اسا مارتەبەلى ەلباسى نۇرسۇلتان ابىشۇلى!

قوعامداعى سوڭعى ءبىر جىل ىشىندەگى سوپىلار تۋرالى اتى شۋلى قىلمىستىق ءىس بويىنشا ساراپتاما جۇرگىزگەن مامانداردىڭ ساراپتاماسىمەن الماتى ادۆوكاتتار كەڭەسىنىڭ رەسمي ءوتىنىشى بويىنشا تانىسىپ شىقتىم. ايىپتاۋلارى نە كونستيتۋتسيالىق نە شاريعات زاڭدارىنا جاتپايتىن «جاپتىم جالا» بولىپ تۇر. سوندىقتان سىزدەن اراشا سۇراپ «دات، تاقسىر» دەپ تۇرمىن. ايىپتالۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى «ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم»

ەمەس. مەن تەك ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن.

دوساي كەنجەتاي تۇرسىنبايۇلىنىڭ (فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، سۋرەتتە) №10751903760010 قىلمىستىق ءىس بويىنشا جۇرگىزگەن ساراپشىلاردىڭ №3007־ءشى 01.04.2011 جىلعى قورىتىندىسى تۋرالى پىكىرى

ەڭ الدىمەن ساراپشىلاردىڭ قورىتىندىسىمەن دە تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ ولارعا قويعان سۇراقتارىنىڭ دەڭگەيىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرگەندەرىڭىز ءۇشىن مامان رەتىندە العىسىمدى بىلدىرەمىن. سەبەبى بۇل ىستە قوعامدىق، ساياسي، ءدىني جانە عىلىمي تانىمدىق ماسەلەلەر استاسىپ جاتىر. ماسەلە ادام تاعدىرى مەن قوعامىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىنا كەلىپ تىرەلگەندىكتەن سوت پروتسەسىنىڭ بارىسىنان تولىق حاباردار بولۋىما سەپتىگىن تيگىزدى.

اسا مارتەبەلى ەلباسى نۇرسۇلتان ابىشۇلى!

قوعامداعى سوڭعى ءبىر جىل ىشىندەگى سوپىلار تۋرالى اتى شۋلى قىلمىستىق ءىس بويىنشا ساراپتاما جۇرگىزگەن مامانداردىڭ ساراپتاماسىمەن الماتى ادۆوكاتتار كەڭەسىنىڭ رەسمي ءوتىنىشى بويىنشا تانىسىپ شىقتىم. ايىپتاۋلارى نە كونستيتۋتسيالىق نە شاريعات زاڭدارىنا جاتپايتىن «جاپتىم جالا» بولىپ تۇر. سوندىقتان سىزدەن اراشا سۇراپ «دات، تاقسىر» دەپ تۇرمىن. ايىپتالۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى «ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم»

ەمەس. مەن تەك ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن.

دوساي كەنجەتاي تۇرسىنبايۇلىنىڭ (فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، سۋرەتتە) №10751903760010 قىلمىستىق ءىس بويىنشا جۇرگىزگەن ساراپشىلاردىڭ №3007־ءشى 01.04.2011 جىلعى قورىتىندىسى تۋرالى پىكىرى

ەڭ الدىمەن ساراپشىلاردىڭ قورىتىندىسىمەن دە تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ ولارعا قويعان سۇراقتارىنىڭ دەڭگەيىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرگەندەرىڭىز ءۇشىن مامان رەتىندە العىسىمدى بىلدىرەمىن. سەبەبى بۇل ىستە قوعامدىق، ساياسي، ءدىني جانە عىلىمي تانىمدىق ماسەلەلەر استاسىپ جاتىر. ماسەلە ادام تاعدىرى مەن قوعامىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىنا كەلىپ تىرەلگەندىكتەن سوت پروتسەسىنىڭ بارىسىنان تولىق حاباردار بولۋىما سەپتىگىن تيگىزدى.

باستان ەسكەرتە كەتەيىن تەرگەۋ ورگاندارى تاراپىنان ساراپتامانىڭ شەشۋىنە ىقپال ەتۋ ءۇشىن قويعان سۇراقتارىندا عىلىمي جانە قۇقىقتىق تانىمدىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيى وتە تومەن. سۇراقتاردا قىلمىستىق ءىستى دۇرىس شەشۋگە ەمەس، كەرىسىنشە، ايتەۋىر جازالاۋ تەندەنتسياسى كوزگە كورىنىپ تۇر. قىلمىستىق ءىس ءدىن جانە قۇقىق، مەملەكەت جانە زايىرلىلىق ۇستانىمدارى شەڭبەرىندە ساۋاتتى جۇرگىزىلگەندە عانا قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق ەلگە اينالامىز. سۇراقتاردا مازمۇنى مەن پرينتسيپتەرى ءوزارا ۇيلەسپەي جاتاتىن تۇستارى كەزدەسەدى. مىسالى، تەولوگ ساراپشىعا قويىلعان ءبىرىنشى سۇراق: «ابدۋعاپپار يسماتۋللانىڭ ناسيحاتتاعان ءدىني ءىلىمى مەن يسلامداعى سۇننەت جانە سۋفيلىك ىلىمدەر اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار قانداي جانە باسقا ءدىني ىلىمدەرمەن ۇقساستىعى بار ما؟»

بۇل جەردەگى سىنىپتاما ساۋاتسىزدىققا نەگىزدەلگەن. ياعني، يسلامنىڭ سۋننيلىك جولى ءىلىم ەمەس، قۇقىقتىق دوكترينالىق مەكتەپ. وعان حانافي، حانبالي، ماليكي جانە شافيعي مەكتەپتەرى جاتادى. ال سوپىلىق ىلىمدەر وسى مازحابتاردىڭ ىشىندە، سوپىلىق يسلامنان تىس ءىلىم ەمەس. سوپىلىق يسلامنىڭ ءمانى، مورالدىق پراكتيكالىق قىرى، مازمۇنى دەسە بولادى. سوپىلىقتى يسلامعا جات ءىلىم رەتىندە كورسەتكەن كەشەگى وريەنتاليستىك، باتىستىق تەندەنتسيالار. ونى بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ماماندارىنىڭ قايتالاۋىن ۋاقىت دەگەن كاتەگوريانىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ كورىنىسى دەر ەدىم. اباي دانانىڭ «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل» دەگەنىندەي، ءار قۇبىلىسقا بۇگىنگى مامان ەلدىڭ پايداسى مەن تاريحي بولمىسى تۇرعىسىنان سانالى تۇردە باعا بەرۋدى ۇيرەنۋى شارت. ال حانافي مازحابى بويىنشا ياساۋي ءىلىمىنىڭ باسقا تاريقاتتارمەن ايىرماشىلىعىنىڭ بولۋى تابيعي نارسە.

سوسىن مەن وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن مامان رەتىندە ايتارىم ابدىعاپپار يسماتۋللانىڭ جەكە تۇلعاسىنا ءتان وزىندىك ءىلىمى جوق. ول ءداستۇرلى سوپىلىق جولىن جاڭعىرتۋشى عانا. ال قالاي جاڭعىرتىپ جاتىر ول جاعى باسقا ماسەلە.

وسى ءىس بويىنشا قۇرىلعان ەكى بولەك ساراپشىلاردىڭ دا، ويلارى مەن ءسوز ساپتاۋلارى جانە «عىلىمي تۇجىرىمدارى» ءبىرىن ءبىرى سول قالپى قايتالاۋ بار. بۇل ساراپشى توپتاردىڭ تاڭدالۋىندا نەمەسە جالدانۋىندا تەرگەۋ ورگاندارى تاراپىنان وبەكتيۆتىلىككە قايشى ارەكەت ەكەندىگىن ەسكەرتكىم كەلىپ وتىر. مۇنداي ارەكەت جازالاۋدى سۋبەكتيۆتى پسيحولوگيالىق جانە ماقساتتى شابلوندارعا سىيعىزۋعا يتەرمەلەسە، ەكىنشى جاعىنان ادام تاعدىرىنا، ونىڭ ەركى مەن قۇقىنا نەمقۇرايلى قاراۋعا اپارىپ سوعادى دەپ ەسەپتەيمىن.

ەندى ساراپتاما ماتىنىنە كەلسەك، الدىمەن ساراپتامانىڭ عىلىمي ادىستەمەلىك نەگىزدەرى تۋرالى توقتالىپ وتەيىك.

ساراپتامانىڭ عىلىمي مەتودولوگيالىق اپپاراتىندا كەمشىلىك كوزگە ۇرىپ تۇر: ءبىرىنشى ءدىني ءماتىندى تىلدىك، ياعني، فيلولوگيالىق تۇرعىدان تالداۋدا، گەرمەنەۆتيكالىق ءادىس قولدانىلعاندا دۇرىس بولار ەدى. ول ءدىني ءماتىننىڭ يدەيا مەن ۇستانىم اراسىنداعى تانىمدىق ەرەكشەلىكتى انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. ەكىنشى ءدىنتانۋ تۇرعىسىنان توپ پسيحولوگياسى، ولاردىڭ ريتۋالدىق فەنومەنى، سوتسيوپسيحولوگيالىق قۇندىلىقتارعا رەاكتسيالارى جالپى سالىستىرمالى تالداۋلار ارقىلى جۇرگەن ابزال. ءۇشىنشى تەولوگيالىق تالداۋلاردا، توپتىڭ دوكترينالىق، سەنىمدىك جۇيەسى، اللا تۋرالى تانىمى مەن ولاردىڭ قارىم قاتىناسى، ۇستانىمدىق، يدەيالىق ەرەكشەلىكتەرى جەكە قۇبىلىستىق ءمان بويىنشا زەرتتەلەدى. اتالعان كومپونەنتتەر ساراپتامانىڭ ءون بويىندا قولدانىلماعان. بۇل ساراپشىلار تاراپىنان ادەيى وسىلاي جاسالدى ما جوق الدە بىلمەستىكتەن بە، ول جاعى بەيمالىم. سوسىن وتىرىك قورىتىندى جاساعاندارىن دا بۇركەمەلەي الماعان. مىسالى، 15-بەتتە «... تەولوگيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا ءداستۇرلى يسلام ادەبيەتتەرى مەن يسماتۋللا شىعارمالارىن سالىستىرمالى زەرتتەۋ ءادىسى قولدانىلدى» دەلىنگەن. حوش... ءداستۇرلى يسلام ادەبيەتتەرى كوپ، ونىڭ سىنىپتاماسى كورسەتىلۋى ءتيىس ەدى. ول جوق. №1-قوسىمشاداعى ادەبيەتتەر تىزىمىنە قاراساڭىز، وندا «ءداستۇرلى ادەبيەتتەردەن» ەمگە ءبىرىن تاپپايسىز.  ەڭ بولماسا، قۋشايريدىڭ «ريسالاسى»، گازاليدىڭ «يحياسى»، ءارابيدىڭ «فۋسۋسى»، «فۋتۋحاتى»، ءحازينيدىڭ «ءجاۋاحيرى»  وتىرىك بولسا دا تۇرۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ورنىنا بۇگىنگى سۇرانىسقا جاۋاپ بەرمەيتىن كەشەگى كەڭەستىك اتەيستىك كەزەڭ اۆتورلارىنىڭ كىتاپتارىن تىزە سالعان. بۇلاردىڭ ىشىندە ءىلىپ الاتىن يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەگەن بىردە ءبىر اۆتور جوق. بۇل ساراپشىلاردىڭ جاۋاپسىزدىعىن، عىلىمي تالاپتى ءتيىستى دەڭگەيدە ورىنداماعاندىعىن كورسەتەدى. ساراپشالاردىڭ بۇل قورىتىندىسى وبەكتيۆتىلىكتەن الىس، تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن تولتىرىلعان قۇجات رەتىندە قالىپ وتىر. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق جانە زايىرلى ەل ۇستانىمىنا قايشى ارەكەت دەپ ەسەپتەيمىن. ساراپشىلاردا ماقساتتى تەلەولوگيالىق ۇستانىم بار سياقتى. سەبەبى ءالى تالداماي جاتىپ، ماسەلەنىڭ عىلىمي مەتودولوگيالىق ساتىسىندا تۇرىپ اق بۇل ىسكە ۇكىم شىعارىپ ۇلگەرگەن. بۇلار ساراپشى ما جوق الدە سوت پا بەيمالىم.

سوت پسيحولوگيالىق فيلولوگيالىق زەرتتەۋگە كەلسەك:

18-بەتتە «...اتالمىش ۇزىندىدە ءدىني الاۋىزدىق پەن ارازدىقتى تۋدىرۋدىڭ بەلگىلەرى ۆاححاب اعىمى وكىلدەرىنىڭ جاعىمسىز وبرازىن، ستەرەوتيپىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن مۇسىلماندارعا قارسى جاسالعان جاۋىزدىق ارەكەتتەر مەن قاۋىپتى نيەتتەرگە جاتقىزۋ بار» دەلىنگەن.

19-بەتتە «.........س. يبراەۆتىڭ ۆاحابيتتەر، سالافيتتەر، تاعى باسقا دا يتتەر قاپتاپ كەتتى» دەگەن سويلەمىندەگى «يتتەر» ءسوزى ۆاححاب، سالاف وكىلدەرىنە باعا بەرۋدە ستيليستيكالىق ءادىس ارقىلى قولدانىلعان تەڭەۋ بولىپ تابىلادى» دەلىنگەن.

بۇل جەردە ساراپشىلاردىڭ ەڭ باستا مەتودولوگيالىق كەمشىلىكتەرىنەن باستاپ، ماتىنىشىلىك تالداۋدى دا دۇرىس جاساي الماعاندىعىن، ەكىنشى جوعارىداعى سالافي، ۆاحابي اعىمدارىنىڭ نەگىزگى يدەيالارى مەن ۇستانىمدارىنان حابارسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، ساراپشىلار بۇل ايتىلعان قوعامداعى رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ ءمانى مەن مازمۇنىنا ءمان بەرمەگەن. نەمەسە شىندىعىندا ۆاحابيتتەردىڭ جالپى يسلام الەمىندە قالا بەردى ءوزىمىزدىڭ قوعامداعى لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنەن حابارسىز. ايتپەسە ۆاحابيلەرگە، ءتىل تيگىزدى دەپ ايىپتاماس ەدى. ساراپشىلار ۋاححابيلىك يدەولوگيا قازىرگى كۇنى بۇكىل مۇسىلمان الەمىن ىشتەي ءىرىتىپ، كوپتەگەن جەرلەردى قانعا بوكتىرىپ وتىرعانىن بىلمەگەن، ەسىتپەگەن سىڭاي تانىتادى. بۇل اعىمنىڭ قازاق جەرىنە كەلۋىن، ۋاححابيلەردىڭ قازاقستاندى دا ىشتەي ءىرىتۋدى باستاعانى دەپ ءبىلۋ كەرەك. ۆاحابيلىك سىرتقى جاحاندىق كۇشتەردىڭ قۇرالى، ساياسيلانعان توپتار، يسلامداعى سۋنني اعىمىنا قارسى، ەشقانداي مازحابتى مويىندامايتىن مازحابسىز مازحاب، تاريحتى، ءدىني تاجىريبەنى مويىندامايتىن رەۆوليۋتسيونەرلەر. بۇلاردىڭ ۇستانىمى كەشەگى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەن كەڭەستىك شوۆينيزمنەن دە جامان. ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىزدى رەۆيزيالاۋ ءۇشىن جانتالاسقا ءتۇسىپ جاتىر. قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىن جوققا شىعارىپ، جالپى حانافي مازحابىن كۇپىرلىك رەتىندە باعالايدى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز، اتا زاڭىمىزعا قايشى ناسيحات جۇرگىزەدى، جاستاردى اقشامەن، بولماسا ۇركىتىپ وزدەرىنە قۇرال دايىنداپ جاتىر. سوندا وسىلاي اق بولسىن دەپ قاراپ وتىرا بەرۋ كەرەك پە. بۇعان ەل بولىپ مەمەلەكەت بولىپ قارسى تۇرۋ پارىزىمىز. مەملەكەتتىك تۇرعىدان تىيىم سالا المادىق، قوعامدىق نەگىزدە كۇرەس جۇرگىزگەندەردى قولداۋدىڭ ورنىنا ايىپتاپ وتىرساق بۇل ەرتەڭگى ۇرپاق قامىن ويلاماعاندىق بولىپ تابىلادى. ۆاحابيلەردى وبا دەرتى رەتىندە باعالاعان تەك يسماتۋللا ەمەس، بۇكىل حانافي، ماليكي، شافيعي مازحابى كالامشىلارى، عۇلامالارى سولاي باعالاعان. كەرەك دەسەڭىز حانبالي مازحاب عۇلامالارى، ابدۋلۆاححابتىڭ ءوز اكەسى سولاي تەڭەگەن.

س.يبراەۆتىڭ ءسوزى «يت» ماعىناسىنا كەلمەيدى. سەبەبى كونتەكستكە قاراساق، «ۆاحابيتتەر، سالافيتتەر جانە تاعى باسقا يتتەر قاپتاپ كەتتى» دەگەن سويلەمدە ول «يت» ماعىناسىندا ەمەس قاپتاعان جات اعىمدار تۋرالى ءمان بەرەدى. ال ەگەر سويلەمدە ۆاحابيزم، سالافيزم تاعى باسقا «يتتەر» دەسە، وندا ساراپشىلارمەن كەلىسۋگە بولار ەدى.

دىنتانۋلىق ساراپتاما كەلسەك:

ساراپتاماشى ەڭ باستا قاراپايىم يسلام ءدىنىنىڭ باسقا دىندەردەن ايىرماشىلىعى مەن ادامزات تاريحىنداعى ورنىن دا دۇرىس باعامداي الماعاندىعى كورىنىپ تۇر. يسلامدى ءوزىنىڭ بولمىستىق، اكسيولوگيالىق، ەپيستەميلوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق، تاريحي تاجىريبەلىك ەرەكشەلىكتەرى تۇرعىسىنان تاني الماعان. سەبەبى يسلام دۇنيەتانىمىنا بويلاۋداعى قولدانعان مەتودولوگيالىق كەشەنى ەسكى، كەشەگى وريەنتاليستىك، ەۋروپاتسەنتريستىك كوزقاراس شابلونىنان شىعا الماعان.

مىسالى «ورتودوكسالدى يسلام»، «گەتەرودوكسالدى يسلام» «تازا يسلام»، «كلاسسيكالىق يسلام» نەمەسە حالىقتىق يسلام دەگەن سياقتى ەسكى باتىستىق قالىپتار بۇگىنگى كۇنگە جاۋاپ بەرە المايدى. يسلام بىرەۋ ال مۇسىلماندىق تانىم، تۇسىنىكتەر كوپ. يسلامنىڭ وزگەرەتىن جانە وزگەرمەيتىن قىرى بار. وزگەرمەيتىن قىرى ونىڭ دوكترينالىق، سەنىمدىك كەشەنى. ال وزگەرەتىن قىرلارى كەڭىستىككە قاراي فورماسى بويىنشا ەرەكشەلەنەدى. بۇل بارلىق ءدىن اتاۋلىعا ورتاق قۇبىلىس. بۇل جەردە ساراپشى جالپى يسلامدى وريەنتاليستىك شابلونمەن، ال قازاقى مۇسىلماندىق تۇسىنىكتى ۆاحابيلىك تارازىمەن ولشەپ، پىشكەن. سوندىقتان ساراپشىنىڭ تۇركى يسلام مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنان بەيحابار نەمەسە ادەيى وسى ۇستانىمدى تاڭداعاندىعى كورىنىپ تۇر. سوسىن ساراپشى 19-بەتتە «...شىعىس ويشىلدارى (ياساۋي) مەن قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ (اباي، شاكارىم) شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋ» دەگەن سياقتى سىرتتاي سويلەمگە ۇقساعانمەن، ەشقانداي تاريحي شىندىققا ساي تۇجىرىمدالماعان وي اتۋعا تىرىسادى. سوندا اباي مەن شاكارىم شىعىس ويشىلدارىنا جاتپاي ما نەمەسە ياساۋي قازاق ويشىلىنا جاتپاي ما، ساراپشىنىڭ نەلىكتەن بۇلاردى اجىراتىپ كورسەتكىسى كەلگەندىگى بەيمالىم. بۇل ساراپشى قازاق مۇسىلماندىق تاجىريبەسىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن ەسكەرگىسى كەلمەيدى نەمەسە تاريحتى مويىندامايدى. قازاقتىڭ مۇسىلماندىق تاريحى مەن ءدىني تانىمىن مويىندامايتىندار بار ولار بۇگىنگى «ساقالدى سابيلەر»، ياعني، ۆاحابيلىك اقيدانى جالاۋلاتىپ ۇرانداتىپ جۇرگەندەر.

سوسىن ساراپشى ءسۋفيزمدى زەرتتەپ جۇرگەنگە ۇقسامايدى. تاساۆۆۋف ءوز الدىنا كۇردەلى، سىرتتاي باقىلاۋ ارقىلى تانىلا قويمايتىن سىرلى قامال، ونىڭ ىشىنە كىرىپ ەڭ بولماعاندا بولمەلەرى مەن ساتىلارىن ارالاپ شىعۋ كەرەك. مىسالى 20-بەتتە سوپىلىققا انىقتاما بەرەردە «...زايىرلى جانە اسكەري بيلىكتەن باس تارتۋ» رەتىندە باعامداپتى. ال ياساۋي دۇنيەتانىمى، حانافي جولىنداعى، اقيدالىق جاعىنان ماتۋريدي مەكتەبىنە ءتان، تۇركى يسلام تاريحىنداعى اسكەري تاريقات ەكەندىگىن بىلمەيتىندىگى كورىنىپ تۇر. بۇل جەردە ايتا كەتەتىن جايت، بارلىق سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ ۇستانىمى عاشىقتىق، مۇراتى اللا ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ولاردىڭ ءوزارا ەرەكشەلىكتەرىن قولدانعان مەتودولوگيالىق كەشەنى مەن مادەني، تاريحي، كەڭىستىكتىك، ۋاقىتتىق جانە تانىمدىق كومپونەنتتەرىنەن ىزدەۋ كەرەك.

سوسىن تاعى 20-بەتتە «...شاكىرت ۇستازىنىڭ قولىنان سوپىلىق البا جۇلبا (توزىعى جەتكەن) كيىم (حيركا) العان، بۇل ءوز بەتىمەن ۋاعىز جۇرگىزۋ قۇقىعىن بەرەتىن وزىندىك ديپلوم بولىپ سانالادى» دەيدى. سوپىلىق جول، يسلام اياسىندا پايدا بولعان، نەگىزى سوناۋ پايعامبارلىق كەزەڭنەن بەرى كەلە جاتقان نۇري مۇحاممادي قۇتىمەن بەرەكەلەنۋ جولى. ول وتە اۋىرجول، جاۋاپكەرشىلىگى دە تەرەڭ. ۋاعىز ايتىپ، شاكىرت تاربيەلەۋ قۇقىعىنا يە بولعاندارعا «حاتت يرشاد» كۋالىك بەرىلەتىن بولعان. ال حيركا تاريقات جولىن تاڭداعاندارعا بەرىلەتىن سيمۆولدىق كيىم. تاقيا دا ءار جولدىڭ وزىندىك سيمۆولى بولعان. قازاقتاعى «قىرىققا كەلمەي حىركا اسپايسىڭ» دەگەندەگى حيركا وسى. بۇل قازاقى مۇسىلماندىق تۇسىنىكتە تاۋبەگە كەلۋدىڭ، جولعا ءتۇسۋدىڭ بەلگىسى. وسى بەتتە «فاقر (كەدەيلىك) سوپىلار سىرتقى كەدەيلىكتى جولداعى قاجەتتى تۇراق دەپ ساناپ، وسى كۇيدى مۇمكىندىگىنشە ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا تىرىسقان» دەگەنى دە عىلىمي تۇجىرىمعا ساي ەمەس. فاقر بۇل ۇستانىم. نەگىزى پايعامبارىمىزدىڭ «ال فاقرۋ فاھري»، ياعني، «كەدەيلىك مەنىڭ ماقتانىشىم» دەگەن حاديسىنە سۇيەنسە، قۇرانداعى «انا عانيۋن انتا ال فاقير» (مەن بايمىن، سەن كەدەيسىڭ) دەگەن اياتقا تىرەلەدى. ياعني، بۇل جەردەگى كەدەيلىك، سىرتقى ماتەريالدىق كەدەيلىك ەمەس، ادامنىڭ اللاعا ءاردايىم مۇقتاجدىعى ءسوز بولىپ وتىر. 21-بەتتە «...زىكىر (اتىن اتاۋ) جۇيەلى تۇردە اللانىڭ اتىن اتاۋ نەمەسە اللانى ۇلىقتاۋ (ات تاكبير) كوپ قايتارا قايتالاۋ: لا يلاحا يللا اللا» دەپتى. بۇل جەردەگى «لا يلاحا يللا اللا» تىركەسى تاكبير ەمەس. تاكبير تىركەسى «اللاھۋ اكبار». ءار نارسەنى ءوز ورنىمەن ايتۋ مامانداردان كۇتىلەتىن ەڭ باستى شارت. وسى بەتتە تاريقات تۋرالى انىقتاما بەرگەندە «...شەيحتىڭ جولىن جالعاستىرۋ ءۇشىن مۋريد بولۋ» دەپتى. نەگىزىنەن مۋريد شەيحتىڭ جولىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ەمەس، ءوز جولىن تابۋ ءۇشىن تاريقات جولىنا كىرەدى.

21-بەتتە «ات تاساۋفتىڭ كوپتەگەن قاعيدالارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان پۇتقا تابىنۋشىلىقپەن، اتا بابالارعا تابىنۋ، انيميزم، سيقىر جانە ت.ب. ارالاسىپ كەتكەن. ورتا ازيا مەن قازاقستان كوشپەندىلەرى اراسىندا يسلامدى تاراتۋدا ياسى، قازىرگى تۇركىستان قالاسىندا تۇرعان قوجا احمەت ياسساۋي (1103-1166\67) ايرىقشا ءرول اتقارعان» دەيدى. بۇل جەردە ساراپشى «قىلمىسكەرلەردىڭ» جولى ياسساۋي جولىنىڭ جالعاسى بولعان كۇندە دە بۇل جول «تازا يسلام» ەمەس دەگىسى كەلىپ تۇر ما ەكەن. ساراپشىعا سەنسەك، ءومىر بويى اللانىڭ ديدارىنا عاشىق بولىپ وتكەن، «مەنىڭ حيكمەتتەرىم فەرماني قۇران، وقىپ، ۇقساڭ ھامما ماعاني قۇران» دەگەن ياساۋي پۇتقا تابىنعان بولىپ شىعادى. بۇل قورىتىندىدان قازاقتار يسلام ءدىنىن ەندى عانا قابىلداعان ەل بولىپ شىعادى. بۇل كەشەگى وريەنتاليست، ەۋروپاتسەنتريستەردىڭ جانە بۇگىنگى ۆاحابيلەردىڭ ساندىراعى. ەلباسىمىز ايتقانداي بىزگە بىرەۋلەر سىرتتان كەلىپ ءدىنىمىزدى ۇيرەتۋگە تىرىسپاسىن. وعان جول بەرمەيمىز. تەگىمىز تۇرىك، كىتابىمىز قۇران. قازاقتىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە وسى قۇران، يسلام وركەنيەتى جاتىر. ساراپشىعا سەنسەك، تاريحىمىزداعى فارابي، بالاساعۇني، يۇگنەكي، باقىرعاني، شاشي، يسفيدجابي، سىعناقي، ياساۋي، حازيني، اسان قايعى، بۇحار، شال، مايلىقوجا، اباي، شاكارىم، ءماشحۇر، عۇمار سياقتى قازاق عۇلامالارىن تاريحتان ءوشىرىپ تاستاۋىمىز كەرەك بولادى. سوندا ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى كىم ءۇشن جاسالىپ جاتىر. وسى ەلدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاعى تانىسىن، تاريحىن ءبىلسىن، جاحاندىق اكسيولوگيالىق قىسپاقتان ءوز قۇندىلىقتارىمىز ارقىلى شىعامىز دەگەن ءۇمىتى، سەنىمى، نيەتى سۋعا كەتكەنى مە! جوق مۇنداي عىلىمي نەگىزى جوق تۇجىرىمدارعا، پىكىرلەرگە، ساراپتامالارعا كوز جۇما المايمىز.

سوسىن ساراپشىنىڭ وقشاۋلاپ كورسەتكىسى كەلگەن «ماھدي» فەنومەنى تەك شيالاردا عانا ەمەس يسلامنىڭ بارلىق مەكتەپتەرىندە بار. ول فەنومەن رەتىندە كەرەك دەسەڭىز يسلامنان باسقا بارلىق دىندەردە كورىنىس بەرەدى.

ساراپشى «يسماتۋللاشىلاردى» بولەك ءدىني باعىت رەتىندە انىقتايدى دا، بۇعان دالەل نەمەسە بەلگى رەتىندە 23-بەتتە «... ەلەۋلى وزىندىك بەلگى رەتىندە ابدىعاپپار يسماتۋللانىڭ شىعارمالارىن جالعىز دۇرىس جازبا تۇرىندە جاريالاۋ، شىعىس ويشىلى ق.ا.ءياسساۋيدىڭ ەڭبەكتەرىن، قازاق اعارتۋشىلارى اباي مەن شاكارىم شىعارماشىلىعىن قازاقستان اۋماعىنداعى حالىقتار اراسىندا ناسيحات جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋدا نەگىزگى يدەولوگيالىق تۇعىرناما رەتىندە قولدانۋدى اتاۋعا بولادى» دەيدى. سوندا قازاقتىڭ بالاسى وزدەرىنىڭ تاريحىنداعى عۇلامالاردى وقىماعاندا، سىرتتان كەلگەن جات اعىمداردىڭ شىعارمالارىن وقۋ كەرەك پە! ونسىزدا قازاق جەرىندە جاستار اراسىندا ۆاحابيلىك ادەبيەتتەر قاپتاپ كەتتى! بۇل نە ساندىراق! ەگەر يسماتۋللا ناسيحاتىندا ءياساۋيدى، ابايدى، شاكارىمدى نەگىزگە السا، وندا ول «جاڭا ءدىني اعىم» بولىپ شىقپايدى. كەرىسىنشە ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىن جاڭعىرتۋشىعا اينالادى ەمەس پە!

24-بەتتە «حا جانە حۋ» سوزدەرى بۇل اللانىڭ ەسىمدەرى جاي عانا ءسوز ەمەس. سوسىن «حا» ەمەس، «حاي، ياعني اللانىڭ «ءتىرى» دەگەن ەپيتەتى! ساراپشىنىڭ تەك تاساۋففتى عانا ەمەس، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى كىتابى قۇراندى دا وقىماعاندىعى كورىنىپ تۇر. مىسالى، 25-بەتتە، «... اۆتوردىڭ پىكىرى بويىنشا، يسلام حريستياندىقتىڭ ورنىنا كەلگەن ءدىن. ءسويتىپ حريستياندار يسلام پارىزدارىن ۇستانۋى ءتيىس، سونىمەن قاتار، يسلام حريستياندىق پەن يۋدايزممەن سالىستىرعاندا، جالعىز تاۋحيد ءدىنى بولىپ تابىلادى. سوڭعى اتالعان دىندەر كوپقۇدايلىقتى ناسيحاتتايدى: ۇشتىككە سەنۋ، پۇتتار مەن باسقا قۇدايلارعا سەنۋ» دەيدى. بۇل اۆتوردىڭ عانا پىكىرى ەمەس، بۇل اللانىڭ قۇرانىندا تۇر. يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋ سەبەبىن يسلام تەولوگياسى وسىلاي تۇسىندىرەدى. قۇران ادامزات تاريحىندا سانسىز كوپ، 124 مىڭ پايعامباردىڭ كەلۋىن دە وسى نەگىزگە اپارىپ تىرەيدى.

قورىتا ايتقاندا، ساراپشىدا عىلىمي وبەكتيۆتىلىك اتىمەن جۇرداي، نەمەسە تانىمى، اقيداسى وزگە اراب مادەنيەتىنەن سۋسىنداعان قازاقتىڭ پەرزەنتى اۋ دەيمىن. قازاقتىڭ عىلىم الەمىندە وسىنداي اتاقتى ءدىنتانۋشى، تەولوگ ساراپشى بار ەكەندىگىن بۇرىن سوڭدى ەستىپ، بىلگەن ەمەس ەدىم. جالپى ساراپشى تاساۋفتى بىلمەيدى، تۇركىلىك مۇسىلماندىق تۇسىنىكتىڭ باستاۋى بولعان ياساۋي مادەنيەتىن دە تانىمايدى. بۇل قورىتىندىعا ساراپشىنىڭ بەرگەن تۇجىرىمداماسىنىڭ، باعالاۋىنىڭ ايناسى بولىپ تابىلاتىن ءماتىنىن وقىعاننان كەيىن كەلىپ وتىرمىن.

تەولوگيالىق تۇرعىدان ساراپتاۋعا كەلسەك،

تەولوگيالىق ساراپتاما دا ساۋاتسىزدىققا نەگىزدەلگەن. ونىڭ ءاربىر قورىتىندىسىن تالداپ جاتۋ دا ارتىق. سوندىقتان ماتىندەگى نەگىزگى تۇستاردى عانا اشىپ كورسەتىپ كەتەيىن. ساراپتاماشى 31-بەتتە «...قازاقستان اۋماعىندا يسلام سۋننيتتىك باعىتتاعى «حانافيتتىك ءدىني مەكتەبى» جانە سۋفيزم ءىلىمى قالىپتاسقان» دەيدى. وسى تۇجىرىمىنىڭ ءوزى قاتە. سەبەبى ياساۋي ءىلىمى سۋنني تاريقات، قۇقىقتىق جاعىنان حانافي مەكتەبىنە، دوكترينالىق اقيدالىق جاعىنان ماتۋريدي مەكتەبىنە جاتادى. ءياساۋيدى جەكە سۋننيلىكتەن بولەكتەپ سىنىپتاۋ ماقساتتى تەلەولوگيا. وريەنتاليستىك تەندەنتسيا، سالافيلىك تانىم.

سوسىن ساراپشىنىڭ قۇرانداعى اياتتاردىڭ «جويۋشى» جانە «جويىلعان» سىنىپتاماسى دۇرىس ەمەس. بۇدان تەولوگ ساراپشىنىڭ اراب ءتىلىن دۇرىس مەڭگەرمەگەندىگى كورىنىپ تۇر. گازاليدىڭ «وركەندەۋ» دەگەن كىتابى جوق. بولسا «يحياۋ ۋلۋم اد دين»(دىن عىلىمدارىنىڭ جاندانۋى) دەگەن كىتابىن مەڭزەگەن بولۋى مۇمكىن. ساراپشى تەولوگ مىرزا ورىس تىلىندەگى ادەبيەتتەردى عانا ناعىز دەرەككوز رەتىندە تانيتىن سىڭايلى. 33-بەتتە «شاحا ناكشۋباندي» دەگەنىن تۇسىنبەدىم ول باحاۋددين شاح ناكشباندي بولۋى ءتيىس.

35-بەتتە قۇران اياتىن تۋرا اۋدارعاندا ساراپشى پىكىرى دۇرىس بولىپ كورىنەدى. ال، ونى كەڭەيتىپ، تۇسىنىك بەرگەندە ايات ماعىناسى قانشالىقتى تەرەڭدەيدى، ماسەلە وسىندا. بۇل جەردە قۇراندى تىكەلەي اۋدارعاندا «ياقين» ءسوزىن تەك ءولىم دەپ قابىلداۋ بار. ياقين ءسوزىنىڭ نەگىزگى  ماعىناسى - ابسوليۋتتىك تانىم، كۇمانسىز، شەكسىز، شىنايى شىندىق، اقيقات. سوپىلىقتا بەرىك سەنىم، يمانعا دالەلدەرمەن ەمەس، تازا يمان قۋاتى ارقىلى كوز جەتكىزۋ; ساف، تازا كوڭىلمەن عايىپ الەمىن تاماشالاۋ.

يسلام تاريقاتتارى اراسىندا ەكى ءتۇرلى زىكىر مەتودى بار. قۇپيا (حافي) جانە اشىق(جاحري) تۇرلەرى. ءياساۋيدىڭ مەتودى اشىق زىكىر. ول يسلامدا قابىلدانادى، شاريعاتقا دا ساي. ساراپشى وسى تۇستى بىلمەيدى. سوسىن ساراپشىنىڭ «قۇران سىرلارىنىڭ الىپپەسى» كىتابىنداعى حاليفا ومار تۋرالى ارگۋمەنتى نەگىزسىز. ول جەردە كەرىسىنشە ادامنىڭ تەرەڭ پسيحولوگياىق جاي كۇيىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بەرىلگەن مىسال عانا. تەرەڭ تاقۋالىق، ءۇمىت پەن قاۋىپ اراسىنداعى ادامنىڭ ءحالى تۇسىندىرىلگەن. وندا حاليفا ومارعا قاتىستى مازاق نەمەسە شيالاردىڭ تانىمىنداعىداي داتتاۋ جوق. بۇل ماقساتتى ينتەرپرەتاتسيا.

جالپى ساراپشىدا عىلىمي وبەكتيۆتلىك اتىمەن جوق. تۇجىرىم، قورىتىندىلارى دا نەگىزسىز، جالا.

سوندىقتان ەگەر ايىپتالۋشىعا وسى ساراپتاما نەگىزىندە جازا كەسىلەتىن بولسا، وندا قازاقستاننىڭ زايىرلىلىعى دا، دەموكراتيالىق تاڭداۋى دا بوس ءسوز بولىپ قالايىن دەپ تۇر. ءبىزدىڭ اتازاڭىمىز شاريعات ۇكىمدەرىن نەگىزگە الاتىن بولسا، وندا زايىرلى ەل بولۋدان قالامىز. ال مىنا ساراپشىلاردىڭ شاريعاتتى بۇرمالاپ نەمەسە قاساقانا سولاي ءتۇسىندىرۋى ويلاناتىن ءجايت. ءدىننىڭ ساياسيلانۋى دەگەن قۇبىلىسقا بارىپ تىرەلەدى.

«اباي-اقپارات»