«قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ، كۇن  بولعىسى» كەلگەن الاش اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ قايتىس بولعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. اسا دارىندى قازاق جىگىتىنىڭ 27 جاسىندا جازعان كوسەمسوزىنەن بۇگىنگى تالاپكەر جاستار ونەگە السا دەگەن نيەتپەن ۇسىندىق.

زارقىن تايشىباي، قىزىلجاردان.

قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان 

بەلگiلi, ءمۇنان بەس-ون جىل بۇرىن حات بiلەدi-ءمىس دەگەن قازاقتاردىڭ قولدان-قولعا تۇسiرمەي، قۇلقىنىن قۇرتىپ، قۇمارتىپ وقيتىن كiتاپتارى: «زارقۇم»، «سالسال»، «الپامىس» تاعى سولار سەكiلدi «قىردى-جويدى»، «قيراتتى»، «جەتi باس ايداھار»، «پەرi»، «جالماۋىز كەمپiر»، «ءداۋ» دەگەندەي ۇشى-قيىرى جوق ءتۇپسiز وتiرiك، قيسىنسىز حيكاياتتار ەدi. مiنە، بۇعان قازاق وتاعاسىلارى كوزدەرiن جۇمىپ، نانىپ، مەيiرلەرi قانىپ، كەڭكiلدەي ءتۇسiپ، شۇلعىسىپ، مۇلگiسiپ وتىرعانى ەدi.

سونداي ءشوپ-سالاممەن قاندارى ۇيىپ، جاندارى ۇيىقتاپ قالعىعاننان قالعىپ قاننەن-قاپەرسiز وتىرعان بiر زاماندا... «تۇر-تۇردان حابار كەلiپ، ۇيقىدان مازا كەتە باستادى»

بىرقىراپ ۇيىقتاي بەرۋدەن جيرەنبەگەن، بۇرىن مۇندايعا قۇلاقتارى ۇيرەنبەگەن حالىق: «اللاڭنان

ويبايىم جاقسى» دەگەندەي قىلىپ، اۋەلگi كەزدە ودىراڭداڭقىراسا دا، كوزدەرi شالعان سوڭ، كوكiرەكتەرi سەزiنiپ، قۇشاعىن جايىسىپ، جابىرلاسىپ ءتۇسىستى. بۇرىنعى «زارقۇمدارىن» قۇمعا كومiپ، «سالسالدارىن» سۋعا لاقتىرىپ، پەرi قىزدارىن اسپانعا ۇشىرىپ، اقىرىنداپ ەسكi دوستارىنا حوش ايتىسا باستادى. سونان بەرi قاراي بەتتەرi بەرمەن ەتپەتتەۋدە.

جاڭا بiر جاس يiس تۋدى دەگەندi قۇلاقتارى شالسا، قولدارىن جايىپ، قۇشاقتارىن اشىپ، يiسكەۋگە – مۇرىندارىن، سۇيۋگە اۋىزدارىن دايارلاپ تۇرماق تا. قازاق سەكiلدi قاراڭعى، كوشپەلi حالىقتىڭ iشiندە شىققان گازەت، جۋرنالداردىڭ مالتىقپاي تەز ءجۇرiپ، جەڭiل كەتۋلەرi سول ەتپەتتەپ تۇرۋلارىنىڭ ارقاسى، ويتپەسە سامارقان، تۇركىستان، بۇحارا، تاشكەنت جاقتاعى گازەتتەر سەكiلدi ادىم جەر شىقپاي، ارباسى توڭكەرiلiپ قالا بەرەر ەدi. ولار مادەنيەتتi بولعانى قانداي؟ اتام زامان. اتا-بابالارىمىز ونەر-بiلiمدi سول جاقتان iزدەگەن...

بەت بەرi قاراپ، قول وڭ جايىلعاننان بەرi قاراي، جىل سايىن بەستەپ، ونداپ «جاس يiس» جاڭا تالاپ ريسالار دا تۋىپ تۇردى. بiراق، بۇلاردى تۋدى دەپ، قۇر تۋعانىنا عانا سۇيسiنبەسە، (ەكەۋ-ۇشەۋiن بۇلاي قويعاندا) «وسى قاراعىم ەر جەتiپ، ەرنiم اققا تيەر-اۋ!» دەپ ۇمiتكە كiرiپ، تۇشiركەنەرلiك بiرەۋi جوق. 

«قوي بۇتى - قوزى سانى» دەگەندەي قۇراعان، سۇراعان بiردەڭەلەر. «بۇرىنعى قيسسالارىمىزدىڭ (ادەبيەت) اق كوڭiلگە كۇيە جاعىپ، اداستىرۋدان باسقا پايداسى جوق، باس قاتىرعىش حيكايات ەدi» دەدiك.

 ال ەندi, اداستىرماي قانعا قۋات، كوڭiلگە كورiك بەرiپ، ەلدى تۇزەۋگە قاراي بۇرا باستايتىن، اق ۇستiندەگi قارا قايسى؟ ول - جوعارعى ايتقان: كەيiپ جوق، كەلiسiم جوق، قۇر قاتىن ويباي. ەكشەپ-ەكشەپ قاراساق، «ويباي-ويباي بەتiم-اۋ، قايتەرمiن-اۋ! پالەن-اۋ، تۇگەن-ءاۋى» دەپ قۇر زارلانعان ويبايدان باسقا دىم دا شىقپايدى.     

قايتا بۇرىنعىلارىمىز «حيكايات» بولسا دا، تiلi قازاقشا، رۋحى قازاق رۋحىنا قاراي بەيiم كەلگەندiكتەن، ءوزiن ءسۇيدiرۋشi ەدi. بۇل جاڭا «ويبايدا!» شاتا تiلدەر كوپ ارالاسقان. كەيدە شۇلدiرەپ، كەيدە شولجىنداپ جىعىلىپ-ءسۇرiنiپ جۇرگەن جايى بار. شۇلدiرگە مىسال: 

«قولىڭا ال، قالامىڭدى،

قايعىرىپ حال-مۇستاقپال زامانىڭدى.

ءنامۋنا  ءار نارسەدەن كوشiرگiش ال، 

يازا بەر، ويىڭا العان كالامiڭدi.

                       («ميللي شيعىر»)

حالىقتى بۇكۇن شىعىپ شەتتەن،

ىسلاحلىق ەندi كەرەك ەرتەرەكتەن.

اشىق قىل بiزنiڭ ءۇشiن عازىم اتام»...

قاراڭىز، وسىلاردىڭ iشiندە قايدا قازاق تiلi, قايدا قيىسقان نازىم؟ قايدا كوڭiلگە، تiلگە ويناۋ، تەپ-تەگiس، ورەسكەلسiز ولشەۋلi ولەڭ؟..

ءبارi بiر قاتىن ويباي ەكەندiگiن ءار قايسىسىنان مىسال جازىپ كورسەتۋگە ورىن تار. سوندا دا بiرەۋ-ەكەۋiن كورسەتسەم انەۋكۇنگi «ويان!» ريسالاسىندا جازىلعان حارiپتەردiڭ ورىندارىن عانا اۋىستىرعان شالا جانسار (تارجiمە) كوشiرمە ەكەندiگiن مەنەن بۇرىن وزدەرiڭiز-اق ايتاسىزدار!      

كوشiرمە بولعاندا دا جەتiسپەي قالعان جەرiن جيناعان، بۇركەۋلi جەرiن اشقان، كەتكەنiن كەلتiرگەن، كەمتiگiن تولتىرعان ءتۇزۋ كوشiرمە دەيسiزدەر مە؟ جوق، جوق! ەلiكتەي الماي، سولىقتاپ، سوقپاقتان ايىرىلىپ قالعان كوشiرمە.      

مىسالى: 

كوزiڭدi اش! ويان...كوتەر باستى،

وتكiزبە قورلىقپەنەن بەكەر جاستى.

جەر كەتتi, دiن ناشارلاپ، 

حال قاراپ بوپ،  جاراماستى.

بۇل تۇپكi نۇسقا.

 

ال، قازاق، كوتەر باستى، اش، كوزiڭدi,

بiر ۋاقىت ادام ساناپ سەن دە ءوزiڭدi.

تۇرساڭدار قاراڭعىدا قور بولارسىڭ.

الاشىم، تەرiس دەمە، بۇل ءسوزiمدi.

مiنە بۇل انانىڭ كوشiرمەسi. مۇنىڭ اتى - سولىقتاۋ بىلاي تۇرسىن، «اڭقىلداۋ» ەمەس پە؟ 

بۇزىلعان قانىمىزدى تۇزەپ، قارايعان كوڭiلiمiزدi جۋىپ، جانىمىزعا پايدا، دەرتiمiزگە شيپا بولدى-مىس دەگەن جارىپسال، جاڭا ادەبيەتiمiزدiڭ «نىسانا نۇسقاعان قول، كورسەتكەن جولى» جوق قۇر «قاتىن ويبايعا!»  اينالىپ، اركiم سونى ءان كورiپ بارا جاتقان سوڭ، قازاق جازۋشىلارى-اۋ، الدارىڭا سالىپ ايتىپ وتىرمىن: قۇر «ويباي!» دەگەنمەن، ويبايدىڭ دا ويبايى بار عوي، جىلاۋدىڭ دا جىلاۋى بار عوي. 

 تۋىستاعى تۇرمىس دەرتi, زىعىرىڭدى قايناتىپ، بارماعىڭدى شايناتىپ، ىقتي-يارسىز ىزالى ىزعارىن توگەدi, ساي-سۇيەگiڭ سىرقىرارلىق اششى-زارلى «بەبەۋلەرiن» قاعىپ كوڭiل تولعاعىن، جۇرەك ءتۇيiنiن تارقاتادى. 

مەن انىق اقسۇيەك، اتى جوعالمايتىن ولەڭ دەپ، ونەر دەپ سونى ايتامىن. سىرت كورiنiسi «قاتىن ويباي» ءتۇرسىن، «شايتان ويباي» بولىپ كورiنسە دە ءدامi بار، ماڭىزى بار ويباي سول! قايناعان قاننىڭ، قينالعان جاننىڭ، تولعاتقان كوڭiلدiڭ، تولعانعان جۇرەكتiڭ سىعىندىسى سول. 

سونىڭ ءۇشiن ونداي «ويباي!»، ونداي «بەبەۋ» تابىلا قالسا، سالعان جەردەن ءوزi دە دەرتكە شيپا بولا كەتەدi. باسقالارعا قاراعاندا پايعامباردىڭ جۇرەگiنەن قۇيىلعان قۇرانداي، سوقىر كiسi سىبدىرىنان تانىرلىق اققۇلا اشىق تۇرادى. مارقۇم اباي ولەڭدەرi سەكiلدi.

بايتۇرسىننىڭ «قىرىق مىسالداعى» مىسال سوڭدارىنان ايتقاندارى سەكiلدi. «ازاماتتىڭ»، «قايتەر ەدi»، «شاعىم» دەپ ءوز باسىنا تۇسكەندەرiن ايتۋى سە-كiلدi.

قاراساق، بۇل ايتقانداردىڭ بارiندە دە وزدەرiن جۇرتقا اۋەزە ايتىپ كورسەتۋشiلiك بار. ماسەلەن، مارقۇم ابايدىڭ: 

«وتكiردiڭ ءجۇزi,

كەستەنiڭ بiزi,

ورنەگiن سەندەي سالا الماس...»،

«ساۋدىرسىز سارى قامقانى...»،

«سوزiمدە جاز بار شىبىنسىز...».

ا. ءبايتۇرسىننىڭ: 

«بالەنiڭ ءتۇرiن كورگەن مەن سار ماسا...»

دۋلاتوۆتىڭ: 

«بايگi الماس، بولعانىمەن جۇيرiك شاپپاي...»

دەگەن ولەڭدەرi سەكiلدi. 

بiراق، ايتقاندارى ارتىعىمەن شىن. شىن جىلاعان جاستىڭ تامشىسى، راس قايناعان سورپانى ءسولi بولعاندىقتارىنان سەزiلمەيدi, سەزiلسە دە، باسقالاردiكiندەي كوزگە قاتتى، كوڭiلگە سۋىق تيمەيدi.

 قايتا ءوزiڭدi ءسۇيسiندiرiپ اكەتەدi. وسى ايتىلعان رەتپەن بولماي، كۇندiككە iزدەنiپ، وزiنشە ويىڭنان ۇيقاسىڭقىراپ شىققان كەرەكتi-كەرەكسiز ءسوزدi «ولەڭ» دەپ قۋانىپ جازا بەرۋ–دەرتi جوق كiسiنiڭ ىڭقىلداعانى، تولعاعى جوق قاتىننىڭ بەبەۋلەگەنi قانداي جەكسۇرىن بولسا، بۇ دا سونداي جەكسۇرىن بولادى. «قيسىنسىز قىشقىرعان نەتكەن تانتىق،» دەپ اباي ايتقاننىڭ كەبiنە ۇشىراپ جۇرگەندەر كوپ.

ناعىز شىنىن ايتقان ۋاقىتتا، قازاق تiلiندە دەپ باستىرىلعان كiتاپتاردىڭ كوبiندە قازاقتىڭ يiسi دە جوق. نەگە دەسەڭ، دەنi بىتپىراق، بىتپىراق بولماعاندارىنىڭ اعىنى تەرiس. رۋحىن تەكسەرسەك، باياعى ايتىلعان «قاتىن ويباي». ال ەندi, قازاقتىقتى سiرiگە جاما-عان بىلعارىداي قاي جەرiنە اپارىپ جاپسىرامىز! 

مەن تiلiمiزگە شاتا تiلدەردiڭ شاتىسۋىنان بەگiرەك تiلدiڭ اعىنى تەرiسكە بەيiمدەپ، ءورiس الىپ بارا جاتۋىنان قورقامىن. بiز بۇرالقى تiل كiرمەي، ۇيىسقان ءسوز بولسا، «ويباي، مىناۋ قازاقشا ەكەن» دەيمiز. ەسكi ءسوزدiڭ قاسپاعىنا جاڭا ءسوزدiڭ قايماعىن اپارىپ قاتارلاستىرىپ قاراساق، ول اعىن مەن بۇل اعىننىڭ اراسى التى ايشىلىق الىس كەتكەندiگi كورiنەدi. ماسەلەن، مىناۋ ءسوز: 

«ءابiلحايىردىڭ رۋسسيا قولاستىنا كiرۋدiڭ ماقساتى عام دە قازاق حاندارىنىڭ حالىق قاسىندا كۇشسiز ەك-ەندiگi, ساياسي iستەردە قازاق عام باسقا شارىق حالقىنىڭ حايلاكەر، انت بۇزعىش، سۋز-قاسد ەكەندiگi رۋس ۇكiمەتi قاسىندا انىق ماعلۇم بولماعاندىقتان. ءابiل-حايىر حاننىڭ ءبۇل ءوتiنiشi جوعارعى داعيرالاردا قۋانىشپەنەن قابىل ەتەدi. نەگە دەسەڭiز قان توگۋسiز، تەك تۇرعاندا بiرنەشە ميلليون حالىقتىڭ ءوزi تiلەپ قوسىلۋى روسسيا ءۇشiن بiر ءشاريف ەدi».

بۇل - مۇسىلمانشا وقۋ مەن جازۋشى اتىنا كiرگەن جاستارىمىزدىڭ تۇڭعىشىنىڭ ءسوزi. جوعارعى مىناۋ ءسوزدiڭ اعىنىنا سالىستىرىپ قاراڭىز: 

«قازاقتا بiر ماقال بار ەدi: «باتىر دەگەن بiر باراق يت، ەكi قاتىننىڭ بiرi تابادى، بي دەگەن اق شاريعات، iلۋدە بiر-اق قاتىن تابادى» دەگەن. سول ايتىلعان بيلەر ۇلى جۇزدەن شىقتى ءۇيسiن تولە بي، ورتا جۇزدەن شىقتى ارعىن قازىبەك بي، كiشi جۇزدەن شىقتى الشىن ايتەكە بي. ەڭ اقىرى كەشە قازاق روسسياعا قاراعان زاماندا شوڭ بيلەر بولدى. ول قازاقتىڭ ورتاسىنان قۇداي جاراتقان بيلەرi بار زاماندا حالىق قانداي حالدە بولدى؟ قوي ۇستiنە تورعاي جۇمىرتقالاعان زامان بولدى. كەشە شوڭ دەگەن كiسi توقتى ءۇرلا-عان ۇرىنى تارتتىرىپ ءولتiرتتi. جەتi ۇرىنى بiر كولدiڭ باسىندا تارتتىرىپ ولتiرگەننەن، سول كول «ۇرىنىڭ كولi» اتاندى. مiنە، ءبۇل تىم ارمانتىنداعى كiسiنiڭ ءسوزi ەمەس، مۇنان 50-60 جىل عانا بۇرىن جازىلعان ءسوز.

مۇنىڭ اتى: تiلiمiزدiڭ ورنىن سيپالاپ قالۋعا بەيiمدەلىپ بارا جاتۋ بولادى.

وسى كۇنi قازاقشا ءسوز بولىپ جازىلادى – قارا بۇقارا جەڭiل ۇعىنادى. ەگەر ورىسشا وقىعانداردىڭ اۋزىنان شىقسا، نوعاي مەكتەبiندە وقىعان شاكiرتتەردiڭ اۋزىنان شىقسا، قۇداي ءوزiڭ ءجون بەر!.. شاكiرتتەر ءوزدi-ءوزi عانا ۇعىنىدا دا قويادى. قارا بۇقارا قۇلاقتى ساڭىراۋ، دانەڭەسiن اڭعارۋعا بولمايدى. 

بۇل قالاي؟ مەن تۇسiنە المايمىن، جاۋاپ تا بەرە المايمىن. بۇلاردى مەن سىنشى بولىپ سىناپ جازىپ وتىرعانىم جوق; سىنشى بولۋعا ءوزiم سىننان وتكەن كiسi ەمەسپiن. «ساباسىنا قاراي پiسپەگi» دەپ، كورگەنiمشە كوزگە شىققان كوسەۋدەي سۇيەلدەرiن عانا كورسەتiپ وتىرمىن. 

شىن تەزدiڭ قولىنا ءتۇسiپ، تۇزەتە باستاسا، بiر جۋرنالدى بiر كiتاپتىڭ سىنى تولتىرار ادەبيەتiمiزدi بار دەپ اتاۋعا بولادى. بiراق، جەتiلگەن جۇرت-تاردiكiندەي ازۋى التى قارىس ەمەس. سوعان قاراي، سىنشى دا بالاڭ، بار مونشاعىمىزدى باي قىزىنىڭ قو-لىنداعىسىنا اپارىپ سالىستىرا بەرسەك، بiزدiڭ بۇلبۇل دەگەنiمiز، قارعا بولىپ، ءدۇلدۇل دەگەنiمiز ەسەك بولىپ شىعا بەرمەس پە ەكەن؟

 

عاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى 

كەشكە جاقىن سەمەيدە 12 قازاندا، بۇرىنعى جاندارال مەكەمەسi, «بوستاندىق ۇيiنە» قاراي توپ-توبىمەن اعىلعان قازاق ەدi. سەميناريستەر بiر رەت، گيمنازيستەر بiر رەت، كۋرسيستەر، مۇعالiمدەر بiر رەت، تۇرعىن ساۋداگەرلەر، قىردان كەلگەندەر دە بار، «سەگiزدەگi بالا، سەكسەندەگi شال دا قالماي» دەگەندەي، تويعا بارا جاتقانداي، ءبارiنiڭ دە مەرەيلەرi ۇستەم، ەڭسەلەرi كوتەرiڭكi, جۇزدەرi جارىق، كوزدەرiنەن، قوزعالىستارىنان قۋانعاندىقتارى كورiنiپ ءتۇر ... 

بiر-بiرiنە جولىققاندا قۋانىشتان امانداسۋدى دا ۇمىتىپ، سوزدەرi: «پوەزد قاشان كەلەدi?» دەۋ عانا ەدi. بۇلار كiمدi توسادى؟ بۇلاردىڭ پوەزد كەلگەن-كەلمەگەنiندە نە iسi بار؟ «گە-نەرال-گۋبەرناتور كەلەدi, دايار بولىڭدار» دەپ جاندارال ءامiر بەردi مە؟ وندا وسىنداي قۋانا ما؟ 

وندا جالماۋىزدىڭ جالعىز كوزiندەي ماڭدايى جارقىراپ قازاقتاردى «جولدان بىلاي تۇر» دەپ، قويشا يiرiپ، ساباپ جۇرەتiن پريستاۆ-ستراجنيكتەرi قايدا؟ 

وندا «جۇمىسقا كەرەك» دەپ جيىلعان قازاقتاردىڭ استارىنان اۋدارىپ الىپ جاتاتىن اتتارى قايدا؟ 

وندا ەتەكتەرi داليىپ، مويىندارىنا بiر-بiر سارى جەزدەرiن سالىپ الىپ، ەرسiلi-قارسىلى شاۋىپ جۇرەتiن بولىس، اۋىلنايلار قايدا؟

جوق، مۇنىڭ بارiنەن دە 27-شi اقپاننان بەرi قازاقتىڭ ارقاسى بوساعان، اياعى شەشiلگەن. بۇل قازاقتار بۇرىنعىداي ەرiكسiز «قانىن سورعان بيتiن» توسىپ جي-ىلعان قازاقتار ەمەس. ەرiكتi قازاقتار، ەلگە ەڭبەگiن سiڭiرگەن ەرiن توسىپ جيىلعان قازاقتار ەدi. ول ەرi كiم ەدi?

ول ەرi:

ەلi ءۇشiن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن،

بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن،

ۇرىداي ساسىق اۋا، تەمiرلi ۇيدە، 

الاش ءۇشiن زارىعىپ بەينەت كورگەن،

 

زاماندا باسقان اياق كەيiن كەتكەن،

جاسىماي الاشىنا قىزمەت ەتكەن،

بولسا دا قالىڭ تۇمان، قاراڭعى ءتۇن،

تۋاتىن «باق ءجۇلدىزىنا» كوزi جەتكەن:

 

تۇيمەگە جارقىلداعان الدانباعان، 

باسقاداي بiر باسى ءۇشiن جالدانباعان،

«قايتكەندە الاش كوركەيەر»، - دەگەن    

ويدان 

باسقا ويدى ومiرiندە مالدانباعان، 

عاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ ەدi.

الگi كوشە تولىپ اعىلعان قازاقتىڭ ءبارi «بوستاندىق ۇيiنە» بارىپ تولدى. ارنالعان كiسiلەر، حالىقتى رەتتەپ وتىرعىزدى. «قارسى الۋ تويىمىزدىڭ ۇلكەنi ەرتەڭ «الاش» قالاسىندا بولسىن جانە بۇگiن ءتۇن ەرتiستەن قايىق جۇرمەيدi, پوەزدان شارشاپ كەلگەن كiسiنi كوپ ۇستاماي، بۇگiن «كوميتەت كiسiلەرi ءھام بەرگi جاقتاعى وقىعاندار قارسى السىن» دەلiنiپ، جۇرت «الاش» قالاسىندا كورiسپەك بولدى. 

بiرسىپىرالارى عاليحان كەلگەندە قۇتتى بولسىن ايتۋعا ءھام ونىڭ قىلعان قىزمەتتەرiنە جۇرەكتەرiنiڭ قالاي ريزا بولعانىن بiلدiرۋگە قانداي ءسوز تابۋدىڭ، حالىققا عاليحاننىڭ ءومiرiن، قىلعان قىزمەتتەرiن اڭگiمەلەدi.

ءسويتiپ وتىرعاندا پوەزدى توسىپ، اۆتوموبيلمەن الىپ كەلۋگە جiبەرگەن ەكi كiسiنiڭ (مۇستاقىم ءھام تاراباەۆ) باسى كورiنiپ، كۇتiپ وتىرعان قۇرمەتتi ەرi-مiزدiڭ كەلiپ قالعانى بiلiندi. ال، جۇرت «قىدىر كوشەسiن» كورگەندە مۇنداي سۇيiنبەس. اركiم تۇرەگەلiپ، اياق باسقان جەرiنە قۋانىشتان بiر-ەكi مينۋت  ەسiنەن ايىرىلىپ تا، ايتەۋiر داعدارىڭقىراپ تۇردى. عاليحان جۇرتقا امان-سالەم قىلىپ وتىرعان سوڭ، قارا حالىق اتىنان شايحى مۇساتاەۆ كەلگەنiنە قۇتتى بولسىن ايتتى. 

ونان سوڭ، كوميتەت اتىنان احمەتجان قوزىباعاروۆ سويلەدi. ونان سوڭ، وقىتۋشىلار اتىنان مانننەن تۇرعىنباەۆ ايتتى: «سۇيiكتi باسشىمىز! ەڭبەگiڭ جاندى. ۇلتىڭىزدىڭ جاندانا باستاعانىن كوزiڭiز كوردi. ءوزiنiڭ وقىتۋشى ەكەنiن جاسىرىپ جۇرەتiن وقىتۋشىلار مىناۋ وتىرعان. بۇرىنعى كەلگەندەرiڭiزگە ديدارىڭىزدى كورسەتپەي، جاۋىپ قويعان دا ۋاقىتى بولىپ ەدi. جۇزىقارالاردان قورقىپ، بiز دە ءبۇيتiپ كورiنiپ، الدىڭىزدان شىعا الماۋشى ەدiك. قۇداي بiزدi ءبۇيتiپ قارسى الۋعا جەتكiزدi. بiز، وقىتۋشىلار، پiكiرiڭiزدi  جايىپ، ەلiڭiزدi تiرiلتۋگە دايارمىز! جاسا، بiزدiڭ بيiك باسشىمىز! سiزدi كورۋمەن ءوزiمiزدi باقىتتا ساناي-مىز!».

سونان سوڭ، جالپى جاستار اتىنان س.م. تورايعىروۆ بىلايشا قۇتتىقتادى:

«كوش باستاعان ەرiمiز!

قۋانىشتا ەلiڭiز.

توبەمiز كوككە جەتكەندەي، 

كوكiرەكتەن بۇگiن كەتكەندەي،

سiزدi كورiپ شەرiمiز.

ەلiڭiزدiڭ بۇل شاعىن.

الاش تۋىن ءھام باعىپ،

 كوزبەن كورiپ تولەندi.

كوپتەن بەرگi تەرiڭiز.

الاش تۋىن قولعا العان،

قاراڭعىدا جول سالعان،

ارىستانىم كەلiڭiز!»

ونان سوڭ، وقۋشىلار اتىنان ايماۋىتوۆ سويلەدi:

«قاراڭعىدان قان جىلاپ، قاڭعىرعان كۇندە باسىن دا الاش جولىنا قۇربان قىلعان اعامىز، اسقار تاۋىمىز. سiزدi كورگەندەگi جۇرەكتiڭ قۋانىشىن تiل ايتىپ جەتكiزەرلiك ەمەس. ءومiرiڭ، جۇرگەن جولىڭ بiز سياقتى iنiلەرiنە جاعىپ قويعان شامشىراق! جاساسىن، سۇيىكتىسى الاشتىڭ! جاسا، سابازىم!»

ونان سوڭ باسقالار تاراپىنان دا سول رەتتەس سوزدەر ايتىلىپ بولعان سوڭ، عاليحان اعاي تۇرىپ، جۇرتقا قاراپ امان-سالەم قۇتتىقتاۋدى قابىل العانىن بiلدiرiپ، قىسقا عانا سويلەدi:

«اعالار، iنiلەر! مەنi بۇلاي قارسى العاندارىڭا راحمەت. بiراق، ۇعۋ كەرەك: بوستاندىق تۇرعىزعان مەن ەمەس، ورىس ەرلەرi. مەن ولاردىڭ جولىندا، جولداستىققا جۇرگەن كiسi. ءجۇز جىلدان بەرi بوستاندىق ءۇشiن اسىلعان، اتىلعان سولار. راحمەتتi سولارعا بۇرىپ ايتۋ كەرەك. 

بوستاندىققا قۋانساڭدار، مەنi «باسشىمىز» دەپ ايتقاندارىڭ شىن بولسا، مiنە، مەن ولە-ولگەنشە سەندەرگە قىزمەت قىلۋعا ۋادە بەرەم! سەندەر ۋادە بەرەسiڭدەر مە، بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولۋعا؟ بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولساڭدار: بەيشارانى جەمەۋگە، پارتيانى قويىپ، بiرiگۋگە، باس پايداسى مەن جۇرت پايداسىن بiردەي كورۋگە، بارلىق كۇشتەرiڭدi عىلىم جولىنا، بوستاندىق ارقاسىمەن كورۋگە  جولىنا جۇمساۋعا كەرەك. مiنە، بوستاندىق بولعالى وسىلاردى قىلىپ وتىرعان شىعارسىڭدار. وسىلاردى قىلماساڭدار، بوستاندىق وزiنەن ءوزi سەندەرگە تۇك اكەپ بەرمەيدi».

بۇدان سوڭ، جۇرت ەرتەڭ «الاش» قالاسىنا بارىپ، عاليحان مەن ءالiمحاننىڭ سiبiر سەزiندە سويلەگەن ءسوز-دەرiن تىڭداماق بولىپ تارادى.

«الاش» قالاسىندا «عاليحان ساعات وندا كەلەدi» دەگەن سوڭ، سول ۋاقىتتى اڭدىعان «حالىق تەڭiزi» تولقىندانىپ، قايىق اۋزىنا قاراي اعىلدى. الدىڭعى رەتتە كوڭiلi وسiڭكi اتتىلار قولىندا «كۇنiم تۋدى: كۇن استىندا  مەن دە ... مەن دە ...» دەپ كوككە قاراپ كوكiرەگiن كەرگەن الاش تۋى كوزگە بۇرىن تۇسەدi.

«كوتەرiلگەن تۋىم بار، كوتەرەتiن ەرiم بار ...» دەگەندەي قىلىپ، كوڭiلi بوساپ، كوزدەرiنە جاس العان وتاعاسىلار، اقساقالدار بiر رەت ەدi. بالاپاندارىن شۇبىرتقان ۇيرەكتەي شاكiرتتەرiن قاتارلاپ الدارىنا، قولدارىنا ءتۇرلi-تۇستەگi تۋ الىپ باستاعان مۇعالiمدەر بiر رەت ەدi.

مۇعالiمدiك كۋرس شاكiرتتەردi دە تۋىن جەلكiلدەتiپ بiر رەت ەدi. كورiنiستiڭ ءبارiن جازۋعا مۇرشاسىزبىن، ايتەۋiر، بۇل كورiنiستi كورگەن قازاق قانى ەرiكسiز «قۇداي بۇگiن الساڭ دا...» دەگەندi كوڭiلiنە ءتۇسiرۋشi ەدi. مiنە، قايىقتاعى اۆتوموبيل الاش تۋىنىڭ استىندا عاليحانىن توسقان حالىق iشiنە كiردi.    

 اۆتوموبيلدەن ءتۇسiپ، امان-سالەم كورسەتكەن سوڭ، ول دوكلاد وقيتىن ءۇيدiڭ الىستىعىنا قاراماي، [الەكەڭ.-ز.ت.] حالىقپەن بiرگە جاياۋ ءجۇردi. مۇنىمەن عاليحاننىڭ قايدا بولسا، جالپى حالىقپەن بiرگە ەكەندiگi, بۇرىن مىڭ قايتارا بولسا، ەندi بiرنەشە قايتارا بولىپ ويلاندى. 

«الاش» قالاسىندا «ەڭ كەڭi وسى» دەپ، تاڭداپ دايارلاعان ۇيگە حالىق سىيمادى: كوبi ءسوزiن ەستۋدەن بۇرىن [الەكەڭنىڭ ءجۇزىن] كورۋگە قۇمار ەدi. سىيماي ەسiككە، تەرەزەگە ۇيمەلەگەن حالىق تiلەگiنە قاراي عاليحان دوكلادىن دالادا جاسادى. 

«الاش» قالاسىنىڭ اقساقالدارى كەلگەنiن قۇتتىقتاپ، ىقىلاستارىن كورسەتەتiن سوزدەر ايتقان سوڭ، حالىقتىڭ ىقىلاسىن قابىل الىپ، ونىڭ ايتقانى مىناۋ:

«حالىق! بۇلاي قۇرمەت كورسەتۋلەرiنە لايىق ەڭبەگiم سiڭدi دەپ ماقتانا المايمىن. بۇرىن مۇنداي قۇرمەتپەن قارسى الىنىپ كورگەنiم جوق، سوندىقتان قۇرمەتتەرiڭە لايىق جاۋاپ بەرۋگە توسىرقاپ ءتۇرمىن...».

سونان سوڭ، سەمەيدەگi نوعاي كوميتەتiنiڭ جiبەرگەن وكiلi ميرساليموۆ پەن اكرام يمام عاليحاننىڭ باياعىدان بەرi حالىققا قىلعان قۇرمەتiنە نوعايلار اتىنان راحمەت ايتىپ، كەلۋiمەن حالىقتى قۇتتىقتادى. مۇنان سوڭ، جالپى سiبiر سەزi ءھام ۋچرەد. سوبرانيە تۋرالى عاليحان ءھام سوڭىندا ءالiمحاننىڭ دوكلادى باستالدى. 

...وسىنى ايتقاندا بiر قازاق قاجىسى مەن بiر نوعاي مولداسى مۇسىلماندىقتان ءسوز قوزعاپ، انا اڭگiمەگە راحاتتانعان جۇرتتىڭ ۋاقىتىن الىپ رەنجiتiپ، جوعارعى ءسوزدiڭ تiرi دالەلi بولدى. جاستار «پالەننiڭ الدىندا دا اياتتان دالەل ساۋلاتتى، ەر ەكەن، بiلiمدi ەكەن» دەپ قارا حالىققا ايتقىزعىسى كەلگەننەن باسقا ماقساتى جوق، مولدا مەن قاجىعا كوپ رەنجiپ، عاليحاننان ۇيالىپ قانا توقتاپ تۇردى. سولاردىڭ سونشا  سوقىرلىعىنا جاۋاپ بەرiپ، تۇسiندiرەم دەپ ازاپتانعان عاليحاندى: «ەسiل ەر وسىنىڭ بارiنە شىداعانى ۇلتىن سۇيگەنi-اۋ»، «جاقسى كiسi يت تە، ادام دا وتۋگە شىدايتىن كوپiر سەكiلدi-اۋ»، دەپ جاستار بiر جاعى عيبرات السا، بiر جاعى عاليحاندى ايادى.

باسقالار تۋراسىنداعى سوزدەرiن ەكiنشi ۋاقىتتا جازارمىز. ءالiمحان، مارسەكوۆ، قوزىباعاروۆ، الiمبەكوۆ سايلاۋ تۋرالى قىزدىراتىن سوزدەر ايتىپ، جيىلعان جۇرت اقىرىندا: 

«الاش تۋىنىڭ استىندا

كۋا بولسىن ارىمىز!

كوركەيتۋگە الاشتى

قۇرباندىق بiزدiڭ جانىمىز!

جاساسىن، الاش، جاساسىن!» -

دەپ كوڭiلدەرi بوساپ، قۋانىشتان كوزدەرiنە جاس الىپ تارادى.  

سۇلتان ماحمۋد.

«سارىارقا» گازەتى، 13 قاراشا 1917 ج.، № 18-20. سەمەي.
(تورايعىروۆ س. ەكi تومدىق شىعارمالار جيناعى)

 

الاش ۇرانى

الاش تۋى استىندا 

بiز – الاشتىڭ بالاسى.

كۇنiمiز تۋىپ، كوگەردi

سارىارقانىڭ دالاسى.

قۇرت اۋرۋداي جايلاعان،

قۇرتپاققا بiزدi ويلاعان،

قانىمىزعا تويماعان،

قولىمىزدى بايلاعان،

ەرiمiزدi ايداعان،

ەلiمiزدi لايلاعان،

جەرiمiزدi شيمايلاعان،

ءوشتi زالىم قاراسى.

جاساسىن، الاش، جاساسىن!

الاش تۋىپ استىندا، 

قولدايتىن الاش بابامىز.

تۋىسقاندىق، تەڭدiك دەپ،

تۋىن قولعا اپ شابامىز.

بەرiلگەندە تiلەكتەر،

جارىلماي ما، جۇرەكتەر!

زاڭ جاسايتىن ورىنعا

جۇرتپەن بiرگە بارامىز.

قاتاردان ورىن الامىز.

جاساسىن، الاش، جاساسىن!

الاش تۋى استىندا،

كۋا بولسىن ارىمىز.

كوركەيتۋگە الاشتى،

قۇرباندىق بiزدiڭ جانىمىز!

بۇلاي تۇرسىن مالىمىز،

الاش دەگەن ەل ءۇشiن

سارىارقانىڭ جەرi ءۇشiن،

بوستاندىق بەرگەن ەر ءۇشiن،

توگiلسiن، بiزدiڭ قانىمىز!

ايالماسىن جانىمىز!

جاساسىن الاش، جاساسىن!

الاش تۋى استىندا

ولسەك، بiرگە ولدiك بiز.

نە جاقسىلىق، نە قايعى

كورسەك، بiرگە كوردiك بiز.

Iشكi جانجال-تالاستى،

كۇنشiلدiكپەن قاراستى،

مىنا جەرگە كومدiك بiز،

جاساسىن، الاش، جاساسىن!

الاش تۋىس استىندا

كۇن سونگەنشە سونبەيمiز.

ەندi ەشكiمنiڭ الاشتى

قورلىعىنا بەرمەيمiز.

ادامدىقتىڭ جولىنا

باستاعان ەرلەر سوڭىندا،

باسقاعا كوڭiل بولمەيمiز.

قانداي شايتان كەلسە دە، 

الداۋىنا كونبەيمiز.

ولەر جەردەن كەتتiك بiز،

جاسايدى الاش، ولمەيمiز!

جاساسىن، الاش، جاساسىن!

Abai.kz