قازاق قالاسى قانداي بولۋ كەرەك؟

جاسىراتىنى جوق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مادەنيەتىمىزدىڭ وسى ءبىر سالاسىن نەگىزسىز اياق استى پايدا بولعان دۇنيەلەردەي كورىپ كەلدىك. قازاق ساۋلەت ونەرى، ونىڭ ارحيتەكتۋراسى رەۆوليۋتسياعا دەيىن تەك قانا قول ونەر باعىتىندا وركەندەگەن، بار جەتىستىگى قوشقار ءمۇيىزدى ويۋ-ورنەك تۇرىندە عانا قۇرىلعان. «قازاق قالا سالماعان، كەڭ ساحارادا كوشىپ، دالا كەزگەن، كيىز ءۇيلى كوشپەندىلەر عانا» دەپ ساناعا ءسىڭىرىپ كەلدى. تىپتەن، قازىردىڭ وزىندە كەز كەلگەن قازاق سۋرەتشىسىنەن قازاق حالقىنىڭ ورتا عاسىرلىق وتىرىقشىلىق ءومىر-تىرشىلىگىن قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرۋىن سۇراساڭ: «كەڭ جايلاۋدا اينالا ات شاپتىرىپ، مال باعىپ، تۇتىندەتىپ وت جاعىپ، قازان كوتەرىپ، قىمىز ساپىرىپ وتىرعان كيىز ءۇيلى اۋىلدى» قونجيتىپ بەرەدى. ال، كوگىلدىر كۇمبەزدى ەجەلگى قالالارىمىزدىڭ بۇگىندە كوز الدىمىزدا بولماۋى دا، ءوزىمىز جونىندە وسىنداي كوزقاراستىڭ ورنىعۋىنا اكەلگەن.

قازاق قالاسى قانداي بولۋ كەرەك؟

جاسىراتىنى جوق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مادەنيەتىمىزدىڭ وسى ءبىر سالاسىن نەگىزسىز اياق استى پايدا بولعان دۇنيەلەردەي كورىپ كەلدىك. قازاق ساۋلەت ونەرى، ونىڭ ارحيتەكتۋراسى رەۆوليۋتسياعا دەيىن تەك قانا قول ونەر باعىتىندا وركەندەگەن، بار جەتىستىگى قوشقار ءمۇيىزدى ويۋ-ورنەك تۇرىندە عانا قۇرىلعان. «قازاق قالا سالماعان، كەڭ ساحارادا كوشىپ، دالا كەزگەن، كيىز ءۇيلى كوشپەندىلەر عانا» دەپ ساناعا ءسىڭىرىپ كەلدى. تىپتەن، قازىردىڭ وزىندە كەز كەلگەن قازاق سۋرەتشىسىنەن قازاق حالقىنىڭ ورتا عاسىرلىق وتىرىقشىلىق ءومىر-تىرشىلىگىن قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرۋىن سۇراساڭ: «كەڭ جايلاۋدا اينالا ات شاپتىرىپ، مال باعىپ، تۇتىندەتىپ وت جاعىپ، قازان كوتەرىپ، قىمىز ساپىرىپ وتىرعان كيىز ءۇيلى اۋىلدى» قونجيتىپ بەرەدى. ال، كوگىلدىر كۇمبەزدى ەجەلگى قالالارىمىزدىڭ بۇگىندە كوز الدىمىزدا بولماۋى دا، ءوزىمىز جونىندە وسىنداي كوزقاراستىڭ ورنىعۋىنا اكەلگەن.

كەشەگى بەرەكەسىز ەل باسقارعان كەڭەستىك زاماندا «ەسكىنىڭ ءبارى جامان، يسلامنىڭ اسەرى، جاڭا قالالارىمىزدىڭ ءسانىن بۇزىپ تۇر» دەگەن جەلەۋمەن شىعىستىق ۇلگىدەگى تالاي تاريحي ماڭىزى بار قۇرىلىستار قيراتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا كوپ قاباتتى قوراپ ءتارىزدى ۇيلەر تۇرعىزىلدى. وسىنداي جولمەن ورال قالاسىنداعى ەجەلگى شىعىس ۇلگىسىندە تۇرعىزىلعان تەمىر جول ۆوكزالى مەن «كەرۋەن شايحاناسى» جەرمەن جەكسەن ەتىلدى. قازاق پەن نوعايعا استانا بولعان كوگىلدىر كۇمبەزدى سوڭعى قالامىز «سارايشىقتى» جەرىمىزدى وتارلاۋشى كازاك-ورىستار ورتەپ قيراتتى. ۇرپاق تاربيەسىندە ەرەكشە ماڭىزى بار ءتولتۋما ارحيتەكتۋرا دۇنيەلەرىن ءبىر كۇندە جوق قىلۋ سەكىلدى كورىنىستەردىڭ قاسىرەتىن ءالى تارتىپ كەلەمىز.

ەل وردامىز استانا قۇرىلىسى دا ەش كوڭىلدەن شىقپايدى. بەينە ءبىر ەۆروپا قالاسىندا جۇرگەندەي كۇيگە تۇسەسىڭ. اينالا ەۆروپاشا جىلتىراعان جالاڭاش قابىرعالار، ءزاۋىلىم قوراپتار. تالعامنىڭ جوقتىعىنان شەت ەلدىك جوبالاۋشىلاردىڭ ۇلگىلەرىن اكەلىپ، جارىسا تۇرعىزۋدا. قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ەلورداسى استانا قالاسى نامىسىڭدى جەر ەتىپ، جىگەرىڭدى جاسىتادى. ءتۇرلى-ءتۇستى ءتورت بۇرىشتى ۇيلەردىڭ تۇزۋلىگىنە، سىرتى جىلتىراعانىنا ءمازبىز. شىنىن ايتساق، استانا ۇلت سيمۆولى رەتىندە قازاقتاردىڭ قالا سالۋداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن، شەتەلدىكتەرگە ماقتانا كورسەتەتىندەي، وزگە سۇيسىنەتىندەي شىعىس وردالارىنا ءتان ادەمىلىكتەن جۇرداي. ۇلتتىق ناقىش، قازاقىلىق جوق. استانادان ۇلگى العان قالالارىمىزدى جاڭعىرتۋ قادامدارى قازاقستاننىڭ باسقا وبلىس ورتالىقتارىندا دا وسىنداي بىرىزدىلىك اۋرۋىنا ۇشىراعان.

الداعى جىلدان باستاپ باتىستا، ەجەلگى ماڭعىستاۋ جەرىندە "اقتاۋ سيتي" اتتى ۇلكەن تۋريستىك وردا، جاڭا قالا سالىنباقشى. وكىنىشكە قاراي، جاڭا قالانىڭ جوباسىنداعى ونىڭ دەكوراتيۆتىك كورىنىسىندە ەشقانداي ەستەتيكالىق تالعام، ۇلتتىق بولمىس، ەرەكشەلىك تاعى جوق. كوڭىلىڭ قۇلازيدى. تاعى دا سول ءبىرىن - ءبىرى قۋالاي ەۋروپاشا بوي كوتەرىپ جاتقان الىپ قوراپتاردى كورەسىڭ. بارلىعى دا شەتەلدىك جوبالار. وسىندايدا قالا ارحيتەكتۋراسىنا جاۋاپتى دەگەن قازاقستاندىق مامانداردىڭ ويسىزدىعىنا، ەستەتيكالىق تالعامسىزدىعىنا تاعى رەنجيسىڭ. ولاردىڭ اراسىنان اراكىدىك بولسا دا جەرگىلىكتى ارحيتەكتورلاردىڭ شىعىسقا ءتان بىردە-ءبىر ۇلتتىق جوباسى كورىنبەيدى.

ماسەلەن، ءجالاڭتوس ءباھادۇر بابامىز سامارقاندا ءامىر بولىپ تۇرعان كەزىندە وسى قالادا تيللاحاري (1647-1660), شيردور (1619-1635) سياقتى كوپتەگەن ساۋلەتتى تاريحي قۇرىلىستار، عيماراتتار سالدىرعان. سىرتقى جاۋلاردان قورعاعان، جورىقتار جاساپ جەرىن كەڭەيتكەن. «جەڭىمپاز ءجالاڭتوس باتىرعا سىرتتان كەلگەن سىي-سياپات كولەمى مەملەكەتكە تۇسكەن قازىنادان اسىپ تۇسكەن. وسى قاراجات بايلىققا جاساق ۇستاۋمەن قاتار، سامارقاندا ساۋلەتتى سارايلار سالدىرعان» دەپ جازادى م.ە.ماسسون. ورتاعاسىرلىق باستاۋ الاتىن حالقىمىزدىڭ قالا سالۋداعى عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان ءتولتۋما شەبەرلىگىنىڭ، باي تاجىريبەسىنىڭ، قازاقتىڭ كەيىنگى قۇرىلىس ونەرىندە ءوزىنىڭ رۋحاني جالعاسىن تاپپاي كەلە جاتقانى وكىنىشتى. سونىلىق، الەۋمەتتىك ماسەلەنى دۇرىس سەزىنۋ، تاربيەلىك ماڭىزى زور، ەجەلگى قالا سالۋ ۇلگىسىندە قازىرگى زامان قۇرىلىسىن تۇرعىزا ءبىلۋ ءداستۇرى بىزدە ۇزىلگەن. بۇگىنگى ارحيتەكتورلارىمىز ۇلتتىق ناقىشتا قازاقى قالا سالۋ دەگەندى «ءاربىر قالادا ءبىر-ءبىر مەشىتتەن تۇرعىزۋ» دەپ تۇسىنەتىن سياقتى. ماسەلەن استانادا «نۇر استانا», اقتاۋدا «بەكەت اتا» مەشىتتەرى. وسىنىڭ بارلىعى ىشكى جان دۇنيەمىزدىڭ سەزىنە دە، كورە بىلمەۋىنەن تۋعان بەيجايلىقتان با دەپ ويلايسىڭ.

وسىندايدا جاڭا قالا سالۋدا، قۇرىلىس كەشەندەرىن حالىق ۇلگىسىندە جاڭارتۋدا كورشىمىز تۇرىكمەن، وزبەك باۋىرلارىمىزدىڭ تاجىريبەسىنە قىزىعاسىڭ. سوڭعى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە ەجەلگى ارحيتەكتۋرا ۇلگىسىندە قازىرگى زامان ۇيلەرىن سالۋدا ولاردىڭ بىزدەن الدەقايدا وزىپ كەتكەندىگى كورىنىپ-اق تۇر. مەملەكەتتىك كەشەندەر، رەزيدەنتسيالار، تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزۋدا ولاردىڭ قۇرىلىسىندا ۇلتتىق ناقىش، سونىلىق، ەسكىمەن رۋحاني ۇندەستىك بار. تۇرىكمەننىڭ قازىرگى ۇلگىدە سالىنىپ جاتقان اشگابادىن ارالاعان كەزدە بەينە ءبىر شىعىس شاھارلارىندا جۇرگەندەي سەزىنەسىڭ. رۋحىڭدى كوتەرىپ، نامىسىڭدى تۇرتكىلەيدى. ولاردا وزبەك ارحيتەكتۋراسى، تۇرىكمەن، تاجىك ارحيتەكتۋراسى دەگەن ۇلتتىق ۇعىم قالىپتاسقان. ونىڭ تەرەڭ ماعىناسى ۇلتتىق پاتريوتيزممەن استاسىپ جاتقانىندا. ال، ءبىز قازاق ارحيتەكتۋراسى، قازاق قالاسى دەسەك وعان كۇماندانا قارايمىز. بۇل سالادا قازاقتىڭ تاجىك پەن تۇرىكمەننەن، ورىستان، استانانى جوبالاپ بەرىپ جاتقان جاپوننان قاي جەرى كەم؟

قازاقتا قالالىق مادەنيەت بولعانىن، قۇرىلىس ونەرىندە دە وزگەگە ۇقسامايتىن تەك قازاققا ءتان قايتالانباس ەتنوگرافيالىق ورنەكتەردىڭ، قۇرىلىس يىندەرىنىڭ (اركا) كەزدەسەتىنىن، تىپتەن، كەيبىر قالالاردىڭ ومىرىندە كيىز ۇيلەردىڭ قاتارلاسا تىگىلگەنىن ارحەولوگتارىمىز الدەقاشان دالەلدەگەن. ساۋران، سىعاناق، تۇركىستان، وتىرار، سارايشىق ت.ب. قالالارىن بىزگە سىرتتان كەلىپ ەشكىم سالىپ بەرگەن جوق، بارلىعى دا بابالارىمىزدىڭ قولىمەن تۇرعىزىلعان ءتول تۋىندىلارىمىز. اراب مەملەكەتىن بيلەگەن بابامىز بەيبارىس مىسىر، شام اراسىنداعى كەڭ يەلىكتەرىنە عيباتحانالار، سالتاناتتى سارايلار، تۇرعىن ۇيلەر سالدىرعان. ونىڭ كەزىندە كاير قالاسىنىڭ سىرتىندا سالعان قورعانى، سول عاسىردىڭ كوپتەگەن عيماراتتارى ءالى كۇنگە دەيىن تۇر. كاير قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن اۋدانداردىڭ ءبىرى بەيبارىسقا قاتىستى زاھير دەپ اتالادى. وتكەننىڭ مۇراسىن رۋحاني ساباقتاستىرا الىپ جۇرە ءبىلۋ جانە جاڭاشا جاڭعىرتا ءبىلۋ سول حالىقتىڭ كەمەلىن، اسقان اسۋىن، رۋحاني بايلىعىن كورسەتەدى.

«ۋاقىتىندا ايتىلماعان ءسوز، ۋاق ءسوز» - ءبىز قالا سالۋدىڭ پايداسى مەن قاتار ونىڭ قاۋىپ اكەلەر كولەڭكەلى تۇستارىن دا ەسكەرە بىلگەنىمىز ابزال. وسىنىڭ بارلىعى عالامدىق جاھاندانۋ جەتىستىكتەرىمەن جاقىنداسۋ دەگەننىڭ اياسىندا قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن رۋحىن، سول ايماقتىڭ ەتنيكالىق تۇتاستىعىنا كەپىل بولىپ كەلگەن ءتولتۋما ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرىن وزگەرتۋ، ەۋروپاشا اسسيميلياتسيالاۋ-ەكسپانتسيالاۋدىڭ جاڭا ءبىر كورىنىسى سياقتى كورىنەدى ماعان. سەبەبى جاڭا قالا سالۋ ارتىنان ايماققا سىرتتان ءتۇرلى ۇلتتار اعىنى باستالادى. ەگەر جاڭا قالا سالۋ ارقىلى حالقىن وسىرەمىز، ەكونوميكاسىن كوتەرەمىز دەي ءجۇرىپ، ماڭعىستاۋ حالقى بولاشاقتا سىرتتان اكەلىنەتىن «شەتەلدىكتەردىڭ» ەسەبىنەن جانە كوبەيەتىن بولسا، وندا بۇل سول ءوڭىردىڭ عاسىرلاردان بەرى ساقتالىپ كەلگەن وزىندىك ءداستۇرلى ەتنيكالىق، ەتنوپسيحولوگيالىق تۇتاستىعىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى. وسىعان دەيىن دە عىلىمي نەگىزدەمەسىز، ناۋقانشىلىقپەن جۇرگىزىلگەن تالاي الىپ قۇرىلىستار مەن تىڭدى كوتەرۋ كەزىندەگى سىرتتان قونىستانۋشىلىق ۇلتارالىق ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ، قازاق حالقىنىڭ باسىنا تالاي ناۋبەتتى ۇيىرگەنىن، ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىن وزگەرتكەنىن دە ۇمىتپايىق.

ايتارىمىز، كەڭەس كەزىنەن قالعان قۇلدىق پسيحولوگيا بۇگىنگى قازاق زيالىلارىنىڭ بويىنان ءالى ارىلماي كەلەدى. ول ولاردىڭ وزگەنىڭ جەتەگىندە جۇرە بەرۋى. باسقا كونسترۋكتسيالاردى ەشقانداي سىنسىز سول كۇيىندە قابىلداي سالۋ، وزىنە ءتان جول ىزدەۋدەن گورى باسقا بىرەۋدىڭ سالعان سوقپاعىمەن جەلە جورتۋعا بەيىمدىلىك، ءوز جاقسىسى تۇرعاندا جات ەلدىك ۇلگىلەرگە ەلىكتەگىشتىك - مىنە، بۇل  - سول باياعى وزگەگە قۇلدىق ۇرعان، يمپەريالىق ۇستەمدىك كەزىندە بوي الدىرعان دەرتتىڭ، جاسىق مىنەزدىڭ، كونبىستىكتىڭ كورىنىسى. ءبىر ويشىل ايتقانداي قاشانعى: «ولار - اكتەر، ءبىز - پۋبليكا» بولىپ جۇرە بەرەمىز؟ مەن استانا مەن بولاشاق «اقتاۋ سيتي» قالالارىنىڭ قۇرىلىس جوباسىن ءتۇرى قازاق بولعانىمەن، ءوزى قازاق ەمەس، ورىسشا ويلاپ، ورىسشا ءتۇس كورەتىن، ۇلتتىق رۋحتان جۇرداي ءدۇبارالاردان قۇرالعان بۇگىنگى ۇكىمەتتىڭ قيالىنان تۋعان دۇنيەلەر دەر ەدىم. ولارعا ۇلتتىق نامىس ەمەس، تەك اقشا مەن داڭعازا ماقتانۋ عانا كەرەك.

ءبىز جاڭا قالانى تۇگەل شىعىستىق ۇلگىدە تۇرعىزۋ قاجەت دەۋدەن اۋلاقپىز. وركەنيەت ەرەكشەلىگىن دە قابىلداۋىمىز كەرەك، ارينە. بىراق، جاڭا جوبادا اراكىدىك بولسا دا قازاقستاندىق ارحيتەكتورلاردىڭ ەجەلگى ادىسپەن تۇرعىزىلعان شىعىسقا، قازاققا ءتان كوگىلدىر كۇمبەزدى ساۋدا ورىندارى، مەيمانحانالارى، مادەنيەت مەكەمەلەرى مەن مۇراجايلارى بار جەكەلەگەن مولتەك اۋدان قۇرىلىستارى بولۋى قاجەت دەمەكپىز. بۇل باعىتتا سونداي-اق، ايماقتىڭ ۇلۋ تاسىنان كەسەنەلەر تۇرعىزۋدا ماڭعىستاۋ، اتىراۋ شەبەرلەرىنىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان وزگەگە ۇقسامايتىن ءوز مەكتەبى دە قالىپتاسقان. ءبىز استانانى سالۋدا كەتىپ جاتقان «اتتەگەنايلارىمىزدى»، تۇرعىن ءۇي سالۋداعى وزىندىك ۇلتتىق قولتاڭباسى مەن ەرەكشەلىگى بار كارى ماڭعىستاۋدا قايتالاماۋىمىز كەرەك.

تاريحي ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ۇرپاق تاربيەسىندە الاتىن ەستەتيكالىق يدەولوگيالىق ماڭىزى دا زور. قازاقتىڭ ەجەلگى قالا، قىستاق، تام، كوگىلدىر كۇمبەزدى كەسەنەلەر سالۋداعى بار تاجىريبەسى بىزگە باعدار بولۋى ءتيىس. جاڭا قالالارىمىز استانا مەن "اقتاۋ سيتي" ۇلتتىق كالوريتىمەن، بايىرعى عيماراتتارعا ءتان قازاقىلىعىمەن ومىرگە قايتا كەلگەن سونى جاڭالىقتاي بولىپ، كوز ۇيىرتەر ءساندى دۇنيەلەرمەن ايشىقتالۋى كەرەك. سەبەبى، بولاشاق قالا «اقتاۋ ءسيتيدىڭ» قازىرگى جوباسى دا قازاقتىڭ تالعامىنا ساي كەلمەيدى. «اقتاۋ قالا قۇرىلىسى دەپارتامەنتىندەگى» بۇعان تىكەلەي قاتىسى بار ۇلتجاندى ازاماتتار وسى باعىتتا شىعارماشىلىق توپ قۇرىپ، «اقتۋ سيتي» قالاسىنىڭ باس جوسپارىنا قازىردەن باستاپ وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت.

«قالانىڭ جاقسى بولۋى كوشەسىنەن» - دەگەن، ءبىز شەتەلدىك قۇرىلىس ۇلگىسىنە قارسى تۇراتىن سۋبەكت، ۇلتتىق قولتاڭباعا باي ارحيتەكتۋرا تۋىندىلارىنا ءزارۋمىز. قازاق قالاسى اقتاۋ، استانانىڭ ىزىمەن كەتپەي ناعىز ۇلتتىق بولمىسىمەن ەرەكشەلەنۋى قاجەت. بولاشاقتان كۇتەرىمىز دە - وسى.

اقتوبە قالاسى

«اباي-اقپارات»