بۇگىنگى كۇندەرى شىڭجاڭ اتالىپ كەتكەن قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس اۋماعىنىڭ التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارى ەجىلگى قالماق قونىسى بولعانىمەن، كەيىننەن قالماق ەلى قىتايدان جەڭىلىپ، اياۋسىز قىرعىن تاپقان سوڭ بۇل ايماقتارعا بىرتىندەپ قازاقتار قونىس تەپتى. سوناۋ 1757-1758 جىلدارى وسى اتى اتالعان ايماقتارمەن قوسا قازىرگى قىتاي ەلىندەگى جاركەنت، قاشعار قالالارىن تسين يمپەرياسى باسىپ الدى. سونداي-اق 1760 جىلى بۇل وراسان زور ايماققا «سين-تسزيان» (جاڭا ولكە) دەگەن اتاۋ بەرىپ، وزدەرىنىڭ تەرريتورياسى رەتىندە يەلەنە باستادى.

دەگەنمەن، قىتايلار قالالىق ەل بولعاندىقتان بۇل وڭىرلەرگە بىردەن كەلە قويمادى. ورمانداي قالىن قالماقتىڭ كونەدەن اتاقونىسى بولىپ كەلگەن جوڭعار الاتاۋىنىڭ ۇلان-بايتاق ارعى جانە بەرگى اۋماعى (سۋلى دا نۋلى جەتىسۋ ءوڭىرى، ىلە وزەنىنىڭ اتىرابى، قىرعىز ەلىنىڭ كوپ بولىگى، تارباعاتاي، زايسان جانە گۇرشىم (كۇرشىم) ماڭايى) ءبىراز جىلدارعا يەن قالدى. 

وسىناۋ شۇرايلى ايماقتاردىڭ بوس قالعانىن اڭعارعان قازاق جاعى ابىلاي حاننىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، تسين ديناستياسىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، جىلىنا 1000-داي ارعىماق بەرۋ ارقىلى جاز جايلاۋىنا پايدالانۋعا كەلىستى. كەلە-كەلە وسى اتى اتالعان قۇنارلى وڭىرلەر قازاقتىڭ اتامەكەنىنە اينالدى. 

ال تاۋەلسىزدىك جولىندا ۇزدىكسىز ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزگەن ۇيعىر حالقى XVIII-XX عاسىرلاردا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قىتايعا قارسى 400-دەن اسا كوتەرىلىس جاسادى. اسىرەسە، XIX عاسىردىڭ ونە بويىندا ۇزدىكسىز ۇيعىر قوجالارى باسقارعان كوتەرىلىستەر كولەمى مەن ساياسي ماقساتى جونىنەن جويقىن بولدى. بىراق 1851 جىلعى رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى قۇلجا كەلەسىمىنەن كەيىن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن جاقسارتقان ەكى يمپەريا ونسىز دا باسى قوسىلماي جاتقان ۇيعىر حاندىقتارى مەن سۇلتاندىقتارىن ەكى جاقتان تالاي باستادى. ال 1864 جىلدىڭ 7 قازانىنداعى رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى شاۋەشەك كەلىسىمى ءبۇتىن وتىرعان قازاق جۇرتىن تۇنعىش رەت بولىسكە سالدى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ «رەسەي قازاقتارى» جانە «قىتاي قازاقتارى» دەگەن اتاۋ پايدا بولدى. 1871 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەرلەرى ىلە سۇلتاندىعىن باسىپ العانىمەن، 1879 جىلعى ليۆادي كەلىسىمى بويىنشا ول ايماقتى قىتايعا قايتارىپ بەردى. 1884 جىلى تسين يمپەرياسى ۇيعىرياعا قايتادان «سينتسزيان» دەگەن اتاۋ بەردى.

رەسەي پاتشاسىنىڭ 1916 جىلعى اتىشۋلى جارلىعى ناتيجەسىندە قازاقستان مەن ورتا ازيادا بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرلىستەردەن كەيىن، پاتشا وكىمەتىنىڭ جازالاۋشى اسكەرلەرىنەن قاشقان قازاقتار مەن باسقا دا تۇركى حالىقتار شىڭجانعا ءوتىپ، ول جەردەگى ورىس ەميگرانتتارىنىڭ ۇلكەن شوعىرىن قۇرادى. مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ رك (ب) پوك ساياسي بيۋروسى شىڭجان ماسەلەسىن ەرەكشە نازاردا ۇستادى. شىڭجانداعى قىتاي بيلىگى دە كەڭەستىك رەسەيمەن جاقسى قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇددەلى بولدى. سەبەبى شىڭجان ەكونوميكاسىندا باستى ءرول اتقاراتىن سىرتقى ساۋدا- ساتتىقتا رەسەي نەگىزگى باسىمدىققا يە بولاتىن. 

1920 جىلى شىڭجاڭ وكىمەتى پەكيننىڭ كەلىسىمى بويىنشا قۇلجاعا كەڭەستىك ساۋدا-ديپلوماتيالىق ميسسياسىن كەلىسسوزدەرگە شاقىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە، 1920 جىلى 27 مامىردا قۇلجا قالاسىندا شىڭجاڭ مەن كەڭەستىك رەسەي اراسىنداعى ساۋدانى رەتتەپ وتىراتىن كەڭەستىك اگەنتتىكتى اشۋ جونىندەگى ىلە كەلىسىمى جاسالدى. كەلىسىم بويىنشا ەكىجاقتى ساۋدا قورعاس ارقىلى وتەتىن جالعىز جولمەن جاسالاتىن بولدى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ، شۇار بيلىگى كەڭەستىك رەسەيدىڭ ايتقانىن ىستەپ، شىڭجاڭعا شوعىرلانعان اقگۆاردياشىلاردىڭ نەگىزگى وشاعىن جويۋعا كومەكتەستى. ولاردىڭ ا.ي.دۋتوۆ، ب.ۆ.انەنكوۆ، ن.ا.دەنيسوۆ سياقتى باسشىلارىنىڭ كوزى جويىلدى. ەكى ەل اراسىندا اسا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولعان كەرۋەن ساۋداسى ورنادى. كەڭەس مەملەكەتىنەن شىڭجاڭعا قانت، سىرىڭكە، مۇناي ونىمدەرى، ماتالار، جىپتەر، تەمىر مەن شويىننان جاسالعان بۇيىمدار، ىدىس-اياق جانە ت.ب. شىعارىلسا، ول جاقتان بىلعارى، تەرى، ءجۇن، وڭدەلمەگەن جىبەك، ماقتا، شاي، تەمەكى، جىلقى، ءىرى قارامال، كەپكەن جەمىس-جيدەكتەر تاسىمالداندى. 1926 جىلى ەكىجاقتى ساۋدا 1913 جىلعى دەڭگەيگە جەتسە، 1929 جىلى ول دەڭگەيدەن 63,2 پايىزعا اسىپ كەتتى.

كەڭەس وداعى باسشىلىعىنىڭ XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا شىڭجاڭعا قاتىستى قابىلداعان شەشىمدەرىنە قاراپ، شىڭجىڭنىڭ تولىقتاي قسرو دوتاتسياسىنا كوشكەنىن كورۋگە بولادى. اسىرەسە، 1933 جىلى اقگۆاردياشىلاردىڭ كومەگىمەن شىڭجاڭ بيلىگىنە كەلگەن شىن شيتسايدىڭ كەزىندە كەڭەس - شۇار قارىم-قاتىناسى ەرەكشە قارقىنمەن دامىدى، 1933 جىلدىڭ تامىزى كۇنى وتكەن بك (ب) پوك ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە شىڭجاڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. ساياسي بيۋرو شىڭجاڭعا 4 پايىز جىلدىق وسىممەن 5 ملن التىن رۋبل قارىز بەرىپ، ونى التىن، قالايى، تەرى، ءجۇن جانە ت.ب. تاۋارلار ارقىلى قايتارۋدى مىندەتتەدى. 

شىڭجاڭ بيلىگىنىڭ جەتەكشىسى شىن شيتسايدىڭ ي.ۆ.ستالينگە جازعان حاتتارىندا، ونىڭ شەكسىز جاعىمپازدىعى مەن «كوپشىك» بولا بىلەرلىك قابىلەتىنىڭ كەرەمەتتىگىنە ءتانتى بولاسىز. ونىڭ حاتتارى «مەنىڭ ەڭ سەنىمدى جولباسشىلارىم ستالين، مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ...» دەپ باستالىپ، «ماركسيزم-لەنينيزمگە جانە ستالينگە بەرىلگەن جانە ءسىزدىڭ نۇسقاۋلارىڭىزدى جۇزەگە اسىرۋشى شىن شيتساي» دەپ اياقتالادى ەكەن. ەكىنشى جاعىنان، ساياسي بيۋرو شىڭجاڭداعى انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەردىڭ كوزىن جويۋ كەزىندە وسى شىن شيتسايدىڭ كومەگىنە جۇگىندى. جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باسۋدا اسقان قاتىگەزدىگى جانە ايارلىعىمەن كوزگە تۇسكەن شىن شيتساي قسرو باسشىلىعىنىڭ قولتىعىنا كىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىڭجاڭداعى ساياسي بيلىگىن نىعايتتى. قسرو وتىزىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىڭجاڭنىڭ ەكونوميكاسىن تولىق مونوپوليالاپ، ءتىپتى جەرگىلىكتى ۆاليۋتانىڭ كۋرسىنا اسەر ەتە باستادى. سوناۋ 1933 جىلدىڭ جازىندا ءسابيت داموللا جانە مۇحاممەد ەمين بۇعرا باسشىلىعىمەن قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوزى اقگۆارديالىق اسكەرلەردىڭ كيىمىن كيگەن وگپۋ-دىڭ 13-ءشى الماتى پولكى مەن 10-شى تاشكەنت پولكى اسكەري قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇشىمەن تالقاندالدى.

وسىنداي جاعدايدا، جەرگىلىكتى قىتايلىق بيلىك وكىلدەرىنىڭ ءوزى شىڭجاڭنىڭ قسرو-عا قوسىلۋى تۋرالى ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەرەدى. XX عاسىردىڭ 30 جىلدارىنىڭ ونە بويىندا ي.ۆ.ءستاليننىڭ قولتىعىنا كىرىپ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالعان شىڭجاڭ دۋبانى شىن شيتساي 1942-43 جىلدارى اشىق انتيكەڭەستىك باعىت ۇستاپ، يمپەراتور چان كايشي بيلىگىن قولداي باستايدى. شىن شيتسايدىڭ وسىنداي ساياساتىنان كەيىن، كەڭەس وداعى بۇعان ارنايى شەشىم قابىلداۋعا ءماجبىر بولادى. ل.پ.بەريا، س.كرۋگلوۆ، ۆ.اباكۋموۆتىڭ ستالينگە جولداعان بايانحاتىندا، وسى شەشىمدى ورىنداۋ ءۇشىن شىڭجاڭ ولكەسىنە جاسىرىن تۇردە ارنايى ادامدار جىبەرىلىپ، قىتايلارعا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندىعى ايتىلادى.

مىنە وسى ۇيىمداستىرۋ جانە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە – التاي، تارباعاتاي جانە ىلە ايماقتارىنىڭ قازاقتارى كوتەرىلىس جاساپ (وسپان باتىر كوتەرىلىسى) شىڭجاڭداعى قىتاي جاساقتارىن تالقاندايدى (ەسكەرتەرىمىز، ۇيىمداستىرۋمەن قاتار، كوتەرىلىستى تولىقتاي قارۋ-جاراقپەن جانە وق-دارىمەن كەڭەس وداعى قامتاماسىز ەتكەن). ءسويتىپ، 1944 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا قۇلجا قالاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلادى. دەگەنمەن، وسى ارادا ءبىزدىڭ تاراتىپ ايتارىمىز; - شىڭجاڭدا، ءوز ۋاقىتىندا ۇيعىرلاردىڭ كۇشىمەن 1933 جىلى شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسى قۇرىلسا جانە ستاليندىك بيلىكتىڭ قولداۋىمەن جانە ۇيىمداستىرۋىمەن وسپان باتىر جاساعان كوتەرىلىستىڭ ارقاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان بولاتىڭ. ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ايتارىمىز، كەزىندە وسى قىتايلىق يمپەراتور چان كايشي ۇكىمەتىنە قارسى ورىستار ءوز ۋاقىتىندا مونعول رەسپۋبليكاسىن ۇيىمداستىرسا، كەيىننەن وسى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن دۇنيەگە كەلتىرەدى. سول كەزدەردەگى قۇجاتتى دەرەكتەرگە قاراساڭ، كەڭەس بيلىگىنىڭ جوسپارىندا مانچجۋريانىڭ ورتالىعى حاربين قالاسى قىلىپ، تاعى ءبىر دەربەس رەسپۋبليكا قۇرۋ مەجەلەنگەن ەكەن. ءسويتىپ، چان كايشي باسقارعان ەلدى مۇحيتقا قاراي يتەرىپ تاستاماق بولعان (كەزىندە ف.ە.دزەرجينسكيدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كومميتەتىنە كىرگىزگەن، ىشتەن شالۋ، تالقانداۋ تەورياسى).

بىراق، قىتايدىڭ كومۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ماو تسزەدۋن باستاعان ارميا چان كايشي ۇكىمەتىن تالقانداپ، بۇكىل قىتايلىق بيلىكتى ءوز قولىنا الادى. وسى ورايدا، 1945 جىلى ماو تسزەدۋن مەن ستاليندىك بيلىك كەلىسىم شارتقا وتىرىپ، ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتادى. بۇدان ءارى ورىستارعا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەرەكسىز بولىپ قالادى. كەزىندە وزدەرى ۇيىمداستىرعان مونعول جانە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىرەۋىن قىتايلارعا جىعىپ بەرۋ كەرەك بولدى. اقىرى، كەيىننەن ۇيىمداستىرىلعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن تالقانداۋ ءۇشىن قىتايلارعا ەرىك بەرەدى. ال، مونعول رەسپۋبليكاسى چويبالساننىڭ (مونعول پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى) ورىستارعا قايتا-قايتا كەلىپ ءوتىنىش جاساۋىنىڭ ارقاسىندا ساقتالىنىپ قالدى (مونعول باسشىسى ستالينگە كىرە الماي، مولوتوۆ كابينەتىندە وكپەسىن ءبىلدىرىپ، كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ العان ەكەن). ماو تسزەدۋن بۇل رەسپۋبليكانى دا ءوز ەلىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋگە ي.ۆ.ستالينگە تالاي رەت ءوتىنىش جاساعان بولاتىن. ءسويتىپ، كەڭەستىك ي.ۆ.ستالين باسقارعان ساياسي بيۋرو شىڭجاڭ مۇسىلماندارىنىڭ تاعدىرىمەن ويناپ، وزدەرى قۇرعان مەملەكەتتى ءوز قولدارىمەن تۇنشىقتىردى. مىنە، كەڭەستەر وداعى ساياسي بيۋروسىنىڭ شىڭجاڭعا قاتىستى وسىنداي شەشىمدەرى ورەسكەل ساياسي قاتەلىك بولدى. 

1953 جىلى ي.ۆ.ءستاليننىڭ ورنىنا كەلگەن ن.س.حرۋششەۆ توبى 1956 جىلى وتكەن پارتيانىڭ XX سەزىندە «جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى» ايىپتادى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ كسرو مەن قحر بيلىگى اراسىنا جىك ءتۇسىپ، سالقىندىق پايدا بولدى. وسىنىڭ بارلىعى شىڭجاڭداعى مۇسىلمان تۇرعىندارىنىڭ جاعدايىنا وراسان زور كەرى اسەرىن تيگىزدى. قالاي دەپ ايتساقتا، وسى ولكەدەگى تۇركى – مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ سوناۋ 1944 جىلى قول جەتكىزگەن ساياسي تاۋەلسىزدىگى ءوز بەسىگىندە تۇنشىقتىرىلدى. ال ەندى، مونعول ەلى ستالين مەن مولوتوۆتىڭ كوڭىل جىقپاستىعىنىڭ ارقاسىندا قىتايعا قوسىلۋدان ازەرگە امان قالسا، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ تۇركىلەرى كەڭەس بيلىگىنىڭ قىتايلارعا رۇقسات بەرۋىمەن ازاتتىعىنان مانگىلىك ايىرىلىپ، ءشۇرشىت ەلىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz