بيىل «الاش» ۇلتتىق اۆتونومياسىنان باستاۋ الىپ، قاسسر جانە قازىرگى  تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. كەڭەس وكىمەتى 70 جىل بويى قاساقانا جانە جۇيەلى تۇردە «الاش» تاريحىن، ونىڭ اتىن قۇرتقىسى كەلگەنىمەن، ۇلت تاريحىنداعى ونىڭ ءرولىن قانشاما جاسىرعانمەن دە تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى جوعارىدا اتالعان قۇرىلىمداردىڭ تىكەلەي بايلانىسىن مويىندادى. بۇل تۇسىنىك بىزگە تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىنان سوڭ، تاريحشى عالىمداردىڭ مۇراعاتتاردى قازبالاپ، جانقيارلىق ەڭبەكتەرى ارقاسىندا قازىر اقيقاتقا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. مىنە سوندىقتان، بۇقارا ساناسىنداعى ءالى دە كەزدەسەتىن كوممۋنيستىك يدەيالار مەن ەسكى ستەرەوتيپتەردەن ارىلۋ، دە-كوممۋنيزاتسيا ساياساتىن جۇرگىزۋى - بۇگىنگى مىندەتتىڭ  ءبىرى بولىپ تۇر.

وسىعان بايلانىستى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى تۋرالى، ونىڭ ىشىندە، «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ  ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلىسىنا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك–ەكونوميكالىق ۇدەرىستەرىنە قوسقان ۇلەسى تۋرالى ايتاتىن كەز كەلدى. 

ەڭ باستىسى، «الاش» قايراتكەرلەرى مامانداردى دايىنداۋ مەن قوعامدىق اعارتۋ كەرەك دەپ بىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ولار ۇلتتىق مەملەكەت الدىندا تۇرعان قيىندىقتار  مەن مىندەتتەردى سانالى تۇردە قابىلداپ، ولاردى شەشە الۋعا قابىلەتتى قوعامعا سۇيەنۋ قاجەت دەپ سانادى.

سول سەبەتەن، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا وتكەن ءىى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىندە الاش ۇلتتىق جەرلى اۆتونومياسىنىڭ الاش وردا ۇكىمەتىن قۇرۋ كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى باستاعان ارنايى ءبىلىم كوميسسياسى  قۇرىلىپ، ونىڭ مىندەتىنە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ جۇكتەلدى. ماعجان جۇمابايۇلى، ەلدەس ومارۇلى، بياحمەت سارسەنۇلى جانە تەلجان ومارۇلى كوميسسياعا مۇشە بولدى.

كوميسسيا الاش وردانىڭ ساياسي باسشىلىعىنا كىرمەگەنىنە قاراماستان، كوميسسياعا  كەڭ قۇزىر بەرىلىپ، جەكە بيۋدجەت ءبولىندى [1, 74-75بب.]. بۇل – «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ قوعامدى اعارتۋعا جانە ۇلتتىق كاسىبي مامانداردى تاربيلەۋگە باستى نازار اۋدارۋىنىڭ دالەلى. 

«ۇستىمىزدەگى حح عاسىر – جارىس زامانى, - دەپ جازدى «قازىرگى كەرەك ەكى نارسە» ماقالاسىنىڭ اۆتورى 1918 ج. تامىز ايىندا، - بۇ كۇندە تىرشىلىك كۇرەسىندە مايدانعا تۇسپەگەن، مادەنيەتكە تالپىنباعان جۇرت جۇرت تا بولمايدى. بۇل كۇندە بايلىق، اتاق، باقىت، داۋرەن كۇشتىنىكى. كۇش عىلىمدا، قازىرگى جەر ءجۇزىنىڭ سوعىسىندا جۇلدە الىپ وتىرعان – عىلىم. تۇرمىس، ءومىر جۇزىندە توردەن ورىن الىپ وتىرعان – عىلىم. وقىماعان جۇرت وڭبايتىنىنا كوزى جەتۋلى: و جاعىنان كوپ ايتىپ كەرەگى دە جوق... قازاق ءوز الدىنا جۇرت بولسا دا، بولماسا دا كەرەگىمىز كوپ. بىزگە كەرەك: جالپى وقۋ، جالپى اسكەرلىك، جالپى شارۋا تۇزەۋ، ادام دارىگەرى، مال دارىگەرى. بىزگە كەرەك نەشە ءتۇرلى مەكەمەلەر: پوشتا، تەلەگرافتار. بىزگە كەرەك نەلەر بىلگىش، ساياساتقا پىسكەن ادامدار، ءارتۇرلى وقۋعا جەتىك ماماندار (سپەتسياليستەر). بىزگە كەرەك: فابريكا، زاۋىتتار، تەمىر جولدار، يگىلىك، شارۋا ۇيىمدارى، ولارعا جەتىك كووپەراتورلار، تاعى باسقالار. مىنە وسى ايتىلعان ورىنداردىڭ بارىنە قازاقتان وقىعان كىسى كەرەك. مۇنىڭ ءبارى ءبىر كۇندە نە ءبىر جىلدا بولا قوياتىن ءىس ەمەس. وڭاي، تەز بولۋىنىڭ ءتاسىلى – وسى باستان قام قىلۋمەن، بىلگىشتەردىڭ تاجىريبەلى پلانىمەن، قىزمەتكەرلەردىڭ اۋىر ەڭبەگىمەن، بايلاردىڭ كۇشى، قاراجاتىمەن تابىلاتىن نارسە» [2, 229 ب.]

ءتىپتى ازامات سوعىسى دا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ كەلەشەك جوسپارلارىن توقتاتا المادى. مىسالعا 1918 جىلى تاشكەنتتە قازاق پەداگوگتارىن دايارلايتىن كۋرس اشىلىپ، ونى 1919 جىلى العاشقى 145 مۇعالىم ءبىتىردى. كەيىننەن بۇل كۋرس دەربەس قازاق پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنە اينالدى. ۋچيليششە تۇركىستان اكسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى قاۋلىسىمەن اشىلسا دا، ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن مۇعالىمدەرى «الاش» بەلسەندىلەرى ءابدىلازيز بايسەيىتۇلى، سەگىزباي  ايزىنۇلى، كوڭىرقوجا قوجىقۇلى («قىز جىبەك» ءفيلمىنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى سۇلتان قوجىقوۆتىڭ اكەسى) بولدى. ال 1918 ج. جەلتوقسانىندا تۇركاكسر-ىندە پەداگوگيكالىق القا قۇرىلىپ، وعان سۇلتانبەك قوجانۇلى، حايرەتدين بولعانبايۇلى، فازىل كۇلتاسۇلى سىندى باسقا «الاش» قايراتكەرلەرى مۇشە بولدى [3, 56-57 بب.]. 

حالىقتى اعارتۋ ءىسىن الاش وردا مۇشەلەرى ازامات سوعىسىنان كەيىن بۇرىنعىدان بەلسەندى جالعاستىرا بەردى. وعان دەيىن ولار ءبىر ءسات  بولسا دا وزدەرىنىڭ اۆتونوميانى تانىتۋ كۇرەسىنەن تىنعان ەمەس، ال ونىڭ ارتىندا ۇلتتىق مەملەكەتتى ساقتاۋ مۇددەسى تۇردى. مىسالى، «قازاق دەپۋتاتارى» ماقالاسىندا ءاليحان بوكەيحان بىلاي  جازادى: «ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز – الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار»، - دەپ جازدى [4, 88 ب.].

1918 ج. كوكتەمىندە الاش وردا كەڭەس وكىمەتىمەن ارادا ءبىر ءبىرىن مويىنداۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزگەن بولاتىن. سول كەزدە الاش وردا جەتەكشىلەرى قازاق جانە بىرگە تۇرىپ جاتقان باسقا ۇلت وكىلدەرى اتىنان سويلەۋگە تولىق زاڭدى جانە مورالدىق قۇقىقتارى بولعانىن ەسكەرە كەتكەن ءجون. 1917 جىلعى I جانە II جالپىۇلتتىق سەزدەرى مەن ولاردىڭ قاۋلىلارى  عانا ەمەس، سول جىلدىڭ قاراشا ايىندا (سەمەي، اقمولا وبلىستارىندا قۇرىلتاي سايلاۋى جەلتوقسان دا ءوتتى. – اۆتورلار.) بولىپ وتكەن دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا وكىل سايلاۋ قورىتىندىسى ولاردىڭ قالىڭ قازاق اتىنان سويلەۋگە تولىق قۇقىق  بەردى. بەلگىلى تاريحشى عالىم م. قويگەلديەۆ ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «الاش» پارتياسى سايلاۋشىلاردىڭ ءسوزسىز كەڭ قولداۋىنا يە بولدى، قازىرگى قازاقستان اۋماعى بويىنشا 80%، ورىنبور وبلىسى مەن اقمولا وبلىسىنىڭ ومبى ويازىندا 52% داۋىسقا يە بولدى. «الاش» پارتياسى ءتىزىمى بويىنشا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا قازاقتان 43 وكىل سايلاندى، ولار الاش اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىن قالادى» دەپ جازدى. 

الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ  رسفسر حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ توراعاسى ۆ.لەنينگە  الاش جانە سوۆەت ۇكىمەتى اراسىندا ءوزارا اۆتونوميانى تانۋ تۋرالى تەلەگراممالاردىڭ ءبىرى. 1918 جىل، 21 ءساۋىر  

حالىق الاش قايراتكەرلەرىن ازامات سوعىس بارىسىندا دا قولداۋىن توقتاتقان ەمەس، الاش ارمياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم ب. ابدىعاليۇلىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ الاش قالاسىندا ورنالاسقان كىندىك كەڭسەسى مەن جىمپيتىداعى باتىس ءبولىمى حالىقتى جۇمىلدىرىپ، ونداعان مىڭ جاۋىنگەردەن تۇراتىن ونشاقتى اسكەري ءبولىم  جاساقتاپ، اسكەري قيمىلعا جاتتىقتىرىپ ۇلگەردى [5, 72 ب.]. بۇل الاش وردانىڭ الاساپىران كەزدەگى ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن، قالىڭ بۇقارا اراسىنداعى زور ابىروي-بەدەلى بولعانىن اڭعارتادى. 

وسىنداي يگى ءىس-ارەكەتتەر (كەيدە ءتىپتى وتە ءساتتى ارەكەت) بۇرىنعى وتارشىل يمپەريانىڭ بارلىق شەتكى ايماعىندا كورىنىس بەرىپ جاتتى: سول كەزدە ۋكراينا، گرۋزيا، ازەربايجان، باشقۇرتستاندا جانە ت. ب. حالىقتاردا ۇلتتىق مەملەكەتتەر، اۆتونوميالار قۇرىلىپ، باسىپ جانشىلدى. سوعىستان ابدەن قالجىراعان كەڭەس وكىمەتى جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ بەتىن وزىنە قاراي بۇراتىن، ءسوز جۇزىندە بولسا دا ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىن مويىندايتىن، ءتىپتى رەسەيدەن ءبولىنىپ شىعۋ قۇقى قاراستىرىلعان "رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقى دەكلاراتسياسى" قابىلداۋعا جانە دە ۇلتتىق اۆتونوميالاردى قايتا قۇرۋعا (بولشەۆيكتەردىڭ فورماتىمەن بولسا دا) ءماجبۇر بولدى. سوندىقتان، ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋدىڭ شەشۋشى فاكتورى توتاليتارلىق كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ نەمەسە پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ «سىيلىعى» ەمەس، حالىقتاردىڭ ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىسى بولدى. قازاق ەلىندە مۇنداي ۇمتىلىستى  «الاش» پارتياسى باستاپ تۇردى. 

كەيبىر بولشەۆيكتەر قاسسر قۇرىلۋىن وزدەرى  جەك كورەتىن «الاش وردانىڭ» «رەينكارناتسياسى» دەپ سانادى. مىسالى، تۇرار رىسقۇلۇلى ق. سارىمولداۇلىنا جازعاندا گپۋ ارقىلى «الاش» قىزمەتىنە قارسى ارەكەت ەتۋ  ءۇشىن 28 تاراۋلى نۇسقاۋ جىبەرەدى، ونىڭ ىشىندە: «مەنىڭ وتكەنىمدى ايتىڭدار.... اۆتونوميست بولعان ەمەسپىن»  (بىزدەر ءبولىپ كورسەتتىك - اۆت). 1922 جىلى 22 اقپاندا ت. رىسقۇلۇلى ي.ستالينگە جازعان حاتىندا قازاكسر-ىن ءبولىپ تاستاۋدى، سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە، ال وڭتۇستىك وبلىستاردى «ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا» قوسۋدى ۇسىنادى [6, 390-391 بب.]. ونىڭ سەبەبى: «... بۇرىنعى «الاش-وردا» قازاق بۇقاراسى اراسىندا  ساياسي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە، ال كومپارتيا بولسا ولاردىڭ قۇيىرشىعىنا اينالعانى فاكتىلەرمەن انىقتالدى. ەندى بىزدەر،  ... قازاقتار اراسىندا «الاش –وردا» بيلىگىنە باعىنۋىمىز كەرەك پە؟» [7, 247 پ.].

الاش اۆتونومياسى 1920 جىلى 26 تامىزدا قازاق اكسر بولىپ قايتا قۇرىلدى اسىرا ايتۋ ەمەس، بۇلتارتپايتىن تاريحي اقيقات. وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتا ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعى «Kazakhs on Russians Before 1917. A. Bukeykhanov, M. Dulatov, A. Baytursynov, T. Ryskulov» اتتى ەڭبەگىندە: «1920 جىلى الاش وردانىڭ كوپتەگەن جەتەكشىسى رەسەي (بولشەۆيكتىك) كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قۇرامىنا قابىلداندى، بىراق ءبارىبىر ... ولار وزدەرىنىڭ بارلىق ءداستۇرلى مۇراتتارى ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرۋعا تىرىستى. قازاقتاردىڭ مادەني ويانۋى، اكىمشىلىك جانە ساياسي اۆتونوميا، ورىس كوشى-قونىنىڭ توقتاتىلۋى جانە ورىس وتارشىلارى باسىپ العان جەرلەردىڭ ورالۋىن جالعاستىرۋعا تىرىستى ء(بىز ءبولىپ كورسەتتىك – اۆت). 1930-جىلداردىڭ باسىنا دەيىن 10 جىل بويى  الاش وردا مۇشەلەرى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن، ءباسپاسوز جانە باسپا ءىسىن تولىق باقىلاۋىندا ۇستادى، ولاردىڭ جالعىز-اق ماقساتى - ول كەڭەستىك قازاق مادەنيەتىنە ۇلتتىق سيپات بەرۋ ەدى»، - دەپ اتاپ كورسەتەدى [8].

بريتان عالىمدارى «الاش» قىزمەتىنىڭ «قازاقتاردى مادەني وياتۋ» ەكەنىن تەكتەن تەك ءبىرىنشى ورىنعا قويمايدى. اڭگىمە ءبىلىم بەرۋدىڭ زاماناۋي جۇيەلەرىن ەنگىزۋدەن باستاپ ادەبيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءومىر ءسۇرۋ سالتى، مەملەكەتتەن ءدىندى ءبولۋ، قوعامدىق وركەنيەتتىك قاتىناستاردى قالىپتاستىرۋ، ايەل تەڭدىگى، جاستار تاربيەسى، قۇقىقتىق مادەنيەت جانە ازاماتتىق بوستاندىقتاردى ەنگىزۋ سىندى اۋقىمدى ماسەلەلەر بولدى.  

كەيبىر ماسەلەنىڭ قىرىنا نازار اۋدارا كەتەيىك. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ جانە پۋبليتسيستيكاسىنىڭ نەگىزى 1917 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن قالاندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن العاشقى رومان، پوەما، پەسالار جارىق كوردى. ونىڭ ىشىندە اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى (1909 ج.، سپب.), زايىرلى قازاق مەكتەبىنە اۋاداي قاجەتتى تۇڭعىش وقۋلىقتار، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى جانە تاعى باسقا ادەبيەت جارىق كوردى. وسى ۇلت ءۇشىن يگى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا «الاش» زيالىلارى تۇردى، اقپان توڭكەرىسىنىڭ ىزىنشە ولار «الاش» پارتياسى مەن جانە ۇلتتىق جەرلى الاش اۆتونومياسىن قۇردى. ولاردىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن ۇستانىمى وزدەرى ىسكە اسىرعان مادەني رەنەسسانستىڭ، سونداي-اق حالىقتىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني سۇرانىستارىن تەرەڭ ءبىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسقانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ولارعا سول كەزدەگى «ايقاپ»، «قازاق» سىندى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ادەبي شىعارمالارمەن بىرگە كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى دە كوكەيتەستى ماسەلەلەردى اشىق تالقىلاۋى كومەكتەستى.     

وسىنداي ىستەردىڭ جارقىن ۇلگىسى 1913 جىلى اقپاندا ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مۇستافا ورازايۇلىنىڭ «قازاق» گازەتىن اشۋى بولدى (م. دۋلاتۇلى رەداكتسياعا 1913 جىلدىڭ ناۋرىزىندا كەلىپ قوسىلدى. – اۆت.). تۇڭعىش جالپىۇلتتىق باسىلىم ىسىنە ولار بوكەي ورداسىنان شىعىس تۇركىستانعا دەيىنگى ساحارانى مەكەندەگەن بۇكىل قازاق قوعامىن، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ باي، شونجار، اقسۇيەكتەرىن جۇمىلدىرا ءبىلدى. «قازاق» - «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ۇيىتقىسىنا، جارشىسىنا، «الاش» پارتياسى مەن اۆتونومياسىنىڭ باسپاۇنىنە اينالدى. سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فرانتسۋز زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرىنشە، «قازاق» «اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن 4 جىل بويى (5 جىل – 1913 جىلدىڭ اقپانىنان 1918 جىلدىڭ اقپان-قىركۇەگىنە دەيىن. - اۆت.) قازاقتىڭ قوعامدىق پىكىرىنە تەڭدەسسىز ۇستەمدىك ەتتى» [9, 154 ب.]. ءوز توڭىرەگىنە ۇلت زيالىلارىن توپتاستىرىپ، ۇلتتىڭ مۇڭ-مۇددەسىن اشىق تالدايتىن پىكىرتالاس ورتالىعى مىندەتىن اتقاردى. گازەت رەداكتسياسىندا گازەتتىڭ كەزەكتى سانىمەن قاتار، كوركەم ادەبيەت، قازاق وقۋلىقتارى شىعارىلدى. «ازامات» سەرىكتەستىگى (گازەت قۇرىلتايشىسى) سونىمەن قاتار كەدەي بالالارىنىڭ وقۋىن تولەدى. ولاردىڭ ىشىندە دارىندى اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، بولاشاق مەملەكەت قايراتكەرى ءارى پەداگوگ جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى بار ەدى.

اباي فەنومەنىنىڭ الەمگە تانىلۋىندا دا الاش ارىستارىنىڭ قوسقان ۇلەسى زور. اتاپ ايتقاندا ءاليحان بوكەيحان 1905 ج. ۇلى ويشىل اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ورىس تىلىندە «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ازاناما ماقالا جاريالاپ، ونىڭ پوەزياسىنا تۇڭعىش رەت «ابايدىڭ جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە ارناعان ولەڭدەرى ەۋروپانىڭ ايگىلى اقىندارىنا ماقتانىش بولارى حاق» دەگەن جوعارى باعا بەردى [10, 3 ب.]. سونىمەن قاتار اباي قايتىس بولا سالىسىمەن، ونىڭ باعا جەتپەس مۇراسى ۇمىتىلماي تۇرىپ، ولاردى ۇلى تۇرعۇلعا، ءىنىسى كاكىتايعا جيناتىپ، س.-پەتەربورداعى يليا بوراگانسكيدىڭ باسپاسىنان تۇڭعىش جيناعىن شىعارۋعا، م. دۋلاتۇلى 1914 جىلى «قازاق» گازەتىندە جازعانىنداي، ىجداھات ەتكەن دە ءا. بوكەيحان بولاتىن [11, 223 ب.]. كوپ ۇزاماي ابايتانۋشىلىقتى ونىڭ جاقىن ۇزەڭگىلەستەرى ا. بايتۇرسىنۇلى، م. دۋلاتۇلى، ج. ايماۋىتۇلى، م. اۋەزۇلى جالعاستىردى.

الاش كوشباسشىلارىنىڭ دۇنيەتانىمى، كوزقاراسىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن اباي شىعارماشىلىعىنان ىزدەۋ كەرەك. ولاردىڭ بويىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قاينار كوزى اباي مۇراسى ەدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى: «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 ج. العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە «قازاق تاريحى» اتتى ماقالاسىندا تۇرىك بالاسى (ءا.ن. بوكەيحان): «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزىمىزدىڭ شيراق عادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتى» (كازاكسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتى» (كازاكسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى»  [12, ب. 32].

ازامات سوعىس اياقتالىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن الاش ارىستارى ءوز باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىردى. ەڭ الدىمەن ولار بار كۇش-جىگەرىن جاپپاي ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسكە، مەدرەسەنى زايىرلى مەكتەپكە اينالدىرۋعا، جاڭا قازاق وقۋ ورىندارىن، ونىڭ ىشىندە ۋنيۆەرسيتەتتەر اشۋعا، بارلىق ءپان بويىنشا باعدارلامالار مەن وقۋلىقتار دايىنداۋعا باعىتتادى. 

1920 ج. قازان ايىندا الاش وردا جانىنداعى ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ا.بايتۇرسىنۇلى قازكسر-ءنىڭ ءبىلىم ءمينيسترى بولدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاق پەداگوگيكالىق كۋرسى وسى كوميسسيانىڭ «العاشقى قارلىعاشى» ەدى. 1920 ج. قازاق اعارتۋ ينستيتۋتى (قازاعارتۋين) قۇرىلىپ، وعان سىرداريا، جەتىسۋ، اۋليە-اتا، شىمكەنت، اقمەشىت، فەرعانا، سامارقاند جانە حورەزمنەن 224 ستۋدەنت قابىلداندى. ونى  ح.دوسمۇحامەدۇلى، ج.دوسمۇحامەدۇلى، ق.جالەلۇلى، ت. جۇرگەنبايۇلى، م.اۋەزۇلى جانە باسقا دا 33 الاش قايراتكەرى ۇيىمداستىرىپ، ساباق بەردى. 1926 ج. وقۋ ورنى پەداگوگيكالىق بولىپ قايتا قۇرىلدى، ال 1925 ج. تاشكەنتتىڭ وزبەك كسر قۇرامىنا وتۋىنە بايلانىستى، 1927 ج. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ وزگەرتىلىپ (قازىرگى اباي اتىنداعى قازۇپۋ), الماتىعا اۋىستىرىلدى. ونىڭ العاشقى رەكتورى كورنەكتى الاش قايراتكەرى س.اسپانديارۇلى بولدى (اسفەندياروۆ) [13]. بۇل الاش زيالىلارى اشقان العاشقى وقۋ ورننىڭ ءبىرى عانا ەدى. 1929 ج. الماتىدا ۆەتەرينارلىق ينستيتۋت، 1930 ج. اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتى، 1931 ج. قازىرگى س.اسپانديارۇلى اتىنداعى مەديتسينا ينستيتۋتى اشىلدى. ورال، سەمەي، اقتوبە، پەتروپاۆل، شىمكەنت جانە قوستاناي قالالارىندا مۇعالىمدەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ينستيتۋتتارى اشىلدى. 1934 ج. الماتىدا 2 جاڭا وقۋ ورنى - كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى  (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇمۋ) جانە تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتى (قازىرگى Satbayev University) اشىلدى. سوڭعىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى قازاقتىڭ العاشقى ماتەماتيكا پروفەسسورى، تومسك تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى ءالىمحان ەرمەكۇلى - الاش وردا حالىق كەڭەسى (ۇكىمەتىنىڭ) مۇشەسى بولدى. ودان بۇرىن، 1921 ج. ول ءوزىنىڭ تۋعان قارقارالىسىندا مەكتەپ پەن پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم اشتى، ال 1935 ج. ول ەكى وقۋلىقتىڭ جانە قازاق تىلىندەگى جوعارى ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ اۆتورى بولدى. ەڭ باستىسى، ءا. ەرمەكۇلى 1920 ج. ۆ.لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سوۆناركوم ماجىلىسىندە بايانداما جاساپ، قازاق جەرىنىڭ اۋماعىن انىقتاپ، دالەلدەپ بەرگەن بولاتىن. وسى قىزۋ تالقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە الاش اۆتونومياسى شەكاراسى اۋماعىندا قازاق (قىرعىز) اكسر قۇرىلدى [6, 360 ب.].

«الاش» ارىستارى تەك ۇيىمداستىرۋشىلىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار عىلىمي جانە ادىستەمەلىك جۇمىستاردى دا جۇرگىزىپ، بۇل مىندەتتى تولىعىمەن ءوز مويىندارىنا الدى. ماسەلەن، 1920 ج. 2 جەلتوقساندا قازمەمباسپانىڭ وقۋلىقتار مەن ادەبي شىعارمالار شىعارۋ جونىندەگى ءماجىلىسى ءوتتى. وعان اعارتۋ حالىق كوميسسارى ا.بايتۇرسىنۇلى، قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى س.مەڭدەشۇلى، كازاسكەركومى توراعاسى ب.سارسەنۇلى، الاش وكىلدەرى: جەر جونىندەگى حالكوم وكىلى ءا.بوكەيحان، اعارتۋ حالكومى وكىلدەرى - ح.بولعانبايۇلى، ە.ومارۇلى جانە كومسومول س.سادۋاقاسۇلى قاتىستى. جيىنعا قاتىسقان جەتى ادامنىڭ التاۋى - الاش قايراتكەرى ەدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى، ءا.بوكەيحان، س.سادۋاقاسۇلى، ح.بولعانبايۇلى جانە ج.ايماۋىتۇلىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن قازمەمباسپا جانىنداعى رەداكتسيا كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. كەڭەس قۇرامىندا ءىى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىندە قۇرىلعان كەزىندە ا. بايتۇرسىنۇلى كوميسسياسىنىڭ نەگىزى ساقتالىپ، تەك ح.بولعانبايۇلى، ءا.بوكەيحان، س.سادۋاقاسۇلى، ج.ايماۋىتۇلدارىمەن جانە باسقالارمەن تولىقتى.

«قازاعارتۋين» وقىتۋشىلار توبى: 2-ءشى قاتار، سولدان وڭعا: الاش قايراتكەرلەرى م. جۇمابايۇلى، ە. ومارۇلى، م. ەسبولۇلى، ح. 3-ءشى قاتار - سول جاقتان ءتورتىنشى ت. جۇرگەنۇلى، م.اۋەزۇلى، ف. عالىمجانۇلى جانە باسقالار. تاشكەنت، (شامامەن)1920-1923 جج. 

اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ قۇرامىندا قۇرىلعان اكادەميالىق جانە عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىقتار قازاق بالالارىنا ارنالعان وقۋ باعدارلامالارىن جاساۋ، اۋىل مەكتەپتەرى ءۇشىن وقۋلىقتار مەن ادىستەمەلەر شىعارۋدا ۇلكەن جۇمىس اتقاردى. 1922-1924 جج. ولار قازاق تىلىندە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ساۋاتسىزدىقتى جويۋ تۋرالى وقۋلىق»، م. دۋلاتۇلىنىڭ «تاپسىرمالار كىتابى» جانە «وقۋ كىتابى»، ق.ءساتبايۇلىنىڭ (ساتپاەۆ) «ساتىلىم»، ج ايماۋىتۇلىنىڭ «ديداكتيكا»، م.جۇمابايۇلىنىڭ «پەداگوگيكا»، ە. ومارۇلىنىڭ «فيزيكا» جانە باسقا دا وقۋلىقتار دايىنداپ، شىعاردى: 1927–28 وقۋ جىلىندا قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن جالپى تارالىمى 575 مىڭ دانا بولاتىن 30-دان استام وقۋلىق شىعارىلدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، «الاش» زيالىلارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىسىمىنىڭ وتە قيىن جاعدايدا جۇمىس ىستەپ، ونىڭ سوڭى نە بولاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. بۇعان ماسكەۋدەن ءا.بوكەيحاننىڭ 1923 ج. 23 شىلدەدە دىنمۇحامەد ءادىلۇلىنا (ادىلەۆ) جازعان حاتى دالەل. «باۋىرىم دىنشە! – دەپ جازدى ءا. بوكەيحان، - حاتىڭدى الدىم. قۋانىپ قالدىم. «شولپانعا»، «تەمىرقازىققا» نەگە ماقالا جازبايسىڭ؟ نە بالالارعا ساباق بەرىپ، نە جورنالعا، گازەتكە ماقالا جازىپ، الاشقا قىزمەت قىلماساق، نە قازاق تىلىندە كىتاپ جازباساق، وزگە جول بىزگە بوگەۋلى عوي!». [14, 398 ب.].

سوعان قاراماستان، قازاكسر-ءنىڭ ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بۇرىنعى كوميسسيا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا العاشقى ونجىلدىقتا تەز دامىدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ 1920-1930 جج. ساۋاتسىزدىققا قارسى جۇرگىزگەن قارقىندى كۇرەسى ءوز ناتيجەسىن بەردى. 1940 جىلى قازاق كسر-دە 5 289 باستاۋىش، جەتى جاستاعى بالالارعا 1770 جانە 698 ورتا مەكتەپ جۇمىس ىستەدى، ولاردا 1 368 187 وقۋشى ءبىلىم الدى. پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامى قازمۋ-دا، 13 پەداگوگيكالىق جانە وقىتۋشىلىق ينستيتۋتتاردا جانە 23 پەداگوگيكالىق مەكتەپتە وقىتىلدى. وسىلايشا، ءبىلىم جاپپاي قۇبىلىسقا اينالدى، ءبىلىمدى جانە ەركىن ويلاعان ۇلتتىق زيالىلاردىڭ ورتاسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن العىشارتتار پايدا بولدى. ايتپاقشى، 1931 ج. ماقالا اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، 1937 جىلى الاش وردانى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، بىلىمىمەن قاتار ۇستازدارىنىڭ ۇستانىمدارىنا يە بولعان پەرۋاش كارىمۇلى اقمولا قالاسىنداعى وسىنداي تەحنيكۋمدى ءبىتىردى.

قازىرگى تارتىبىنەن بولەك، كىتاپتاردىڭ شىعارۋدىڭ الدىندا، ولاردىڭ مازمۇنى كوپشىلىك الدىندا تالقىلانعان بولاتىن، بۇعان ءا.بوكەيحاننىڭ 1922-1925 جج.-داعى قازاق باسپاسوزىندەگى كوپتەگەن شولۋى پەن پىكىرى (رەتسەنزياسى) دالەل. وسى شولۋلارعا، سونداي-اق ونىڭ سەرىكتەستەرى ا. بايتۇرسىنۇلى، د.ءادىلۇلى، ا. ەرمەكۇلى جانە باسقالارمەن اراداعى حاتتارىنا قاراپ، ءا.بوكەيحان ءوز سەرىكتەستەرىنە باعىت-باعدار بەرىپ، ەندى رۋحاني جەتەكشىلىك ەتتى. ماسەلەن، ا.بايتۇرسىنۇلىنا 1925 ج. ءبىر حاتىندا ءا.بوكەيحان ودان كۇزگە دەيىن اباي قۇنانبايۇلى مەن ىبىراي التىنسارىۇلى تۋرالى زەرتتەۋىن اياقتاۋدى سۇرايدى [14, 398 ب.].

اعارتۋ جۇمىسىندا الاشورداشىلار تەك وقۋلىقتار دايىنداۋمەن شەكتەلمەدى. ولاردىڭ وزدەرى جازعان نە باسقا تىلدەردەن اۋدارعان عىلىمي-ادىستەمەلىك ادەبيەتتەردىڭ قازاقشاعا تەك ورىستان ەمەس، ەۋروپا تىلدەرىنەن دە اۋدارىلۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. مىسالى، فرانتسۋز استرونومى ك.فلامماريوننىڭ «استرونوميا ءالىپ-ءبيى», د.گراۆەنىڭ «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» اۋدارىلدى [15]. ءا.بوكەيحاننىڭ مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلارعا ارنالعان «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا جاريالاعان «سەرۋەن جاساپ وقۋ ءادىسى» اتتى وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق [16]. ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى يگىلىك ءىس (كووپەراتيۆ) قۇرۋ، ونىڭ جۇمىس ىستەۋى، كاسىپوداقتار ۇيىمداستىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، گيگيەنا جانە ت.ب. تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتى اۋداردى.

جەرگىلىكتى بالشەبەكتەر الاشورداشىلاردىڭ ۇستىنەن كەزەكتى جالاسىن ويلاستىرعان جۇرگەن 1924 جىلدىڭ 12-17 ماۋسىمىندا، الاش زيالىلارىنىڭ وزدەرى ورىنبوردا قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىن ۇيىمداستىرىپ وتكىزىپ جاتتى. سەزد دەلەگاتتارى كوپتەگەن وزەكتى تاقىرىپتى كوتەردى. كۇن تارتىبىندە قازاق تىلىندەگى عىلىمي تەرمينولوگيا، ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق دەڭگەيىنە ارنالعان وقۋلىقتار مەن عىلىمي باسىلىمدار كولەمىنىڭ ۇلعايۋى، ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جيناقتاۋ ماسەلەلەرى ايتىلدى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك ماسەلەلەرى تالقىلانىپ، باستى قورىتىندى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىرەگەيلىك بەلگىلەرىن ء(تىل، مادەنيەت، اۋماق) بىرىكتىرۋ بولدى. شەتەلدەگى (قىتاي، رەسەي، مونعوليا، بۇحارا، حيۋا، شىعىس تۇركىستان) قازاق دياسپورالارى ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. الايدا، م.دۋلاتۇلى سەزدىڭ شەت ەلدەرمەن جۇمىس ىستەۋگە شەكتەۋلى وكىلەتتىكتەرىن ەسكە الدى [17, 167-168 بب.]. جالپى العاندا، قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى عالىمدارىنىڭ العاشقى كونگرەسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستاماسى بولدى.

بريتان زەرتتەۋشىلەرى الاش زيالىلارىنىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەتتە، باسپا مەن باسپاسوزدە ۇستەمدىك ەتكەنىن دۇرىس ايتتى. ماسەلەن، جوعارىدا ايتىلعان قازمەمباسپانىڭ رەداكتسيالىق ساياساتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە 1922-1928 جج. ارالىعىندا ءنازىر تورەقۇلۇلى باسقارعان ماسكەۋدەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى دا الاش الىستارىنىڭ ىقپالىندا بولدى. ءا.بوكەيحان، م.جۇمابايۇلى، ا.ءبايدىلداۇلى ء(بايدىلدين) كىندىك باسپانىڭ قازاق بولىمىندە جۇمىس ىستەدى. «الاش» قايراتكەرلەرى كوپتەگەن عىلىمي جانە مەرزىمدى باسىلىمنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى نەگىزگى اۆتورى بولدى: ولاردىڭ ۇستانىمىن «اق جول»، «تەڭدىك»، «كەدەي تەڭدىگى» (قىزىلوردا) گازەتتەرى، «شولپان» (تاشكەنت), «تەمىرقازىق» (ماسكەۋ), «جاڭا مەكتەپ»، «ايەل تەڭدىگى»، «جاس قازاق»، «جاس قايرات» ت.ب. جۋرنالدار جەتكىزدى.

الاشورداشىلاردىڭ 1930-جىلداعى قايعىلى تاعدىرى بەلگىلى. الاش وردانىڭ اقكوڭىل جانە ەركىن رۋحتى كوشباسشىلارى كوز مايىن توگىپ جازعان بارلىق ەڭبەگىمەن، ۇلتتىق يدەياعا ادالدىعىمەن، كەيىنگى قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭدەرىندە ولاردى باقتالاسى رەتىندە كورگەن جەرگىلىكتى بالشەبەكتەردىڭ جالا، ناقاق ايىپتارىنان قورعانسىز بولدى. بىراق كەڭەس داۋىرىندە الاش ارداقتىلارى قىسقا مەرزىمدە ەكى نەگىزگى نارسەنى ىستەي الدى: ا) اۆتونوميا تانۋعا قول جەتكىزىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارىن قۇردى; ب) بىرقاتار ماڭىزدى سالا، ەڭ الدىمەن، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دۇرىس باعىت ورناتتى. ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى جانە ونىڭ كوميسسياسى جاساعان سەرپىننىڭ مىقتى بولعانشى سونشالىقتى، ول ونىڭ باستاماشىلارىنىڭ ءىزىن ونداعان جىلدار بويى جالعاستىردى. سوندىقتان، مۇنايعا نەمەسە دوللارعا ەمەس، ءبىلىم مەن ءبىلىمدى ۇلتقا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق يدەيانىڭ ءمانىن قالپىنا كەلتىرۋ - ءبىزدىڭ تاريحي مىندەتىمىز.

پايدالىنىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. الاش-وردا: سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. /  سوستاۆ. ن. مارتىنەنكو. – الماتى: مالوە يزد. «ايقاپ»، 1992. – 192 س.
2. بوكەيحان ءا. شىعارمالارى – سوچينەنيا. 15 تت. – استانا: «الاشوردا» قوعامدىق قورى، 2018. – ت. ءحى. – 576 س.
3. ەنسەپوۆ ب.ب. «اعارتۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ». // قازاق تاريحى. – 2020. – №1. – 54-59 بب.
4. بوكەيحان ءا. شىعارمالارى – سوچينەنيا. 15 تت. – استانا: «الاشوردا» قوعامدىق قورى، 2018. – ت. ح. – 560 س. 
5. ابدىگاليۋلى ب. ۆويسكو الاش. كازاحسكيە چاستي ۆ سوستاۆە بەلوي ارمي (1918-1920 گ.گ.) – استانا: فوليانت، 2017. – 416 ب.
6. امانجولوۆا د. نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا. – الماتى: يزداتەلسكي دوم «تايمس»، 2009. – 412 س.
7. رگاسپي (موسكۆا). - ف.17. - وپ. 85. - د. 77.
8. Society for Central Asian Studies. Kazakhs on Russians Before 1917. A. Bukeykhanov, M. Dulatov, A. Baytursynov, T. Ryskulov. Reprient series № 5. Oxford, 1985.
9. Bennigsen A.، Lemercier-Quelquejay Ch. La presse et le mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920. Paris-La Haye: Mouton & CO and Ecole Pratique des Hautes Etudes. MCMLXIV – P. 254-261 (پەرەۆود س فرانتسۋزسكوگو – باحىت سادىكوۆوي).
10. بۋكەيحانوۆ ا. اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ. نەكرولوگ. - «سەميپالاتينسكىي ليستوك». – 1905 گ. – 27 نويابريا. - № 252. - سەميپالاتينسك. – C. 3.
11. «قازاق» گازەتى. 1914 جىل. 2-باسىلىم/ قۇراست.: س. سماعۇلوۆا، ع. انەس، ت. زامزاەۆا. – الماتى: «ارىس» باسپاسى.، 2018. – 480 ب. 
12. «قازاق» گازەتى. 1913 جىل. 2-باسىلىم/ قۇراست.: س. سماعۇلوۆا، ع. انەس، ت. زامزاەۆا. – الماتى: «ارىس» باسپاسى.، 2018. – 480 ب. 
13. قامزابەكۇلى د. قازپي-ءدىڭ ىرگەتاسىنا 90 جىل ەمەس، 100 جىل تولدى. – Abai.kz, 26.04.2018. -  https://abai.kz/post/67751  
14. بوكەيحان ءا. تاڭدامالى – يزبراننوە (سوستاۆ.، اۆتور پرەديسلوۆيا، ناۋچنىح كوممەنتاريەۆ ي بيبليوگرافيچەسكوگو ۋكازاتەليا س. اككۋلۋلى). – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 1995. – 479 س.
15. فلامماريون ك. استرونوميا ءالىپ-ءبيى (قازاقشالاعان قىر بالاسى). //سسسر حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]، 1924 ج. ماسكەۋ; گراۆە د. دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى (اۋد. قىر بالاسى). // كسرو حالىقتارىنىڭ كىندىك باسپاسى [تسين سسسر]. - 1926 ج. - ماسكەۋ. - 102 ب.
16. قىر بالاسى. سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى. // «جاڭا مەكتەپ». - 1926 ج. - №№ 9–10. قىزىلوردا. - 5–10 بب.
17. الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1920-1928 جج. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. – ت. 3. – كن. 1. – 304 س.

ازات پەرۋاشەۆ، سۇلتان حان اققۇلى

Abai.kz