1905 جىلى تۇسىرىلگەن مىنا سۋرەتتە قازاقتىڭ سول تۇستاعى جانە بولاشاقتاعى قايراتكەرلەرى بەينەلەنگەن. ءبىرىنشى قاتار، ورتادا باقىتجان قاراتاەۆ

1905 جىلى تۇسىرىلگەن مىنا سۋرەتتە قازاقتىڭ سول تۇستاعى جانە بولاشاقتاعى قايراتكەرلەرى بەينەلەنگەن. ءبىرىنشى قاتار، ورتادا باقىتجان قاراتاەۆ

ءحىح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭىندا قازاق دالاسىندا قونىس اۋدارۋشىلارعا جەر ءبولۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان قازاقتار ادام توزگىسىز قيىندىقتاردى باستان كەشىردى. مىنە، وسىنداي شيەلەنىسۋلەر وتارشىلىققا قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تۋىنداۋىنا اكەپ سوقتىردى. بۇل قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ باسىندا سول زامانداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەدجان سەرالين، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقاي، عۇمار قاراشەۆ سىندى كوپتەگەن زيالىنىڭ قاتارىندا باقىتجان قاراتاەۆ تا بار ەدى.

قاراتاەۆ باقىتجان بەيسالىۇلى 1860 جىلى جايىق ءوڭىرىنىڭ قاراتوبە اۋدانىن­داعى اقباقاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول ورىنبور گيمنازياسىن بىتىرگەننەن كەيىن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1890 جىلى ونى ءىى دارەجەلى التىن مەدالمەن ۇزدىك بىتىرەدى. العان ما­ماندىعى بويىنشا پەتەربۋرگتە، كۋتايسيدە جانە ورىنبوردا بىرنەشە جىل تەرگەۋشى بولىپ ىستەيدى. 1897 جىلى تۋعان جەرىنە قايتا ورالىپ، ورالدا، قاراتوبەدە، جىم­پيتىدا ادۆوكات بولدى. 1907 جىلى ءىى مەم­لەكەتتىك دۋماعا ورال وبلىسىنان دەپۋتات بولىپ قاتىسىپ، جەر-سۋ ماسەلەسى بو­يىنشا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قور­عاپ ءسوز ءسوي­لەگەن. 1907-1916 جىلدارى اعارتۋ­شىلىق جۇمىستارمەن اينالىسىپ، «قازاق­ستان» گازەتىن، «ايقاپ» جۋرنالىن شىعارۋعا كومەك­تەسەدى. 1918 جىلى وبلىستىق اتقارۋ كومي­تە­تىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. سول جىلى ناۋ­رىزدا اسكەري ۇكىمەت بۇلىك ۇيىم­داس­تىرىپ، وبلىستىق كەڭەس مۇشەلەرىن (ىشىندە قاراتاەۆ تا بار) تۇتقىنعا الدى. 1919 جى­لى 24 قاڭتاردا چاپاەۆ ديۆيزياسى بوساتىپ، كەيىن ول ورال وبلرەۆكومىنىڭ قۇرامىندا ۇلتتار كوللەگياسىن باسقاردى. 1919 جىلى 24 شىلدەدە قاراتاەۆ قازاق اسكەري رەۆكو­مىنىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالدى. 1920 جى­لى 4-12 قازاندا ورىنبوردا وتكەن كەڭەس­تەردىڭ بۇكىلقازاقستاندىق ءى سەزىنە دەلەگات بولدى. مۇندا قابىلداعان قازاق اسسر-ءىنىڭ ەڭبەكشىلەرى قۇقىعى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ جوباسىن دايىنداۋعا قاتىسقان. قازاق اسسر-ءىنىڭ زاڭ كوميسسارى بولدى. كەڭەستەردىڭ ءىى بۇكىلقازاقستاندىق سەزىنە دە دەلەگات بولىپ قاتىستى.

پاتشا وكىمەتىنىڭ جەر ساياساتىنا قارسىلىق

قازاق دالاسىنا كەلىپ قونىستانۋشىلار سانى كۇرت ارتىپ، قۇنارلى، شۇرايلى جەرلەرىنەن ايىرىلىپ جاتقان ەلدىڭ جاعدايى قىل ۇشىنا كەلگەن ەدى. وسىنداي دۇربەلەڭدە ەل جەر ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەرىن بىلمەي سابىلا باستادى. ءسويتىپ، ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەن كەزدە ۇلت زيالىلارىنىڭ كوزقاراس­تارى قيىسپاي ەكىگە ءبولىندى.

ءبىرىنشىسى - «كوشپەندى ءومىر سالتىن دوعارىپ، ەل بولىپ جيىلىپ، قالا سالايىق، ەگىن ەگىپ، باۋ-باقشا وتىرعىزىپ، وتىرىقشى سالتقا كوشەيىك، سوندا شۇرايلى جەرلەرىمىزگە ءوزىمىز يە بولىپ قالامىز، جاقسى ءومىر ءسۇرىپ كەتەمىز» دەيدى.

ەكىنشىسى - «سان جىلدار قالىپتاسقان شا­رۋا­شىلىق، ءومىر سالتى - اياقاستىنان وزگەر­تە سالاتىن نارسە ەمەس، ول - وزدىگىنەن قا­لىپ­تاساتىن تابيعي ءۇردىس، ونى وزگەرت­كەنمەن، ءبارىبىر كۇيرەپ قالادى، ۇزاققا بارمايدى، اقىر اياعىندا باشقۇرتتار قۇساپ جەردى مۇجىقتارعا بولماشى باعاعا ساتىپ، سىپ-سيدان بولىپ شىعا كەلەمىز. ودان دا كوش­پەلىسى كوشپەلى، وتىرىقشىسى وتىرىقشى بو­لىپ قالا بەرسىن» دەيدى.

ورال قالاسىندا كادەتتەردى جاقتاۋشى­لار ءومىر تاجىريبەسى مول باقىتجان قارا­تاەۆتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى. وسى تاريحي كەزەڭدە قازاق ساياسي ەليتاسىنىڭ اراسىندا كادەتتەر پارتياسىنا قاراي ويىسۋشىلىقتىڭ بايقالۋى پاتشا وكىمەتىنە قارسى قۋاتتى وپپوزيتسيالىق كۇشكە اينالعان وسى پارتيا­نىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، قازاق حالقى مۇددە­سىن قورعاۋدان تۋىنداعان ەدى. قازاق كادەت­تەرىنىڭ باعدارلاماسىندا قازاق جەرىن بۇتىندەي سول ەلدىڭ مەنشىگى ەتىپ جاريالايتىن زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگى، ىشكى رەسەيدەن كوشىپ كەلىپ قونىستانۋ تولقىنىن تەجەۋ، قازاق جۇمىسشىلارىنا ەركىندىك، تەڭدىك بەرۋ، ولاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن زاڭدار شىعارۋ، قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ، مەدرەسە، ۋنيۆەرسيتەتتەر اشۋ تاعى سول سياقتى تالاپ-تىلەكتەر ايتىلعان.

قازاق زيالىلارى پاتشا وكىمەتىنىڭ قا­ناۋشىلىق ساياساتىنا قارسى اشىق جانە باتىل تۇردە تالاپتارىن قويىپ، قازاق ەلىنىڭ بارلىق مۇڭ-مۇقتاجىن بايانداپ گازەت بەتتەرىندە ماقالالار جازىپ، پاتشاعا پەتيتسيا­لار جولداي باستادى. سونىڭ ءبىرى - 1905 جىلدىڭ جازىندا تورعاي جانە ورال وبلىستارى قازاقتارىنىڭ ورتالىق بيلىك ورگاندارىنا جولدانعان پەتيتسيا. قازاق جەرىن تالان-تاراجعا سالۋدى توقتاتۋ ماسەلەسىن نازارىنان ەشقاشان تىس قالدىرماعان باقىتجان ءبيسالىۇلى بۇل پەتيتسيانى دا­يىنداۋعا تىكەلەي اتسالىستى جانە وندا جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى مىنانداي تالاپتار قويىلدى:

- قازاق جەرىندە بۇل كۇنگە دەيىن قالا سالىپ الىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورىستار وتىرا بەرسىن جانە ولار العان جەرگە تالابىمىز جوق. بىراق قالعان جەرىمىز قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ ءوز پايداسىنا ماڭگى ۇرپاق مۇراسى رەتىندە ەشكىمنىڭ ورتاعىنسىز بەرىلسىن;

- مۇنان بىلاي ورىس شارۋالارىنا قازاق جەرىنەن جەر بەرىلمەسىن جانە قازاق جەرىنەن قونىس اۋدارۋ ۋچاسكەلەرى مۇنان بىلاي اشىلماسىن;

- دالالىق ەرەجەنىڭ بارلىق 17 بابى نەگىزسىز دەپ تانىلىپ، جويىلسىن;

- قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ قولىنا جەر ماڭگىلىك وزىڭدىكى دەگەن قۇجات بەرىلسىن (قر ومم، 1202-قور، 1-تىزبە، 37-ءىس، 123-بەت).

پەتەربۋرگكە ب.قاراتاەۆ باستاپ بارعان دەلەگاتسيا پەتيتسيانى ءتيىستى ورىندارعا تاپ­سىرعاننان كەيىن گەنەرال ع.جاڭگىروۆتىڭ ارا­لاسۋىمەن ءىى نيكولاي پاتشانىڭ قابىل­داۋىنا رۇقسات الىپ، وعان ءوز تالاپ-تىلەكتەرىن دە بىلدىرەدى. وسى جىلى ورال قالا­سىندا قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىنىڭ وكىل­دەرى قاتىسقان سەزد بولىپ ءوتتى. ونىڭ دەلە­گات­تارىنىڭ قاتارىندا ءا.بوكەيحانوۆ، ج.سەي­دالين، م.دۋلاتوۆ، ب.سىرتانوۆ، ب.قا­راتاەۆ بولدى.

ءى مەملەكەتتىك دۋمانى شاقىرۋ تۋرالى زاڭ 1905 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا پات­شانىڭ ەكى مانيفەسىنىڭ نەگىزىندە شىقتى. ۇلكەن اتىس-تارتىستىڭ ناتيجەسىندە ارنايى ءماجىلىستىڭ شەشىمى بويىنشا «بۇرا­تانا ەلدەردەن» دۋماعا دەپۋتات سايلاۋ تۋراسىن­دا شەشىم قابىلدانادى. العاشقى دۋما تاراتىلعاننان كەيىن 1907 جىلدىڭ قاڭ­تار-اقپان ايلارىندا ءىى مەملەكەتتىك دۋما­عا دەپۋتاتتار سايلاۋ جۇرگىزىلدى. قازاق حال­قىنان دەپۋتاتتىققا ورال وبلىسىنان باقىتجان قاراتاەۆ، اقمولا وبلىسىنان شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ، تورعاي وبلىسىنان احمەت ءبىرىمجانوۆ، سەمەي وبلىسىنان تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ، جەتىسۋ وبلىسىنان مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ، سىرداريا وبلىسىنان تىلەۋلى الدابەرگەنوۆ، استراحان گۋبەرنياسىنان باقتىگەرەي قۇلمانوۆ سايلاندى. ءىى مەملەكەتتىك دۋمادا وكىمەتتىڭ ءجۇر­گىزىپ وتىرعان اگرارلىق جانە وتارشىل ساياساتى سىنعا الىنادى.

باقىتجان قاراتاەۆتىڭ 1907 جىلى ءىى دۋمادا سويلەگەن ءسوزى

دەپۋتات مىرزالار!

قىرعىز-قايساق حالقىنىڭ اتىنان بۇل مىنبەدەن ەشكىم سويلەگەن جوق: سوعان قا­راماستان، مەملەكەتىمىزدەگى شيەلەنىسىپ وتىرعان اگرارلىق ماسەلەنى شارۋالاردى دالالىق وبلىستار تەرريتورياسىنا، سەمەي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ تەرريتورياسىنا قونىس اۋدارۋ ارقىلى شەشكىسى كەلەتىندەر بار. اسىرەسە وڭ جاق قاتاردا وتىرعان اعايىندارىمىز اگرارلىق داعدارىستى شارۋالاردى ورتا ازياعا كوشىرتۋ جولىمەن جويۋعا قۇشتار. ولاردىڭ كوزقاراستارىن پار­لامەنتكە ەگىنشىلىك پەن جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسىنىڭ باس باسقارۋشىسى كنياز ۆاسيلچيكوۆ، سونداي-اق مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ستولىپين تاراتىپ وتىر. الايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك دۋما دەلە­گاتتارىنىڭ بىردە-ءبىرى ءدال قازىر ازيالىق وبلىستار ىشىندە شارۋالاردى قونىستان­دىراتىن باسى ارتىق جەر بار ما، باسىمىزدى قاتىرا-قاتىرا شارۋالاردى قونىس اۋدارۋعا تاۋەكەل ەتە الاتىنداي دالالىق وبلىستاردىڭ بارلىق بولىكتەرى جاراتى­لىستىق-تاريحي، شارۋاشىلىق-ستاتيستيكا، توپىراعى مەن اۋا رايى جاعدايلارى تۇرعى­سىنان زەرتتەلىپ بولدى ما دەپ سۇراعان جوق، ول تۋرالى بىلە دە قويماس. جەرگىلىكتى حالىق­تىڭ مۇددەلەرىمەن ەسەپتەسپەي كەلگەن قونىستاندىرۋ قالاي دەگەنمەن دە ادىلەت­سىزدىك بولىپ تابىلۋعا ءتيىس. ول قاشاندا كۇش­تىنىڭ ءالسىزدى قاناۋى دەپ قابىلدانباق. ءسوز جوق، قىرعىزدار، ياعني قىرعىز-قايساق دەپ اتالاتىندار - ءالى دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان قاۋقارسىز حالىق، سول سەبەپتى دە ولارمەن ورتاق ءتىل تابىسۋعا بولادى جانە ولارعا زورلىق كورسەتۋدىڭ ەشقانداي ءجونى جوق. ءبىز، قىرعىز-قايساقتار، روسسيادا قاتتى ۋشىعىپ وتىرعان اگرارلىق ماسەلە شۇعىل شەشىم قابىلداۋدى تالاپ ەتەنىنىن تەرەڭ تۇسىنەمىز. ءبىزدىڭ شارۋا باۋىرلارى­مىزدىڭ جەرگە مۇقتاجدىعىن جاقسى سەزەمىز، ەگەر باسى ارتىق جەرىمىز بولسا، ولارعا ءبىز ريزاشىلىعىمىزبەن ىعىسىپ ورىن بەرۋگە ءازىرمىز. ال ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى دالالىق وبلىستار تەرريتورياسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جاراتىلىستىق-تاريحي، شارۋاشىلىق-ستا­تيستيكالىق تۇرعىدا جەتە زەرتتەلمەگەندىگىندە. بۇگىن ءبىزدىڭ جولداسىمىزعا دەپۋتات تەمەرەنكوۆ ازيادا ۇشى-قيىرسىز جەر بار، شارۋالاردى سوندا قونىس اۋدارتىپ، وسىلايشا جەر جەتىمسىزدىگىن جويۋعا بولادى دەگەندى ايتتى. شىن مانىندە، بەلگىلى عالىم ششەربينا دالالىق وبلىستاردىڭ سولتۇستىك ۋەزدەرىن، اتاپ ايتقاندا، توعاي، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ جەرى قۇنارلى ۋەزدەرىن عانا زەرتتەگەن، بىراق ششەربينا ولاردىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۋەزدەرىن بارلاي المادى. ەگەر اۋا رايى مەن توپىراق جاعداي­لارىنىڭ بارلىعى تۇتاستاي زەرتتەلگەن بولسا، وندا دالالىق وبلىستاردىڭ وڭتۇستىك ۋەزدەرىندە توپىراق سورلى، قۇمدى، كەۋىپ قالعان سور دالا بولعاندىقتان، باسى ارتىق جەردىڭ وتە از ەكەنى جايىندا ەشقانداي كۇمانسىز قورىتىندى جاساعان بولار ەدىك. وسى كەزگە دەيىن ءبارى قىرعىزدار كوشىپ-قونىپ ءجۇردى-ءمىس دەگەن تۇسىنىكپەن كەلەدى. جوق، مىرزالار، قىرعىزداردىڭ كوشپەلىلەرى دە، وتىرىقشىلارى دا بار. دالالىق وبلىس­تاردىڭ سولتۇستىكتەگى قۇنارلى ۋەزدەرىن، مىنە، ونداعان جىلداردان بەرى وتىرىقشى قىر­عىزدار جايلاپ، ەگىن ەگىپ كەلەدى. ولاردىڭ كەي­بىرەۋلەرى شىمنان، ەندى بىرەۋلەرى كىرپىش­تەن، ۇشىنشىلەرى قىزىل كىرپىشتەن ءۇي سالىپ العان، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولاردىڭ ءوز تۇر­مىستارىنا ساي تۇرعىن ءۇي مەن قورا-قوپسىلارى بار. وسىناۋ وتىرىقشى قىر­عىزدار ءۇشىن ەگىن ەگۋ - تۇرمىس تۇزەۋدىڭ ەڭ نەگىزگى كوزى، ال ولار مال وسىرۋمەن دە اينالىسادى دەسەك، ول تۇرمىس تۇزەۋدىڭ قوسىمشا كوزى بولىپ تابىلادى. دالالىق وبلىستارعا قونىس اۋدارا وتىرىپ، ءىس جۇزىندە وسى قىر­عىز­داردى وزدەرى مەكەندەگەن جاقسى جەرلەرىنەن، جىلى ۇيالارىنان قۋىپ شىعۋمەن اينالىسۋدا.

دۋمانىڭ توراعاسى:

- شەشەن مىرزا، ون مينۋت ۋاقىتىڭىز ءبىتتى.

قاراتاەۆ:

- مىرزالار، وسىعان دەيىن سىزدەردىڭ ەشقايسىلارىڭىز دالالىق وبلىستارعا قو­نىس اۋدارۋ جايى تۋرالى اۋىز اشقان جوق­سىزدار. بالكىم، مەملەكەتتىك دۋما دار­حاندىق تانىتىپ، مەنىڭ ءسوزىمدى اقىرىنا دەيىن تىڭدار. مىرزالار، مەنىڭ شارۋالاردى دالا­لىق وبلىستارعا قونىس اۋدارتۋدىڭ جاي-كۇيى جايىنداعى باياندامامدى اياق­تاۋى­ما مۇمكىندىگىم قالمادى، دەگەنمەن مەنىڭ ايتارىم - مەملەكەتتىك دۋما وزدەرى ىشكى روس­سياداعى پومەششيكتەر مۇددەلەرىن، وسىناۋ 130 مىڭ پومەششيكتىڭ مۇددەسىن قور­عاۋ ءۇشىن شارۋالاردى قونىستاندىرۋ ارقىلى قورلاپ وتىرعان قىرعىز-قايساقتاردىڭ ءاردايىم شارۋالاردىڭ جەرگە دەگەن مۇق­تاجىن قانا­عاتتاندىرۋ ماقساتىمەن جەكە يەلىكتەگى جەرلەردى كۇشتەپ تارتىپ الۋ نيەتىندەگى بارلىق وپپوزيتسيالىق فراكتسيا­لارعا ايانىشپەن قارايتىنىن ەستە ۇستايتىن بولسىن. دەگەنمەن بۇگىنگى تاڭدا شارۋالارعا ورىن بوساتۋ ءۇشىن قىرعىزداردى جەرلەرىنەن عانا ەمەس، ولاردىڭ تۇرعىن ۇيلەرىنەن كوشى­رىپ، قۋىپ شىعىپ جاتقانىن تۇسىنىڭىزدەر. ورىستىڭ قاراپايىم ەڭبەكشىلەرى مەن زيالىلار قاۋىمى جەرىمەن قوسا، ۇيىنەن، قورا-قوپ­سىسىنان قۋىلىپ جاتقان سورلى قىرعىز-قايساقتاردى جابىرلەپ جاتقاندارعا قارسى شىعىپ، قامقور قول ۇشتارىن بەرەدى دەپ سەنەمىن. مەنىڭ قولىمدا مۇنى دالەلدەيتىن قىرۋار دەرەكتەر تۇر، بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءسوزىمدى اياقتاي المادىم («ورال ءوڭىرى»، 1990, 8 جەلتوقسان).

سونداي-اق دۋما وتىرىستارىنىڭ اراسىندا ب.قاراتاەۆ «جەرگە ورنالاستىرۋ جانە ەگىنشىلىك» باسقارماسىنا بارىپ، وكى­مەتتىڭ قازاق ولكەسىندەگى جۇرگىزىپ وتىرعان جەر ساياساتىنىڭ كوشپەلى قازاقتارعا ۇلكەن زيان تيگىزىپ وتىرعانىن، دالا ولكەسىنە ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ قا­جەت­تىگىن ايتادى. «ايقاپتا» جاريالانعان «قازاق جەرى حاقىندا» دەگەن ماقالادا: «1907 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى قاراتاەۆ، ءبىرىمجانوۆ، قوسشىعۇلوۆ ءھام نۇرەكەنوۆ باس مينيستر ستوليپينمەن، جەر ءمينيسترى دارەجەسىندەگى كنياز ۆاسيلچيكوۆقا جولى­عىپ جەر مۇقتاجىن ايتىپ سويلەيدى.

قازاق دەپۋتاتتارى قاراتاەۆقا ءسوز تىزگىنىن بەرىپ ەدى، ول ايتا-ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى: «قارا شەكپەندىلەردى پەرەسەلەنيە­دەن توقتاتۋ كەرەك، ازياتسك وبلىستارىنداعى قازاق جەرلەرىن ولشەپ، جاقسىسى قانشا، جامانى قانشا ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك، كوشپەلى ءھام وتىرىقشى قازاقتاردى جاقسى دەگەن جەرلەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك، ودان سوڭ ارتىق جەرلەر بولسا، پەرەسەلەنيە پايداسىنا شىعارۋ كەرەك. جامان جەرلەرىن ەشكىم قىزعانبايدى». (ايقاپ»، 1911, №11).

ءىى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ اگرارلىق كو­ميس­سياسىنىڭ قۇرامىندا م.تىنىشپاەۆ پەن ب.قاراتاەۆ بولدى.

باقىتجان قاراتاەۆ دۋمانىڭ اگرارلىق زاڭ جوباسىن جاساۋعا ارالاسادى. قازاق ولكەسىندەگى جەر ساياساتىنا بايلانىستى وتىرىستاردا ءسوز سويلەيدى. ول دۋمانىڭ 39-پلەنارلىق ماجىلىسىندە اگرارلىق ماسەلەنى تالقىلاۋعا قاتىستى. 16 مامىردا مىنبەدەن قازاق جەرىندە باسى ارتىق جەردىڭ جوقتىعىن، بار بولسا دا، بۇل جەرلەردىڭ تابيعي جاع­دايى قونىستاندىرۋعا كەلمەيتىندىگىن، قو­نىستاندىرۋ باسقارماسى بۇل جاعداي­لارمەن ساناسپاسا، قازاق شارۋاشىلىعى كۇيزەلىسكە ۇشىرايتىنىن اشىپ ايتادى.

ب.قاراتاەۆ وزىمەن پىكىرلەس دەپۋتاتتار سياقتى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق مۇقتاجدىقتارى شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەندى. وكىنىشكە قاراي، دۋما الدى­نا قويعان جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ىستەرى ەشقانداي دا قولداۋ تاپپادى. سوندىقتان دا ب.قاراتاەۆ ەلگە قۇر قول قايتپاس ءۇشىن دالا ەرەجەسىنە قاتىستى ماقالالاردى، قازاقتارعا قاتىستى ءارتۇرلى تسيركۋلياردى جينادى. ءسويتىپ، ۇلكەن ۇمىتپەن بار تالابىن حات تۇرىندە دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنا تاپسىردى.

بۇل دۋما دا 1907 جىلى 3 ماۋسىم كۇنگى زاڭ بويىنشا تاراتىلدى. دۋمانىڭ تارا­تىلعانىنا قارسىلىق بىلدىرگەن جينالىستار، ميتينگىلەر كۇنىگە ءوتىپ جاتتى.

جاڭا ءىىى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ زاڭى تۇبىرىمەن وزگەرتىلدى. «بۇراتانا حالىق» دەپ اتالىنعان قازاق دەپۋتاتتارى پاتشا ۇكىمەتىنە ۇرەي تۋعىزدى. سوندىقتان دا قازاق حالقىن سايلاۋ قۇقىعىنان مۇلدەم ايىردى. دۋمادا 82 دەپۋتاتتىڭ ورنى كەمىدى. («قازاق­ستان زاڭدارى»، 1998, №4, 43-45 بەتتەر).

دەپۋتاتتىقتان كەيىن دە حالىق ءۇشىن كۇرە­سىپ وتكەن قاراتاەۆتىڭ ەلىم دەپ ەڭىرەگەن حان-سۇلتاننىڭ قاسيەتتى تۇقىمى ەكەنىن ءوزى ۇيىمداستىرىپ، وتىرىقشىلار اۋىلىن سالعانى دا دالەلدەيدى. ول 1910 جىلى ورال وبلىسىنداعى جىمپيتى ۋەزىنىڭ شىدەرتى بولىسىندا سەگىز كوشپەندى اۋىل ادامدارى ءۇشىن جەر كەستىرىپ الىپ، ءارى ديقان، ءارى مالشى تىرلىگىن ۇيلەستىرە جولعا قويعان وتىرىقشىلار پوسەلكەسىن سالعان.

ونداعى ماقسات - ناقتى ءبىر جەر الىپ، جەر يگەرىپ، ساۋدا-ساتتىقتىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتىپ، وقۋ-عىلىمعا باعىتتاۋ ەدى. ارينە، وتىرىقشىلىق بار جەردە عيماراتتار بوي كوتەرىپ، جەر يگەرىلىپ، ساۋدا-ساتتىق، عىلىم داميتىنى بەلگىلى. ول سوناۋ مىسىر ەلىن، گرەك، ريم جۇرتىن مىسال ەتىپ، حالىقتى جەرگە ورنىقتىرۋعا باعىتتادى.

باقىتجان قاراتاەۆ 1911-1914 جىلداردا وردادا، ورالدا جانە استراحاندا شىعارىلعان دەموكراتيالىق باعىتتاعى «قازاقستان» گازەتىنە جان-جاقتى جاردەم­دەسىپ جانە وندا ءوز ماقالالارىن دا جاريا­لاپ وتىرعان. ونىڭ ماقالالارى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە، زيالىلارىنا تەرەڭ وي بەرگەن، پاراساتتى اقىلعا شاقىرعان، حالقى ءۇشىن قامقورلىق بولعان ۇگىتتەر بولدى. «قا­زاق­ستان» گازەتىندە جاريالانعان «ازامات­تارعا ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز» دەگەن ماقالاسىندا باقىتجان «بالۋان ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» دەگەن ويدى كەڭ ماعىنادا ءتۇسىن­دىرە وتىرىپ، حالقىن اعارتۋشىلىققا، ءبى­لىم­گە شاقىرعان.

قازان توڭكەرىسى جىلدارىندا

ورال اسكەري ۇكىمەتى بۇيرىعىمەن قارا­تاەۆتار اۋىلىنان ەشقايدا كەتۋگە رۇقسات ەتىلمەگەن باقىتجان قازان ءتوڭ­كەرىسىن شىن نيەتىمەن، باتىل جاقتاپ قارسى الدى. «قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، - دەيدى باقىتجان، - 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دە­يىن مەن ءوز جولداستارىممەن بىرگە قىردا سوعىس كۇشىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىستىم. بۇل جۇمىسقا قونىس اۋدارىپ كەلگەن ۋكراين­دىقتاردى دا تار­ت­تىق». («رەۆوليۋتسيا وت جالىنىندا»، الماتى، 1957, 129-بەت).

بولشەۆيكتەردىڭ باسشىلىعىمەن شا­قى­رىلعان ورال وبلىستىق كەڭەسىنىڭ ءى سەزى 1918 جىلدىڭ قاڭتارىندا كەڭەس وكى­مەتىن قۇرىپ، بيلىكتى ءوز قولدارىنا العانىن جاريالادى. 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا وب­لىس­تىق كەڭەستىڭ ءىى سەزىندە اتقارۋ كومي­تە­تىنىڭ قۇرامى سايلاندى. ب.قاراتاەۆ وبلىس­تىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتتى جانە وعان يۋستيتسيا كوميسسارى مىندەتى تاپسى­رىلدى. اسكەري ۇكىمەت ناۋرىزدىڭ 29-ىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بۇلىك ۇيىم­داستىر­دى. بيلىككە كەلگەن اق كازاكتار وكىمەتى جاڭا عانا قۇرىلعان، اسكەري كۇشى ءالسىز كەڭەستەردىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ نەگىزگى توبىن تۇتقىنعا الدى.

وبلىستىق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ازداعان توبى: ايتيەۆ، پارامونوۆ، يپماعانبەتوۆ، قاراتاەۆ، ارعىنشيەۆتەر جايىق وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىنداعى قازاق، ۋكراين ەڭبەك­شىلەرىنىڭ اراسىنا قۇپيا ءوتىپ، كۇش ۇيىم­داستىردى.

«باقىتجان اۋىلىنا كەلىپ، اسكەري كۇش جيناۋ ارەكەتىن جۇرگىزىپ جاتىر»، - دەگەن حابارمەن جىبەرىلگەن اق كازاك وفيتسەرلەرى 15 ساۋىردە ب.قاراتاەۆتى تۇتقىنداپ، ورال تۇرمەسىنە وتىرعىزادى. ب.قاراتاەۆ باسقا دا كوپتەگەن بولشەۆيكپەن قارا تۇنەك ايۋان­دىق ءتارتىپتىڭ قاتال تۇتقىنىندا 285 كۇندەي بولدى. اباقتىدا جاتقان كەزىندە دە باقىت­جان مويىماي، كۇرەس جۇرگىزە بەردى. 1919 جىلى 24 قاڭتاردا ورال قالاسى چاپاەۆ ديۆيزياسىنىڭ كۇشىمەن اق كازاكتاردان بوساتىلدى. بوساتىلعاننان كەيىن قالا ميتينگىلەرىندە، اسكەرلەر اراسىندا باقىت­جان اسەر­لى سويلەگەن سوزدەرىمەن جەڭىستى بەكىندىرۋگە ۇلەس قوستى. ب.قاراتاەۆ ورال وب­لىس­تىق رەۆكومىنىڭ قۇرامىندا ۇلتتار كوللەگياسىن باسقاردى. ءوزىن 1917 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ بولشەۆيكتەر توبىندامىن دەپ ساناعان ب.قاراتاەۆ 1919 جىلى 6 اقپاندا رك(ب)پ قاتارىنا قابىل­داندى. قالالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ جانىنان قاتا­رىندا 51 مۇشەسى بار مۇسىلمان سەكتسياسى قۇرىلدى. «كرومم، 1409-قور، 1-تىزبە، 25-ءىس، 282-بەت).

قىرعىز (قازاق) اسكەري-رەۆوليۋ­تسيالىق كوميتەتى (قازرەۆكوم)

1919 جىلى 10 شىلدە كۇنى ولكەنى باسقارۋ جونىندەگى قىرعىز (قازاق) اسكەري-رەۆوليۋ­تسيالىق كوميتەتى قۇرىلدى. بۇل قازاقستان­داعى ەڭ العاشقى جوعارى مەملەكەتتىك ورگانى ەدى.

قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى قۇرامىنا جەتى ادام كىرگىزىلدى. قازرەۆكوم توراعاسى بولىپ كەڭەس وكىمەتى ناركومناتستىڭ ورىنباسارى س.س.پەستكوۆسكيدى تاعايىندادى. مۇشەلەرى بولىپ ءا.جانگەلدين، س.مەڭدەشەۆ جانە باسقالارى بەكىتىلدى. كەيىن بۇلاردىڭ قاتارىنا ب.قاراتاەۆ، ءا.ايتيەۆ، ا.ارعىن­شيەۆتەر كىردى.

1919 جىلى 11 قىركۇيەكتە قۇرىلعان ورال مەن بوكەي قازاقتارىنىڭ رەۆوليۋتسيا­لىق كوميتەتىن باسقارا وتىرىپ، ب.قاراتاەۆ قازاقتار اراسىنداعى ناقتىلى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كەڭەيتتى. قىركۇيەك-قازان ايلارىندا باقىتجاننىڭ قولىمەن «قازاق حالقىنىڭ قايراتكەرلەرىنە»، «قۇرمەتتى قارت­تارعا» جانە «كەرەي رۋىنىڭ ۇلدارىنا» دەگەن ۇندەۋلەر جاريالاندى. بۇل ۇندەۋ­لەرىندە ول قازاق حالقىنا كەڭەس وكىمەتى تۋرالى شىندىقتى باياندايدى.

ازامات سوعىسى قاسىرەتى كەزىندە كەلگەن ويلاردى ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىگىن ول ۇتىمدى پايدالاندى. سوعىس جاعدايى عانا ەمەس، ەكى جاقتا دا كەلىسىمگە كەلگىسى كەلمەيتىن قاسارىس­قان جانداردىڭ از بولماۋى دا بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋدى تىپتەن قيىنداتتى.

الايدا 1919 جىلى 24 قازاندا ب.قارا­تاەۆ ورال وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسىندە ءوزىنىڭ ساياسي، بەيبىت كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ءازىر ەكەندىگىن حابارلادى. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق اق­توبەدە «كەڭەستىك جانە كەڭەستىك ەمەس قىر­عىز­داردىڭ» قاتىسۋىمەن قازاق حالقىن ءبىر­لەستىرۋ جونىندەگى ءى جالپىولكەلىك كەڭەستىك كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. قازاق كەڭەس­تىك مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋدىڭ العاشقى ماڭىزدى قادامى جاسالدى.

1920 جىلى 4-12 قازاندا ورىنبوردا وتكەن كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقستاندىق ءى سە­زىنە ب.قاراتاەۆ دەلەگات بولدى. مۇندا «قىر­عىز (قازاق) اسسر-ءى ەڭبەكشىلەرىنىڭ پرا­ۆوسى تۋرالى دەكلاراتسيا» قابىلداندى. تۇڭعىش قابىلدانعان قازاقستان زاڭدارى­نىڭ ءبىراز جوباسى ب.قاراتاەۆتىڭ قولىمەن دايىندال­دى. سەزدە قازاق اسسر-ءىنىڭ ور­تالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ س.م.مەڭدەشەۆ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ ۆ.ا.رادۋس-زەنكوۆيچ سايلاندى.

باقىتجان قاراتاەۆ قازاق اسسر-ءىنىڭ زاڭ كوميسسارى بولىپ ورىنبوردا قىزمەت ىستەي باستادى.

ول جاڭا قۇرىلعان كوميسساريات قىز­مەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋمەن قاتار، العاشقى دەكرەتتەردىڭ ومىرگە كەلۋىنە تىكەلەي اتسالىستى.

ب.قاراتاەۆ كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاق­ستاندىق ءىى سەزىنە دە دەلەگات بولىپ قاتى­ناسادى. قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققاننان سوڭ ول اقتوبەدەگى تۋىسقاندارىنا كوشەدى. 1922-1925 جىلداردا اقتوبە گۋبەرنيالىق سوت كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا باتىس قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ تاريحىن جازۋمەن شۇعىلدانعان. 1934 جىلى تامىز ايىنىڭ اياق كەزىندە ب.قاراتاەۆ اقتوبەدە ۇزاق ناۋقاستان كەيىن قايتىس بولدى.

ءوز حالقىنا وسىنشاما ەڭبەگى سىڭگەن ابزال ۇلدارى جونىندە بار داۋىسپەن ەركىن ايتۋعا توتاليتاريزم جىلدارىندا مۇمكىن­دىكتەر بولمادى. ەندى بۇل قاتە كوزقاراس تۇزەتىلۋى ءتيىس. قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن اقىلىن، ەرىك-جىگەرىن اياماي، بار ءومىرىن سارپ ەتكەن مەملەكەت قاي­رات­كەرلەرىنىڭ الدىڭعى ساپىندا ارقا­شاندا باقىتجان بيسالىۇلى قاراتاەۆتىڭ ەسىمى اتالىپ، ونىڭ جارقىن بەينەسى حالىق­تىڭ ەسىندە ساقتالماق.

اۆتور: تىلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى

http://www.alashainasy.kz/tul/28069/