى باياندالعان ەكەن. 

Abai.kz - ەركىن اقپارات الاڭى. مۇنداي وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارعى سوت توراعاسىنان ادىلدىك ىزدەپ، اراشا سۇراعان اۆتوردىڭ ماتەريالىن قاز-قالپىندا جاريالاعاندى ءجون كوردىك. ەسكەرتۋ! الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

ازاماتتىق قۇقىنىڭ تاپتالعانىن ايتىپ شىرىلداعان اۋىل ادامىنىڭ جانايقايىن ەستىر قۇلاق بار ما؟

بۇگىندە قوستاناي اۋدانىنداعى التىن دالا اۋىلىنىڭ تۇرعىنى الماس دوسكەەۆتىڭ وتباسى باستان كەشىپ وتىرعان جاعدايدى ءتاڭىرىم يتكە بەرسىن. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا ولار «كەتس» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنە 2 019 304 تەڭگە ايىپپۇل تولەيتىن بولىپ شىعا كەلدى. وعان سوتقا تولەنگەن باج سالىعىن، سوت ورىنداۋشىلارعا تولەنەتىن قارجىنى ساناعاندا بۇل سان بۇگىندە 2 جارىم ميلليون تەڭگەدەن اسىپ تۇر. اۋىلدا ءوز ەڭبەگىمەن عانا كۇن كورگەن قاراپايىم وتباسى قارا قىلدى قاق جاراتىن سوت ادىلدىگىنىڭ اقساعانىنا ناليدى، وزدەرىنىڭ تازا ارىن ساقتاپ قالۋدى، نامىسىن قورعاۋدى ويلاپ كۇيىنەدى.

الدىمەن «ۇيالماعان بۇيىرماعاندى الادىنىڭ» كەرى كەلگەن ءىستىڭ باستالۋىن باياندايىق. 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا بارلىق جەردەگىدەي التىن دالا اۋىلىنداعى الەۋمەتتىك نىساندار اۋكتسيون ارقىلى تيىن-تەبەنگە ساتىلدى. ول كەزدە تاماعىن زورعا تاۋىپ وتىرعان اۋىلداستاردا تيىن-تەبەننىڭ وزىنە قاۋقار جوق ەدى. اۋىلدىق وكرۋگتىڭ اكىمى ەندى جەر الىپ، ونى-مۇنى ەگىپ، تالاپتانىپ جۇرگەن الماس دوسكەەۆكە «ءبۇتىن بۇيىم بۇزىلماي-اق قويسىن، مۇمكىن پايداڭا اسىرارسىڭ» دەپ، كلۋبتى الۋدى ۇسىنادى. الماس تا «جارايدى، السام الايىن، مەنىڭ اۋىلدان كوشەتىن ويىم جوق، ءبىر تىرلىك جاسارمىز»، دەپ كەلىسەدى دە، عيماراتتى جۇمىسسىز وتىرعان ايەلى جانات دوسكەەۆانىڭ اتىنا راسىمدەيدى. ونىڭ ىشىنەن ازىق-تۇلىك دۇكەنىن اشىپ، تابىسى بولماعان سوڭ قايتا جاۋىپ تاستايدى. سونىمەن، مىنە، ون جىلدان اسا ۋاقىتتان بەرى كلۋب قاڭقايىپ بوس تۇر. عيمارات 1975 جىلى قوجدان (كۇل مەن قۇمدى قوسىپ جاساعان قۇرىلىس ماتەريالى) سالىنعان، بۇزىپ الىپ، قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە پايدالانۋعا دا جارامايدى. ەڭ باستىسى، عيمارات اراسى 10 مەتر بولمايتىن مەكتەپتىڭ تۇبىندە تۇرعاندىقتان وعان نە جاسايمىن دەسە دە رۇقسات بەرىلمەيدى. سونىمەن ەسىگىندە قارا قۇلىپ ءىلۋلى تۇرعان عيماراتقا كىشكەنتاي اۋىلدا ەشكىم دە كىرمەيدى، تيمەيدى دە.

2018 جىلى 10 مامىر كۇنى مەكتەپكە قوستاناي اۋداندىق زنەرگەتيكا ورتالىعىنان، ياعني «ەپك-forfait» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنەن ەسەپتەۋ پريبورىن تەكسەرۋگە ماماندار سامات رايحانوۆ پەن ماقسات ورازباەۆ كەلەدى. ولار قاڭقيىپ تۇرعان كلۋبتىڭ دا ەسەپتەۋ قۇرالىنىڭ پلومباسىن اۋىستىراتىنىن ايتىپ، ونىڭ يەسىن شاقىرادى. جانات ساباقتا بولعاندىقتان، ونىڭ جولداسى الماس كەلەدى. ماقسات ورازباەۆ مەكتەپتە اينالشىقتاپ قالىپ قويادى دا، سامات رايحانوۆ الماسپەن بىرگە ەسكى كلۋبقا كىرەدى. ەكەۋى ەسەپتەۋ قۇرالىن قاراۋعا كەلىسىمەن سامات ورازباەۆ الماستى ارىپتەسى ماقساتتى شاقىرىپ كەلۋگە جۇمسايدى. اڭعال قازاق كەلگەن جىگىتتىڭ اكەسىندەي بولسا دا جۇگىرە جونەلەدى دە، مەكتەپتە قالعان ماقسات ورازباەۆتى ەرتىپ كەلەدى. ولار كەلگەندە سامات ەسەپتەگىشتىڭ سىرتىنداعى جاشىگىنىڭ ەكى پلومباسىن اۋىستىرىپ قويىپتى. ول الماسقا ءۇشىنشى پلومبانىڭ جوق ەكەنىن ايتادى. ونىڭ سوزىنە الماس بىردەن سەنبەيدى، جازعان اكتىسىنە كەلىسپەيدى. «شىراعىم-اۋ، بۇل كلۋبتىڭ ىشىنە تىشقان جورعالامايدى، كىلت مەنىڭ قالتامدا، ەشكىم كىرە المايدى. مەكتەپ كۇزەتشىسى وسى عيماراتقا دا قارايدى ءدال تۇبىندە تۇرعان سوڭ. ونى بىرەۋدىڭ الۋى مۇمكىن ەمەس، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن اۋىستىرىلعان ەسەپتەگىش سول جاپ-جاڭا كۇيىنشە تۇر عوي؟» دەپ الماس ازار دا بەزەر بولادى. تەكسەرۋشى جىگىت: «اعاي كەلىسپەسەڭىز «كەلىسپەيمىن» دەپ، مىنا جەرگە قول قويىڭىز، سوسىن اۋداندىق ەنەرگەتيكا ورتالىعىنا بارىپ، تۇسىنىك جازىپ كەتەرسىز» دەيدى دە كەتىپ قالادى. ەرتەڭىنە دوسكەەۆ اۋدان ورتالىعىنداعى ەنەرگەتيكا ورتالىعىنا بارادى. ولار «سوڭعى ءۇش جىلعا ەسەپتەپ، سىزدەرگە ايىپپۇل سالامىز» دەيدى. دوسكەەۆتەر وعان كەلىسپەيدى دە،  وبلىستىق ەنەرگەتيكا ورتالىعىنا بارىپ، پلومبانىڭ بولعانىن، دۇكەننىڭ دە، جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ دە الدەقاشان جابىلعانىن، عيماراتقا ەشكىمنىڭ كىرمەگەنىن، ەكى تەكسەرۋشىنىڭ كەلىپ، قالاي تەكسەرگەنىن ايتىپ، جاعدايدى تۇسىندىرەدى. ونداعى ماماندار ۇندەمەيدى، تەك «جارايدى، كەتە بەرىڭدەر» دەيدى. ءبارى دۇرىستالعان ەكەن دەپ، ەرلى-زايىپتى دوسكەەۆتەردىڭ كوڭىلى ورنىققانداي بولادى دا، كۇندەلىكتى قوڭىرتوبەل تىرشىلىگىن باستايدى.

بىراق، «قىزىق» 11 ايدان كەيىن، ياعني 2019 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىندا باستالادى. «قوستاناي ەنەرگەتيكا ورتالىعى» (كەتس) جشس الگى جاسالعان اكت بويىنشا ەلەكتر ەنەرگياسىن ارتىق پايدالاندى دەپ، 2 019 304 تەڭگە ايىپپۇلدى ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن «جانات دوسەكەەۆا» جەكە كاسىپكەرلىگىن مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتقا بەرەدى. سوت ءىستى ەلەكتر ەنەرگياسى ورتالىعىنىڭ پايداسىنا شەشەدى. دوسكەەۆتەر مۇنى تۇسىنە المايدى. ويتكەنى ولار بوس تۇرعان عيماراتتا ەشقانداي ەلەكتر ەنەرگياسىن پايدالانعان جوق. ىلۋدە ءبىر عيماراتقا كىرگەندە جارىقتى 5-10 مينۋت جاعادى دا، ءسوندىرىپ كەتەدى.

– ۇرلىق دەگەن ويىمىزعا دا كىرىپ شىقپايدى. ءتىپتى كىشكەنتاي عانا اۋىلدا ءبىر ادام دا ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇرلامايدى. ۇيدە دە، سىرتتا دا ەسەپتەگىش تۇر، بىردەن بىلەدى. ەكىنشىدەن، پلومبا ەسەپتەگىشتى ساقتاپ تۇراتىن سىرتقى تەمىر جاشىگىنە قويىلعان، ەسەپتەگىشتىڭ ءوز پلومباسى ورنىندا. مەن عيماراتقا كىرگەن سايىن قارايمىن، پلومبالار ورنىندا تۇردى. وعان سىرتتان باسقا بىرەۋ تۇگەل، ءوز وتباسىمنان دا ەشكىم باس سۇقپايدى، ويتكەنى وندا جۇمىسى جوق، قاراپتان قاراپ نەگە كىرەدى؟ كىلت مەندە عانا بار. ۇشىنشىدەن سامات رايحانوۆ سوتتا بەرگەن جاۋابىندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ۇرلانباعانىن، ول تەك پلومبانىڭ جوقتىعىنا عانا اكت جاساعانىن ايتتى، – دەيدى الماس دوسكەەۆ.

سوندا پلومبانىڭ ءتۇسىپ قالعانى ءۇشىن اۋىلداعىلارعا ميلليونداپ ايىپپۇل سالا بەرسە نە بولماق؟ ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋدىڭ كۇرەسى وسىلاي ما؟ سوتتا دوسكەەۆتەردى تاڭقالدىرعان تاعى ءبىر ءىس قارالعان. ءدال وسىنداي جاعدايمەن قوستاناي ەنەرگەتيكالىق ورتالىعى، ياعني «كەتس» جشس «اق بيداي-اگرو» جشس-نە دە ەلەكتر ەنەرگياسىن ارتىق پايدالاندىڭ دەپ 2 133 563 تەڭگە ايىپپۇل سالىپ، سوتقا بەرەدى. سوتتىڭ باستاپقى ساتىسى ءىستى تالاپكەردىڭ پايداسىنا شەشەدى. ال «اق بيداي-اگرو» جشس ءىستى اپەللياتسياعا بەرگەندە، وبلىستىق سوت ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتىڭ 2018 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا شىعارعان شەشىمىن وزگەرتىپ، تۇتىنۋشى تالابىن قاناعاتتاندىرادى. اپەللياتسيالىق سوت شەشىمىمەن «اق بيداي-اگرو» ايىپپۇلدى تولەۋدەن باس تارتادى.

– اپەللياتسيالىق سوت قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ 2015 جىلعى 20 ناۋرىزداعى № 230 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ەلەكتر قوندىرعىلارى جابدىعى ەرەجەسىنىڭ 92-تارماعىنا سۇيەنەدى. وندا ءاربىر ورناتىلعان كوممەرتسيالىق ەسەپتەگىشتىڭ بەكىتىلگەن قوندىرعىسىنىڭ قاپتاماسىندا تەكسەرۋشىنىڭ سوققان بەلگىسى (كلەيموسى) بار پلومباسى بولۋى كەرەك، ال ەلەكتر ەسەپتەگىشتى قورعاپ تۇراتىن سىرتىنان قورشالعان قاقپاعىندا نەمەسە قوندىرعىسىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن ساقتايتىن ۇيىمنىڭ پلومباسى بولۋى تيىستىگى ايتىلعان. مىنە، ءبىزدىڭ عيماراتتا تۇرعان ەلەكتر ەسەپتەگىش تە ءدال وسىنداي. وندا ەلەكترەسەپتەگىشتىڭ وزىندەگى تەكسەرۋشىنىڭ بەلگىسى بار دەگەن پلومبا ءبۇتىن، ەلەكتر ەسەپتەگىش ءبۇتىن، تەكسەرۋشى ونىڭ سىرتىن قورشاعان تەمىر جاشىكتەگى پلومبانىڭ بىرەۋى جوق دەپ وتىر. بىراق وعان كەلىسپەيمىن، ول دا بار بولاتىن، اسپانعا ۇشقان جوق، – دەيدى الماس.

سونىمەن قاتار، جوعارىدا كورسەتىلگەن ەرەجە ەلەكتر ەسەپتەگىشتىڭ سىرتىنداعى قورعانىش مەتالل جاشىكتىڭ پلومباسى بولۋىن تالاپ ەتپەيدى. وندا پلومبانىڭ بولماۋى ەلەكتر ەنەرگياسىن پايدالانۋدىڭ ەرەجەسىن بۇزۋعا جاتپايدى.

راسىندا، ەكەۋى تىم ۇقساس ىسكە سوتتىڭ شەشىمىنىڭ ارقالاي بولۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ دوسكەەۆتەردىڭ ايتۋىنشا، تەكسەرۋشى سامات رايحانوۆ اكتىنى الماس دوسكەەۆتىڭ اتىنا جاساپ كەتكەن. ال عيمارات تا، جەكە كاسىپكەرلىك تە ايەلى جاناتتىڭ اتىندا. ولاردان ەشقانداي قۇجات سۇراماي بەلدەن باسقان. ەكىنشىدەن، اكەسىندەي ادامدى ارىپتەسىن شاقىرۋعا جۇمساپ جىبەرەدى دە، پلومبانى تەكسەرگەندە، اۋىستىرعاندا عيمارات يەسى، ءوزىنىڭ ارىپتەسى، ءتىپتى  داۋلاسقان جاعدايدا كۋاسى دە بولمايدى. عيمارات ىشىندە تەكسەرۋشىنىڭ ءبىر ءوزى قالادى. نەگە؟ وسىنىڭ ءوزى تەكسەرۋشىنىڭ قىلىعىنا كۇمان تۋعىزادى. ءححى عاسىردىڭ ارباسى ءبىراز جولدى ارتقا تاستاسا دا، قازەكەمنىڭ سول باياعى اڭعالدىعى، سەنگىشتىگى قالماعان. دوسكەەۆتەر تەكسەرۋشىگە كۇمانمەن قاراعانمەن، ونىڭ ىسىنە شاعىمدانۋدى ويلاماعان.

اۋىل ادامى ءۇشىن 2 ميلليون تەڭگە از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قاراپتان قاراپ، اۋادان قارماپ العانداي 2 ميلليوننان اسا تەڭگە ايىپپۇلدى موينىنا ءىلۋ دوسكەەۆتەردىڭ نامىسىن، ار-ۇجدانىن دا تاپتاعانداي بولدى. ولار سوتتىڭ جوعارى ساتىلارىنا ارىزدانىپ، ادىلدىك ىزدەدى. الايدا بارلىعىنان بەتى قايتتى.

– سوڭعى رەت 2019 جىلى 16 تامىز كۇنى 32 مىڭ تەڭگە مەملەكەتتىك باج سالىعىن تولەپ، اياعىمىزدان توزىپ، جوعارعى سوتقا ارىزىمدى اپارىپ بەردىك. جوعارى سوتتىڭ سۋدياسى گ.ج.مىرزەكە ارىزىمىزدى قابىلداپ الدى. ءبىزدىڭ ارىزىمىز سۋديا ن.ۋ.سيسەنوۆاعا بەرىلگەن ەكەن. سۋديا مىندەتتى تۇردە وسى ءىس بويىنشا قوستاناي وبلىسىنان ماتەريالدار سۇراتۋى كەرەك ەدى عوي. بىزگە سوتتاردىڭ الدىڭعى ساتىلارىنىڭ شەشىمىن كوشىرە سالعان، ءمان بەرىپ قارالماعان، ولاردىڭ شەشىمى وزگەرتىلمەگەنى جونىندە حات عانا جىبەرگەن. ەگەر ءىسىمىز انىقتالماسا، تەكسەرىلمەسە، قارالماسا، ءبىز 32 مىڭ تەڭگە مەملەكەتتىك باج سالىعىن نە ءۇشىن تولەدىك؟ جوعارعى سوت مەنىڭ ازاماتتىق پروتسەسكە قاتىسۋشى رەتىندە پروتسەسسۋالدىق قۇقىمدى اياق استى ەتكەنى ەمەس پە بۇل؟ – دەيدى كۇيىنەدى جانات دوسكەەۆا. ايىپپۇلدىڭ ادىلەتسىز ەكەنىن انىقتايمىن دەپ جۇگىرىپ جۇرگەن اۋىل ادامدارىنىڭ تەسىك قالتاسىنان شىققان شىعىنى دا از ەمەس، سۋسىپ جاتىر.

الماس دوسكەەۆ ءىستى وبلىستىق پروكۋراتۋراعا جازادى. ولار سوتتىڭ ماتەريالىن تەكسەرىپ كورەدى.

– «بۇكىل ادىلدىك سەن جاعىندا بولۋى ءتيىس. ويتكەنى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ەسەپتەگىشتەرىن تەكسەرۋشىلەر ەشقانداي ەرەجەنى، زاڭدى ساقتاماعان، ال ونى اۋداندىق، وبلىستىق سوتتاردا  ەسكەرىلمەگەن. تەك سىزدە ەمەس، مۇنداي فاكتىلەر سوڭعى جىلدارى ءجيى كەزدەسەدى. ءبىز مۇنى باس پروكۋراتۋراعا جازامىز» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى وبلىستىق پروكۋروردىڭ ورىنباسارى مارات سماتوۆ، – دەيدى الماس. بىراق وسى جاۋاپتان ءارى ەشقانداي قوزعالىس تاعى بايقالماعان.

ءىس جوعارى سوتتا قارالىپ، شەشىمى شىعىپ كەتتى. بىراق ەكى جارىم ميلليون تەڭگە موينىنا ءتۇسىپ، امالى قۇرىپ وتىرعان الماس قانا ەمەس، بەت قاراتپاس قارا كۇشتەن قورلىق كورگەندەي شىندىق، اقيقات تا جىلاپ قالعان سەكىلدى.

ازاماتتىق نامىسى تاپتالعان الماس شىندىققا قول جەتكىزگىسى كەلەدى. ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇرلاماعانىن، پلومبانى دا الىپ تاستاماعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن سوت ساتىلارىن ابدەن اداقتادى. ءتىپتى باسىنان وتكەن جاعدايعا، شىندىققا اراشا سۇراپ «نۇر وتان» پارتياسىنا دا باردى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى، باقىتجان ەرتاەۆقا، ازات پەرۋاشەۆكە ايتتى. ازات تۇرلىبەكۇلى قوستانايعا كەلگەن ساپارىندا ءوزى توراعالىق ەتەتىن «اقجول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەسكەندە الماسقا «مەن ويتەمىن دە، بۇيتەمىن!» دەپ بارلىق ۋادەسىن بەرگەن ەدى، ەندى تەلەفونىن دا المايدى. راس، دەپۋتاتتىڭ جۇگى دە جەڭىل ەمەس شىعار، بىراق قاراپايىم ادامنىڭ قوڭىراۋىنا جاۋاپ بەرۋ قانشالىقتى اۋىر؟ سونىمەن قاتار ءوزى ءۇمىت كۇتكەن دەپۋتات، باتىر اعاسى دا باقىتجان ەرتاەۆتىڭ دا تەلەفونى ءۇنسىز، جاۋاپ بەرمەيدى. جەرگىلىكتى، رەسپۋبليكالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءبىرازى بۇل تۋرالى جازدى، جۇرت تا حاباردار سەكىلدى.

الماستىڭ ەندى ارمانىنا اينالعان ءبىر ءۇمىتى بار. ول جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ، تاپتالعان نامىسى تۋرالى ايتىپ، شىندىقتى تاپقىسى كەلەدى. ول اسانوۆتىڭ قابىلداۋىنا جازىلۋعا تىرىسىپ كورگەن، بىراق تاعى ەشتەڭە شىقپاعان، جولاتپايدى. بۇگىندە الماسقا جوعارعى سوت توراعاسىنىڭ الدىنا بارۋدان، قۇدايدىڭ الدىنا بارۋ جەڭىل كورىنەتىن سەكىلدى.

وسى ءىستىڭ قارالۋىندا جەرگىلىكتى سوت  ساتىلارىنىڭ  سۋديالارى شيكىلىك جىبەردىك دەپ ويلاي ما ەكەن؟  جوعارعى سوتتاعىلار دا، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، پارتيالار كوشباسشىلارى دا 2 ميلليون تەڭگەنىڭ اۋىل ادامى ءۇشىن ۇلكەن قارجى ەكەنىن  سەزىنەر مە ەكەن؟.. ادىلەتسىزدىكتەن دارمەنى قۇرىپ، شىندىقتى ىزدەپ شىرىلداعان اۋىل ادامىنىڭ جانايقايىن ەستىر قۇلاق تابىلسا، كانەكەي!..

ءنازيرا جارىمبەت،

قوستاناي وبلىسى.

Abai.kz