امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. گوگولدىڭ ءولىمى (باسى)
(ەسسە)
سايتاننىڭ جولىنا تۇسپەڭدەر،
ول سەندەردىڭ - ناعىز جاۋلارىڭ.
قۇران-كارىم. باقارا سۇرەسى..
ورىس جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە سايتان تاقىرىبىنا العاش رەت گوگول قاتتى نازار اۋداردى. ادامزات بالاسىنىڭ كوزدى اشىپ جۇمعانشا ىبىلىسكە اينالىپ كەتۋى ىقتيمال ەكەنىن تۇڭعىش بايقاعان سۋرەتكەر - ءوز شىعارمالارىندا بۇل تاقىرىپتىڭ استارىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، جان-جاقتى زەرتتەپ، وسى جۇمباقتىڭ قۇپياسىن بارلىق قىرىنان اشۋعا تىرىستى. شەۆىرەۆقا جازعان ءبىر حاتىندا گوگول "سايتاندى اقىماق قىلىپ شىعارۋ - بۇكىل شىعارماشىلىعىنىڭ ءمانى مەن ومىرلىك ماقساتى بولىپ تابىلاتىنىن"[1] مويىنداپتى. جۇرتتىڭ ءبارى قۇدايدىڭ قاھارىنا ىلىككەن قۇبىجىقپەن ءتىل تابىسۋعا تىرىسىپ جاتقان ءولارا مەزگىلدە، گوگول يمانىن ءۇيىرىپ، شارت ءتۇيىنىپ، ونىمەن ايقاسقا ءتۇستى.
گوگول مەن سايتاننىڭ كۇرەسى، ورىس اڭىزىنداعى باتىر يۆاننىڭ ماڭگى ولمەيتىن كوششەيمەن شايقاسىن ەسكە تۇسىرەدى. قاۋىپتى، ءارى قورقىنىشتى بولسا دا، جازۋشى بۇل تاقىرىپقا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت باردى. قۇدايدان دا قورىقپايتىن ناعىز سۇمىرايدى اشكەرەلەگىسى كەلگەن سۋرەتكەر جان تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ، باقىتسىزدىققا ۇشىرادى.
(ەسسە)
سايتاننىڭ جولىنا تۇسپەڭدەر،
ول سەندەردىڭ - ناعىز جاۋلارىڭ.
قۇران-كارىم. باقارا سۇرەسى..
ورىس جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە سايتان تاقىرىبىنا العاش رەت گوگول قاتتى نازار اۋداردى. ادامزات بالاسىنىڭ كوزدى اشىپ جۇمعانشا ىبىلىسكە اينالىپ كەتۋى ىقتيمال ەكەنىن تۇڭعىش بايقاعان سۋرەتكەر - ءوز شىعارمالارىندا بۇل تاقىرىپتىڭ استارىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، جان-جاقتى زەرتتەپ، وسى جۇمباقتىڭ قۇپياسىن بارلىق قىرىنان اشۋعا تىرىستى. شەۆىرەۆقا جازعان ءبىر حاتىندا گوگول "سايتاندى اقىماق قىلىپ شىعارۋ - بۇكىل شىعارماشىلىعىنىڭ ءمانى مەن ومىرلىك ماقساتى بولىپ تابىلاتىنىن"[1] مويىنداپتى. جۇرتتىڭ ءبارى قۇدايدىڭ قاھارىنا ىلىككەن قۇبىجىقپەن ءتىل تابىسۋعا تىرىسىپ جاتقان ءولارا مەزگىلدە، گوگول يمانىن ءۇيىرىپ، شارت ءتۇيىنىپ، ونىمەن ايقاسقا ءتۇستى.
گوگول مەن سايتاننىڭ كۇرەسى، ورىس اڭىزىنداعى باتىر يۆاننىڭ ماڭگى ولمەيتىن كوششەيمەن شايقاسىن ەسكە تۇسىرەدى. قاۋىپتى، ءارى قورقىنىشتى بولسا دا، جازۋشى بۇل تاقىرىپقا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت باردى. قۇدايدان دا قورىقپايتىن ناعىز سۇمىرايدى اشكەرەلەگىسى كەلگەن سۋرەتكەر جان تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ، باقىتسىزدىققا ۇشىرادى.
جەكەلەگەن پەندەلەردىڭ عانا ەمەس، ءىبىلىستىڭ قىلبۇراۋى موينىنا ىلىنگەن سوڭ ار-ۇياتتان بەزگەن، يماننان ايىرىلعان بۇكىل قوعام ونىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا ەرىپ، جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتقانىن - ورىس ادەبيەتىندە تۇڭعىش سەزىنگەن جازۋشى گوگول بولدى. جۇرەگىنە قادالعان ءبىر كەسەك مۇز ەرىپ كەتكەندە، قار حانشايىمىنىڭ پاتشالىعىندا جۇرگەنىن ءتۇسىنىپ، شوشىپ ويانعان گانس حريستيان اندەرسەن ەرتەگىسىنىڭ كەيىپكەرى كاي سەكىلدى، ىزعارلى قوعامنىڭ سايتاني بولمىسىنىڭ سىقپىتىن تانىعان گوگولدىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ، جان-دۇنيەسى مۇزداپ قويا بەردى. تىم جاقىنداپ بارىپ، ونىڭ جۇزىنە ۇڭىلگەن گوگولدىڭ ساناسىن ۇرەي بيلەدى.
ماسقارا! قۇبىجىق كورىپ شوشىپ جۇرگەن سايتانىمىز، بۇكىل ادامزات بالاسى سەكىلدى ءتىپتى، وزىمىزدەن اۋمايتىن پەندە بولىپ شىقتى.
قايتپەك كەرەك؟ ساناسىن سايتان جاۋلاپ العان قوعامدا بۇل ازاپتان قۇتىلۋدىڭ ەكى-اق جولى بار-تۇعىن. ءىبىلىستىڭ ايتقانىنا كونەسىڭ نەمەسە ونىڭ قۇرىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ولەسىڭ. گوگول بۇل ەكى جولدان باس تارتىپ، حالىقتىڭ ساناسىن ۋلاپ جۇرگەن حايۋانمەن كۇرەسۋگە بەل بۋدى. ازعىندىققا سالىنعان پالەكەتتىڭ تابيعاتىن زەرتتەگەن گوگول بۇرىن-سوڭدى ەشكىم بايقاماعان قورقىنىشتى جاڭالىقتى اشتى.
سۇمدىق-اي! جەر بەتىندە ەكى دۇنيەنىڭ دانەكەرشىسى بولىپ قۇداي دا، پايعامبار دا ەمەس، اسپاننان تۇسكەن ءتورت كيەلى كىتاپتاعى قاعيدالاردى قاتە تۇسىنگەن، ادام كەيپىنە ەنگەن سايتان ءجۇر. سايتان! ادامنىڭ بارىمەن ءتىل تابىسىپ العان مۇنداي اۋىر جاعدايدا ءىبىلىستىڭ بەرىك قامالىن بۇزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ادامدىق سانانى جاۋلاپ العان ول ەندى بىرتە-بىرتە قۇدايلىق ساناعا جول ىزدەي باستاپتى. ەڭ قورقىنىشتىسى سۇمپايى جەكسۇرىننىڭ ازعىرۋىمەن ىستەلىنەتىن زۇلىمدىقتاردىڭ ءبارى دە ءبىز ويلاپ جۇرگەن ۇلكەن دۇنيەلەردە ەمەس، ءوزىمىز كۇندە جاساپ جۇرگەن، كوزگە كورىنبەيتىن كىشكەنتاي عانا پەندەشىلىك قىلمىستا جاتادى ەكەن. كىشكەنتاي پەندەشىلىگىڭ ءۇشىن بيلىككە ساتىلۋ; لاۋازىمى جوعارى شەنەۋنىكتەرگە جاعىنۋ; ار-ۇياتتى ۇمىتۋ; وتىرىك ايتۋ.. سياقتى ءىبىلىس بەلگىلەپ بەرگەن شەڭبەردەگى زاڭدىلىقتاردىڭ ءبارى دە - "ادامي" تىرشىلىكتەگى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قالىپتى جاعدايىنا اينالىپتى. بويى دا، ويى دا قورتىق قۇبىجىق جەر بەتىندە جۇرگەن پەندەلەردىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە ۇيالاپ، ءوز ورنىن تاۋىپ ۇلگىرىپتى. سايتاننىڭ كومەگى ارقاسىندا كىشكەنتاي پەندەلەر بيلىكتەگى ۇلكەن ورىندارعا نىق سەنىممەن جايعاسىپ الىپتى. پاتشالىق تاققا دا قولى جەتكەن سوڭ ساناسىندا ساۋلەسى جوق، كىشكەنتاي پەندەلەر ءۇشىن دە ۇلكەن ونەرگە داڭعىل جول اشىلىپتى.
جازۋشىنىڭ "ۆي" اڭگىمەسىندەگى فيلوسوف حوما برۋت پەن سايتاننىڭ اراسىنداعى ازاپتى ارپالىس - ازعىندىقتىڭ جولىنا تۇسكەن قوعامعا قارسى شىققان، گوگولدىڭ جان-دۇنيەسىندەگى مازاسىزدىققا كوبىرەك ۇقسايدى. شىركەۋدىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، ويناق سالعان جىن-پەرىلەردەن قالاي قۇتىلارىن بىلمەگەن فيلوسوف حوما برۋت سەكىلدى، گوگول ءومىرىنىڭ اقىرى دا ۇرەي قۇشاعىندا ءوتتى. كەيىن تاريحتا جازۋشىنىڭ "ۆي" اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرى، حالىقتى قان جىلاتقان سايتان لەنين، سايتان ستالين.. بەينەسىندە قايتالاندى. ءالى كۇنگە دەيىن قوعام، ولگەنشە تاعىن تاستاعىسى كەلمەيتىن ءىبىلىستىڭ قورلاۋى مەن بۇكىل مازاعىنا كونىپ وتىر. عاسىرلار بويى ول ادامزات بالاسىنىڭ ساناسىن ۋلاپ، جان دۇنيەسىن تەمىر تورعا قاماپ، ۋىسىنان شىعارماي ۇستاپ كەلەدى. ميلليونداعان ادامنىڭ وزەن بولىپ اققان قانى مەن كوز جاسى دا سايتاننىڭ ايىزىن قاندىرار ەمەس. ەگەر دە رەسەي حالقى گوگولدىڭ شىعارمالارىنان تاعىلىم السا، تاريح دوڭعالاعى باسقاشا ءجۇرىپ، بالكىم كەيىنگى عاسىرداعى تاعدىرى وزگەشە بولار ما ەدى؟ كىم ءبىلسىن؟ بىراق سانا-سەزىمىن سايتان يەكتەگەن ورىس حالقى گوگولدىڭ اۋزىمەن ايتىلعان، العاشقى اششى شىندىقتى مويىنداعىسى كەلگەن جوق.
سوندىقتان دا، زاماننىڭ قايدا بەت الىپ بارا جاتقان باعىتىنىڭ اششى شىندىعىن سۋرەتتەگەن گوگولدىڭ ء"ولى جاندارى" مەن "رەۆيزورى" ورىس قوعامىنىڭ ۇلكەن نارازىلىعىن تۋعىزدى. ويتكەنى ءىبىلىستىڭ شىلاۋىنا شىرمالعان قوعامدا ناعىز سۋرەتشىنىڭ ەمەس، ۇلكەن ونەردىڭ اتىنان سويلەۋگە مۇمكىنشىلىك العان، كىشكەنتاي ادامداردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرادى. توبىرلىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ كەتكەن، سول زامانداعى قوعامنىڭ بەتكە ۇستار زيالى قاۋىمى ء"ولى جانداردى" جازعانى ءۇشىن گوگولدى ءتۇتىپ جەپ قويا جازدادى. وسى ۋاقىتقا شەيىن توبىردىڭ اراسىنان اندا-ساندا ەستىلگەن سايتاننىڭ كۇبىر-سىبىرى، ەندى ايقايعا ۇلاستى. گوگول شىنىمەن قورقا باستادى. جەكسۇرىننىڭ ايقايى كۇن وتكەن سايىن نەعۇرلىم اششىراق شىقتى. گوگول ىبىلىسكە قاتتى قاۋىپ تۋعىزعاندىقتان، جازۋشىنى ولتىرۋدەن باسقا ونىڭ امالى قالمادى. ساناسىنا سايتان ۇيالاعانىن سەزبەي قالعان پەندەلەر، ونىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، ەندى جازۋشىنى ولتىرۋگە شىنداپ كىرىستى.
"گوگولعا جازۋعا تيىم سالدىرتۋ كەرەك، ويتكەنى ونىڭ شىعارمالارىنان لاۆرۋشكا قىزمەتشىنىڭ ساسىق ءيىسى شىعادى" - دەپتى، ۆلاديمير پاناەۆ دەگەن ءبىر سىنشى.
"مەن سۇلۋلىقتى سۇيەمىن، ال، ءسىز سومداعان سوراقى كارتينالار جيىركەنىش سەزىمىن تۋعىزادى" - دەپ، كوسەمسىپتى، سەنكوۆسكي دەگەن ەكىنشىسى.
گوگولدىڭ ء"ولى جاندارىنداعى" قورقىنىشتى تراگەديانى شىنايى تۇسىنگەن جانە ونداعى كورسەتىلگەن شىندىقتى مويىنداعان ءبىر-اق ادام بولدى. ول - پۋشكين ەدى. ءالى سياسى كەۋىپ ۇلگىرمەگەن ء"ولى جاندار" پوەماسىن جازۋشى ەڭ الدىمەن پۋشكينگە وقىپ بەرگەندە، ۇلى اقىننىڭ ءجۇزى تۇنەرىپ كەتىپتى.
- قۇدايىم-اي! شىندىعىندا دا ءبىز وسىنداي سورلى حالىق پا ەدىك؟ - دەپ، ۇزاق ۋاقىت بويى پۋشكين وزىنە-ءوزى كەلە الماي قاپالانىپتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ماعان ىلعي دا پۋشكيننىڭ مىنا ءبىر ولەڭى مەن گوگولدىڭ ء"ولى جاندارىنىڭ" اراسىندا ماڭگى ايرىلمايتىن رۋحاني بايلانىس بار سەكىلدى بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى:
- مولچي، بەسسمىسلەننىي نارود.
پودەنششيك راب نۋجدى زابوت.
نەسنوسەن منە تۆوي روپوت دەرزكي.
تى چەرۆ زەملي، نە سىن نەبەس.
الايدا توبىرلىق دەڭگەيگە تومەندەگەن "رۋسكي ۆەستنيك", "سەۆەرنايا پچەلا" سىندى سول ۋاقىتتاعى «بەدەلى زور» ادەبي باسىلىمدارداعى سىنشىلار شىعارمانى ءتۇسىنۋدى بىلاي قويعاندا، گوگولدىڭ ء"ولى جاندارىنا" قارعىس جاۋدىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوزىنىڭ شىنايى بولمىسىن كورۋدەن قورقىپ، اششى داۋىسى شىققان قۇبىجىق قوعام جازۋشىدان تەرىس اينالدى. جو، جو، جوق، كەرىسىنشە گوگول سايتانعا اينالعان قوعامعا لاعىنەت ايتتى. پاتشاعاردىڭ داۋىسىنىڭ بۇلايشا اششى شىعۋىنىڭ ۇلكەن سەبەبى بار ەدى. دۇنيە جاراتىلعاننان بەرى الەمگە ءامىرىن جۇرگىزىپ كەلگەن قانىشەرگە تاريحتا تۇڭعىش رەت گوگول ويسىراتا سوققى بەردى. بۇل تىم ەركىنسىپ كەتكەن سايتاندى اشكەرەلەگەن، ادەبيەت مايدانىنداعى ادامزات بالاسىنىڭ العاشقى جەڭىسى ەدى. ءدال سول ۋاقىتتا مۇنى تۇسىنۋگە قوعامنىڭ ساناسى ءالى ءپىسىلىپ جەتىلگەن جوق ەدى. گوگولدىڭ بۇل جەڭىسى كەيىننەن ونىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولدى...
ححح
ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىن قايتالاپ وقىعان سايىن، ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ورىستىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە بارىنەن بۇرىن گوگولدىڭ ايانىشتى تاعدىرى مەنىڭ جان-دۇنيەمدى قاتتى كۇيزەلتەدى. ارينە، قىرشىن كەتكەن پۋشكين مەن لەرمونتوۆ تاعدىرلارى دا جان-دۇنيەڭىزدى قايعى تەڭىزىنە باتىراتىنى راس. دەگەنمەن وسى ەكى ۇلى اقىن، سول دۋەلگە بارماي-اق، بويلارىنا قۇداي دارىتقان تالانتتارىن سوڭىنا دەيىن سارقا پايدالانسا، ورىس ادەبيەتى بۇگىنگى كوتەرىلگەن بيىگىنەن دە تىم الىسقا شىرقاپ كەتەر مە ەدى دەپ ويلايسىڭ. شىركىن-اي، سول ۋاقىتتا وسى ەكى ۇلى اقىننىڭ تاعدىرىن باسقاشا شەشۋگە دانەكەرشى بولا الاتىن ءتىرى جان قالاي تابىلمادى دەپ كەيدە جۇرەگىڭ قان جىلايدى. مەن ورىس حالقىنىڭ باتىرلىق تۋرالى مۇنداي ۇعىمىن قابىلداي المايمىن.
قالاي دەسەك تە پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ تاعدىرلارى ءوز قولدارىندا بولدى. گوگولدىڭ تاعدىرىن - قوعام شەشتى. بايقاساڭىز، ورىس حالقى پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ ءولىمىن اسقاقتاتا جىرلاۋمەن كەلەدى. ءتىپتى، تريۋمفقا اينالدىرىپ جىبەردى. ورىستىڭ كەز-كەلگەن ادەبيەتتانۋشىسى پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ قازاسىن جىر قىلىپ ايتىپ بەرۋگە ءازىر. گوگولدىڭ ءولىمى تۋرالى جۇمعان اۋىزدارىن اشقىسى كەلمەيدى. سەبەبى، پۋشكين مەن لەرمونوۆتىڭ ءولىمى - ورىس رۋحىنىڭ بيىكتىگىنىڭ، ال گوگولدىڭ ءولىمى- ورىس رۋحىنىڭ تومەندىگىنىڭ، ءتىپتى، رۋحسىزدىعىنىڭ كورىنىسى. گوگولدىڭ شىندىعى - ورىس قوعامى ءۇشىن ءالى كۇنگە شەيىن قورقىنىشتى.
سايتانمەن اۋىز جالاسقان ورىس رۋحسىزدىعىنىڭ كورىنىسى اسىرەسە، گوگولدىڭ ء"ولى جاندارى" مەن "رەۆيزورىندا" بارلىق قىرىنان اشىلدى. گوگولدىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارىنداعى سۋرەتتەلگەن شىن سايتاندار، ازىپ-توزعان قوعامداعى ادامنىڭ سايتانىنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس ەكەن. زاماننىڭ ءوزى تۋعىزعان سايتاندارى چيچيكوۆ پەن حلەستاكوۆ قوعامنىڭ ناداندىعىن جەكە باسىنىڭ ەسەبى ءۇشىن كەرەمەت پايدالانا بىلەدى. ولار ءۇشىن وتىرىك ايتۋ، بىرەۋدىڭ ەسەبىن جەۋ، ار-ۇياتتان بەزۋ - تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ بەلگىسى. ولار عانا ەمەس، بۇكىل حالىق وسى ۇستانىمداردى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزگى تىرەگى ەتىپ، سايتان سوققان تاس قامالدارىنا بەكىنىپ الىپتى.
سايتاننىڭ مىڭ-ميلليون رەت قۇبىلا الاتىندىعى، اسىرەسە گوگولدىڭ "رەۆيزورىندا" بوياۋى قانىق، ايشىعى انىق ەتىپ سۋرەتتەلەدى. حلەستاكوۆتىڭ وتىرىك ايتۋ شەبەرلىگىنىڭ قاسىندا ءتىپتى، كەيبىر شىن سايتاندارىڭنىڭ ءوزى ءجىپ ەسە المايدى. بيلىككە جاعىنۋ ءۇشىن وتىرىك ايتۋدىڭ دەرتىنە شالدىققان قوعامدى جونگە سالۋ قۇدايدىڭ يەلىگىنەن دە كەتىپ قالىپتى. ەڭ سوراقىسى قوعام ءوزىنىڭ ايتىپ وتىرعان وتىرىگىنە جان-تانىمەن شىن سەنە باستاپتى. حلەستاكوۆتىڭ وتىرىكتى سونشاما شەبەر ويلاستىرا بىلەتىندىگى ءسىزدى ەش تاڭ قالدىرمايدى. سەبەبى بۇكىل قوعام وسى وتىرىكتىڭ ارقاسىندا كۇنىن كورىپ وتىر. وتىرىك تانىم. وتىرىك مورال. وتىرىك ءومىر. وتىرىك ساياسات..
گوگول «رەۆيزور» شىعارماسى ارقىلى قوعامنىڭ وتىرىك بولمىسىن اشكەرەلەدى. اقيقاتىندا كورەرمەندى قىران توپان كۇلكىگە باتىراتىن حلەستاكوۆتىڭ وتىرىگى - قوعامنىڭ شىندىعى. سايتاننىڭ تۇزاعىنا ىلىنگەن قوعام ويدان شىعارىلعان وتىرىگىنە كامىل سەنەدى. «رەۆيزوردا» ۇلگى الۋعا تۇراتىن، وتىرىك ايتپايتىن بىردە-ءبىر كەيىپكەر جوق.
وتىرىك - تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ جالعىز جولىنا اينالعان. پاتشا -مينيسترلەرىنە، مينيسترلەر -قاراماعىنداعى شەنەۋنىكتەرگە، شەنەۋنىكتەر - قاراپايىم حالىققا وتىرىك ايتىپ -بۇكىل قوعام وتىرىكتىڭ باتپاعىنا باتىپ بارادى. ەڭ قورقىنىشتىسى قوعامنىڭ ءوزى دە سول ويلاپ شىعارعان وتىرىگىنە يمانداي سەنەدى.
حلەستاكوۆ ويدان شىعارعان 100 % پايىز وتىرىگىنە قاراماعىنداعىلاردى عانا يلاندىرىپ قويماي، ءوزى دە وعان 200 % سەنەدى. حلەستاكوۆتىڭ ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ ءبارى شىن مانىسىندە قوعامدا بولىپ جاتقان، جۇرتتىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن - قالىپتى قۇبىلىس. وتىرىكپەن ساناسى ۋلانعان حالىقتى ءتۇزۋ جولعا سالۋ دا مۇمكىن بولماي بارادى. ويتكەنى وتىرىك ايتۋ ءومىر ءسۇرۋدىڭ مورالىنا، كەرەك بولسا ءتىپتى، باستى قاعيداسىنا اينالعان.
قولىڭنان كەلسە پاتشانى وتىرىك ماقتاپ، كوزىنە ءتۇسىپ لاۋازىمى جوعارى قىزمەتكە قول جەتكىز. ول ءۇشىن ءتىپتى، پاتشانىڭ كوڭىلىنە مايداي جاعاتىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان وتىرىكتى ويلاپ تاپساڭ - ءتىپتى كەرەمەت. قولىڭنان كەلسە وتىرىك كولگىرسىپ، بيلىككە جاقسى كورىنىپ، جاعدايىڭدى جاقسارتىپ ال. بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ەكى ەتپەي ورىنداپ، ءار ۋاقىتتىڭ ءوز ءمورالى بولاتىنى تۋرالى وتىرىكپەن جۇرەگىڭدى جۇباتىپ، ار-ۇياتىڭدى ساۋدالاۋدان دا ۇيالما. قولىڭنان كەلسە ءوزىڭدى وتىرىك ماقتاتقىزىپ، حالىقتىڭ ابىزى بولىپ كورىنگىن. قولىڭنان كەلسە، وتىرىكتىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن پايدالانىپ، اتاق-ابىروي العىن. قولىڭنان كەلسە، وتىرىك ايتىپ، قونىشىڭنان باس. قولىڭنان كەلسە....
شىندىق شە؟ جوق ايتا كورمەڭىز. شىندىقتى ايتساڭ بارىنەن قاعىلاسىڭ. شىندىق - ۇشپاققا جەتكىزبەيدى. شىندىقتى - پاتشا دا، بيلىك تە، قارا توبىر دا، ءتىپتى وسى ءسوزدى جازىپ وتىرعان مىنا سەن دە جەك كورەسىڭ. شىندىقتى ايتساڭ ءبارى سەنەن ات-تونىن الا-قاشادى. سايتان سالتانات قۇرعان قوعامدا شىندىققا ورىن جوق. سايتان سالتانات قۇرعان ۋاقىتتىڭ پاتشاسى - وتىرىك، وتىرىك، تاعى دا وتىرىك. نەعۇرلىم وتىرىكتى كوپ ايتقان سايىن سوعۇرلىم بەدەلىڭ وسە تۇسەدى. نەعۇرلىم وتىرىكتى كوپ ايتقان سايىن جۇرتتىڭ سۇيكىمدىسىنە اينالاسىڭ. اتاق-داڭق، قىزمەت.. ءبارى-ءبارى تەك وتىرىكتىڭ ارقاسىندا كەلەتىن، قول جەتكىزۋگە بولاتىن قوعامنىڭ يگىلىگى. ءتىپتى ولگەن سوڭ دا سەن تۋرالى قوعامداعى قالىپتاسقان وتىرىكتىڭ ارقاسىندا اتاعىڭ دۇرىلدەپ جاتادى. ەندەشە پايداسىز، اششى شىندىقتان گورى، ءدامىن تاتقان سايىن، جانىڭا جاعا تۇسەتىن ءتاتتى وتىرىك ارتىق ەمەس پە؟
وتىرىك بولمىسىن مويىنداعىسى كەلمەگەن ورىس قوعامى - جازۋشىنىڭ "رەۆيزور" شىعارماسىنىڭ توڭىرەگىندە ءتۇرلى داۋ-دامايلار ۇيىمداستىردى، گوگولدى قوعامنان الاستاتۋدىڭ جولدارى ىزدەستىرىلدى. جازۋشىعا اراشا تۇسە الاتىن ءتىرى جان تابىلمادى. ويتكەنى ونەرگە تورەلىك ەتىپ وتىرعاندار قارا توبىردىڭ اراسىنان شىققان، قۇلدىق سانادان ارىلا الماعاندار ەدى. ولاردان قۇتىلۋ ءۇشىن، امالسىزدان گوگول شەت ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ون ءۇش جىل بويى شەت ەلدە ءجۇرۋ گوگولدىڭ جانىنا اۋىر ءتيدى. جازۋشىنى شەت ەلگە جىبەرىپ، ەندى ونى جەڭدىك دەپ ويلاعان، ساناسىنا سايتان ۇيالاعان ورىس قوعامى تاعى دا قاتەلەستى. شەت ەلدە ءجۇرىپ گوگول قوعامنىڭ سايتاني دۇنيەتانىمىن ودان بەتەر اشكەرەلەگەن ومىرلىك ماقساتىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ تابىلاتىن ء"ولى جاندار" پوەماسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن جازدى.
ۇمىتپاساڭىز، گوگولدىڭ ء"ولى جاندار" پوەماسى جازۋشىنىڭ ەكى ورىس مۇجىعىنىڭ بەينەسىن سۋرەتتەۋىنەن باستالادى. چيچيكوۆتىڭ كۇيمەسىنىڭ دوڭعالاعىنا كوزى تۇسكەن مۇجىقتاردىڭ بىرەۋى:
- قاراشى، قانداي دوڭعالاق ويلاپ تاپقان. قالاي ويلايسىڭ، بۇل دوڭعالاق ماسكەۋگە شەيىن جەتە الا ما؟، - دەيدى.
- جەتەدى، -دەيدى، ەكىنشىسى.
- ال، قازانعا شەيىن شە؟
- جوق، قازانعا شەيىن جەتە المايدى.
ء"ولى جانداردىڭ" باسىندا كەلتىرىلگەن وسى ەپيزودتى وقىعاندا ەكى ورىس مۇجىعىنىڭ قىلىعىنا ەرىكسىز كۇلەسىڭ. شىعارمانى سوڭىنا شەيىن وقىپ شىققاندا وسى كىشكەنتاي ەپيزود سىزگە باسقاشا وي سالادى. ءسىز سايتاننىڭ الدىنداعى ءالسىز ساتىڭىزدە وسى ەكى ورىس مۇجىعىنىڭ ويلاۋ قابىلەتىنەن دە مىڭ ەسە تومەندەپ كەتەتىن، ءوزىڭىزدىڭ نادان بولمىسىڭىزدى اينىماي تانيسىز. سايتان سالتانات قۇرعان قوعامدا سانالى ويدىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنەسىڭ. كىشكەنتاي پەندەشىلىگىمىزدىڭ الدىندا السىزدىك تانىتقان ساتتەرىمىزدە ءبارىمىز دە، چيچيكوۆ، سوبوكەۆيچ، مانيلوۆ، پليۋشكين سەكىلدى ادامنىڭ سايتانىنا اينالادى ەكەنبىز.
ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن كەلىسۋ نەمەسە كەلىسپەۋ ءوز ەركىڭىزدە. الايدا جازۋشىنىڭ وسى ءبىر تۇستا رەسەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورىستاردىڭ پراۆوسلاۆيەلىك جانە مۇسىلمانداردىڭ يسلام ءدىنىنىڭ اراسىنا سالعاستىرۋ جۇرگىزىپ كەتكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. كۇيمەنىڭ ۇستىندە وتىرعان چيچيكوۆ -سيمۆولدىق تۇرعىدان العاندا سايتاننىڭ بەينەسى. ونىڭ قاي جەرگە دەيىن بارا الاتىنىن تالقىلاپ وتىرعان ەكى ورىس مۇجىعى شىنايى تازالىق ءۇشىن داۋلاسىپ جاتقان - حريستيان جانە يسلام ءدىنىنىڭ كورىنىسى. كۇيمەنىڭ ۇستىندەگى سايتان ورىستاردىڭ استاناسى ماسكەۋدە ەمىن-ەركىن سايران سالا بەرەدى. سەبەبى حريستيان الەمىنىڭ ادامدى تاربيەلەۋدەگى دىڭگەگى بوساپ، ول دۇنيەدە سايتان ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر. بىراق وسى سايتان سول رەسەيدەگى تاتارلاردىڭ جەرى قازانعا بارا المايدى. سەبەبى مۇسىلمان الەمىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ دىڭگەگى تەمىردەي بەرىك بولعاندىقتان، سايتان ول دۇنيەنىڭ ماڭايىنا دا جولاي المايدى. يسلامدا سايتاننىڭ جولىنا تۇسكەن ادام كەشىرىلمەيدى. جازاعا تارتىلادى.
سايتان تاقىرىبى بۇرىن-سوڭدى دا الەم ادەبيەتىندە تالاي زەرتتەلگەنىمەن، تەك، گوگول عانا ۇلى جازۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى دا بايقاماعان قورقىنىشتى جاڭالىقتى اشتى. سايتان ءبىز ويلاپ جۇرگەندەي اسا ۇلكەن قۇبىجىق ەمەس، باقا-شايان سەكىلدى قۇپ-قۇرتتاي عانا بالەكەت بولىپ شىقتى. كىشكەنتاي عانا قۇبىجىقتىڭ ءبىزدىڭ كوزىمىزگە ءداۋ ايداھارداي بولىپ كورىنەتىن سەبەبى، ءوزىمىز تىم ۇساقتالىپ كەتىپپىز.
سايتاننىڭ قايدا جۇرەتىنىن زەرتتەگەن جازۋشىلاردىڭ ءبارى ۇلكەن تاقىرىپتارعا كوز تىكسە، گوگول ميكراسكوپتى الىپ، ادامنىڭ كىشىرەيىپ كەتكەن جان الەمىنە ءۇڭىلدى. جانە كىشكەنتاي قۇبىجىقتىڭ ماڭگى مەكەنىن سول كىشكەنتاي الەمنىڭ تورىندە سايرانداپ جۇرگەن جەرىنەن تاپتى. سايتاننىڭ تابيعاتىنا ۇڭىلگەن سايىن جازۋشى ونىڭ نەشە ءتۇرلى سۇمدىق قىلمىستارىن اشتى. شىنىنا باققاندا بۇل كوزسىز ەرلىك ەدى. شىندىقتى بۇلاي ايتۋ ءوزىڭدى تىرىدەي توزاقتىڭ وتىنا سالۋمەن پارا-پار بولاتىن. بىراق ونى ايتپاي، ۇندەمەي قالسا گوگول -گوگول بولا ما. وسىلايشا جازۋشىنىڭ سايتاننىڭ ەڭ قاۋىپتى شىندىعىن اشكەرەلەگەن "دوستارمەن سىرلاسۋ" (ۆىبراننىە مەستا يز پەرەپيسكي س درۋزيامي) اتتى ەڭبەگى دۇنيەگە كەلدى.
بۇل جولى گوگول سايتاننىڭ ەڭ قاسيەتتى دۇنيەسىنىڭ ويران-بوتقاسىن شىعاردى. ەندى ول حريستيان ءدىنى تۋرالى ورىس قوعامى تۇسىنىگىنىڭ قاتە ەكەنىن اشىنا جازدى. قۇدايىم-اي، ءتىپتى ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس قوعامىنىڭ قۇداي دەپ تانىپ جۇرگەنى سايتاننىڭ ساندىراعى ەكەن. بەينەلەپ ايتساق، گوگول سايتاننىڭ ەڭ قاسيەتتى ورداسىنا شابۋىل جاسادى. جۇرتتىڭ ءبارى دۇنيەنىڭ يمانسىزدانىپ بارا جاتقانى ءۇشىن پاتشا مەن ورىس شىركەۋىن جابىلىپ ايىپتاسا، گوگول بارلىق كىناراتتىڭ ءتىرى ولىككە اينالعان حالىقتىڭ وزىندە ەكەنىن كوردى. باتىسشىلداردىڭ ءبارى دە ورىس شىركەۋىن جامانداپ، "زەڭبىرەكتەن" اتقىلاعاندا، گوگول عانا سول وققا قارسى ءوزىنىڭ ۇلكەن جۇرەگىن توستى.
-شىركەۋ ءبىزدىڭ سوزىمىزدە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدە جانۋ كەرەك.. ولار ءبىزدىڭ شىركەۋدىڭ ومىرشەڭ ەمەس ەكەندىگىن ايتادى. - ولاردىكى وتىرىك، ويتكەنى شىركەۋ ءبىزدىڭ ءومىرىمىز: بىراق ولار بۇل وتىرىكتى لوگيكالىق جاعىنان دۇرىس جاسادى: ءبىزدىڭ شىركەۋىمىز ەمەس- ءبىز ولىكپىز: ءبىزدىڭ تۇرىمىزگە قاراپ ولار وسىنداي قورىتىندىعا كەلدى، - دەپ، كۇيزەلدى گوگول. (ن.ۆ.گوگول. تولىق تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماسكەۋ. كوركەم ادەبيەت باسپاسى. 6- شى توم، 212 بەت)
ادام قۇدايدى شىن جۇرەگىمەن سۇيمەيىنشە زۇلىمدىقتىڭ ماڭگى جالعاسا بەرەتىنىنىڭ سىرىنا گوگول وسى كىتابىنداعى "قاسيەتتى ارىلۋ" (سۆەتلوە ۆوسكرەسەنە) اتتى شىعارماسىندا تەرەڭ بويلادى. ورىس قوعامىنىڭ ءوز قۇدايىن تانۋداعى قاتەلىگىن العاش كورگەن گوگول ول شىندىقتان اتتاپ كەتە المادى. شىعارمانىڭ جەلىسىن تارقاتىپ ايتاتىن بولساق، ورىستاردىڭ جىلىنا ءبىر رەت تويلاناتىن قاسيەتتى ءدىني مەرەكەسى بار. جازۋشى وسى مەرەكەنىڭ بارلىق قاسيەتىنەن ايىرىلعان، ايتەۋىر ءبىر تويلاۋ ءۇشىن اتالىپ وتەتىن مەيرامعا اينالىپ بارا جاتقانىنا كۇيىندى. قۇدايعا قۇر بوسقا وتىرىك تابىنعاننان گورى، ونى شىن جۇرەكپەن ءسۇيۋدىڭ مىڭ ەسە ماڭىزدىراق ەكەندىگىن ءوز زامانىندا گوگول عانا ءتۇسىندى. قۇدايتانۋدا عۇلاما دوستوەۆسكي مەن تولستوي دا قاتەلەستى. گوگول عانا قاتەلەسكەن جوق. ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاعان كىشكەنتاي قۇدايى ءولىپ قالعان زاماندا ۇلى جاراتۋشىنىڭ ءوزى دە باقىتسىزدىققا دۋشار بولادى. ءبىز قۇدايدى شىن سۇيگەندىكتەن ەمەس، سايتان سىقىلدى ودان قورىققاندىقتان عانا وتىرىك تابىنادى ەكەنبىز.
-عايسا پايعامبارىمىزدى ۇيىمىزگە كىرگىزىپ الۋدىڭ ورنىنا، ءبىز ونى دالاعا..، اۋرۋحانالارعا قۋىپ جىبەردىك، - دەپ، قاپالاندى گوگول.
ءتانى ەمەس، جانى ەسىككە قىسىلعان سايتان ەندى ىشقىنا شىڭعىردى. جو، جو، جوق. گوگولدى بۇلاي تايراڭداتىپ قويۋعا بولمايدى. قاشانعى باسىمىزعا شىعارا بەرەمىز. ونى ءولتىرۋ كەرەك! ءولتىرۋ! گوگولدى ءولتىرۋ ءۇشىن ورىس قوعامىنىڭ "اۋىر ارتيللەرياسى" وسىلايشا ىسكە قوسىلدى.
ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە "كەيدە يت بولىپ ءۇرىپ، كەيدە تۇلكىشە قۇيرىعىن بۇلعاڭداتاتىن" (سىنشىنىڭ ءوز ءسوزى) بەلينسكي جارىقتىقتىڭ "گوگولگە حاتىن" قايتا-قايتا وقىعان سايىن، جازۋشىنى ەمەس، سىنشىنى ايايمىن. گوگول ءومىرىنىڭ سوڭىنا شەيىن قۇداي بەلگىلەپ بەرگەن ىزگىلىكتى سارا جولدان تايعان جوق، بەلينسكي ءومىر بويى اداسىپ ءوتتى. جانە ءوزى جالعىز اداسقان جوق، سوزىنە سەنىپ، سوڭىنان ەرگەندەردىڭ ءبارىن اداستىردى. قارا تۇنەك زاماندا گوگول عانا قۇدايعا اپاراتىن ىزگىلىكتى تازا جولدى تاڭداي ءبىلدى.
گوگولدىڭ ءىزباسارلارى دوستوەۆسكي، تۋرگەنەۆ، تولستوي، بۋلگاكوۆتار ادامزات بالاسىنىڭ ساناسىن ءالى تالاي مىڭداعان جىلدار بويى سۋاراتىن ماڭگىلىك دۇنيەلەر قالدىردى. بەلينسكيدىڭ سوڭىنان ەرگەندەردىڭ قۇمعا سىڭگەن سۋداي ىزدەرى دە قالعان جوق. ەگەر مىقتى بولسا ورىس ادەبيەتىنىڭ كوتەرىلگەن بيىك شىڭىنا بەلينسكيدىڭ ءىزباسارلارىنىڭ قالدىرىپ كەتكەن سىن مۇراسى نەگە جەتە المادى؟ ويتكەنى ورىس ادەبيەتىنىڭ سىنى بەلينسكيدەن ەمەس، گوگولدىڭ "دوستارمەن سىرلاسۋ" ەڭبەگىنەن باستالۋى ءتيىس ەدى. نە دەگەن ساندىراق دەپ ايىپتاي كورمەڭىز. كەشىرىڭىز، بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس. ەڭ ءبىرىنشى رەت وسى ءسوز، ورىس ادەبيەتىنىڭ قاراپايىم عانا جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى پۋشكيننىڭ دوسى پلەتنەۆ اقساقالدىڭ اۋزىنان ابايسىزدا شىعىپ كەتىپتى. بۇل ءسوزدى ايتقانى ءۇشىن ول مازاققا ۇشىرادى. جۇرتتىڭ ءبارى ونى "ەسكى تەلپەك" دەپ كەلەمەج قىلىپ، ارتىن اشىپ كۇلدى. كەيدە جانى جاناتتا بولعىر پلەتنەۆ مارقۇمنىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى قۇداي سالدى ما دەپ ويلايسىڭ.
بەلينسكي باستاعان، دوبروليۋبوۆ قوستاعان ورىستىڭ عۇلاما سىنشىلارى ادەبيەتتە الەۋمەتتىك وي، بيىك مورال جاتۋى كەرەك دەپ ويلاپ، وڭباي قاتەلەستى. گوگول ولاي ويلاعان جوق. ادەبيەت دەگەنىمىز ادام جانىنىڭ قاسيەتتى شىركەۋى، وعان كىم-كورىنگەندى كىرگىزە بەرسە، ات-قوراعا اينالادى. سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن كورگەن قورلىعىنا بولا، ونىڭ تورىنە ەسەكتى اپارىپ قويۋعا بولمايدى. جۇرتتىڭ كوبى ىشتەرىنەن بۋلىعىپ ايتا الماي جۇرگەن شىندىق، گوگولدىڭ كىرشىكسىز تازا پاك جۇرەگىنەن اقتارىلا سالدى. ماسساعان! بايقايسىزدار ما، ەندى گوگول اناۋ-مىناۋ ەمەس، سول ۋاقىتتارى پوەزيانىڭ پايعامبارى سانالىپ جۇرگەن - لومونوسوۆتى سىناپ سالدى.
-قاتالىراق قاراساق، لومونوسوۆ دەگەن كىم سونشاما؟ ونەر مەن ءبىلىم قۋىپ كەلگەندەردىڭ ءبىرى عانا. اقىنداردىڭ قاتارىنا ول بايقاۋسىزدا قوسىلىپ كەتتى، - دەگەندى، بەتى ەش شىمىرىكپەستەن، سونشالىق سەنىمدى تۇردە باتىل ايتتى. (ن.ۆ.گوگول. تولىق تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماسكەۋ. كوركەم ادەبيەت باسپاسى. 6- شى توم، 334 ءشى بەت)
ءبىر جارىم عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە جازۋشىنىڭ "ورىس پوەزياسىنىڭ تابيعاتى مەن ەرەكشەلىگى نەدە؟" اتتى سىن ماقالاسىنداعى ماڭگى ەسكىرمەيتىن شىندىقتاردىڭ، سوندايلىق ءبىر ماتەماتيكالىق دالدىكپەن، جەرىنە جەتكىزە ايتىلعاندىعىنا قايران قالامىن. ال، ول ۋاقىتتا مۇنى ايتۋ اۋزىنان جالىن شاشىپ تۇرعان ايداھاردىڭ اۋزىنا تۇكىرگەنمەن پارا-پارا كوزسىز باتىرلىق-تۇعىن. قاتە بولسا دا، قاسيەتتى ساناپ جۇرگەن ءوزىنىڭ تانىمىنا شابۋىل جاساعان گوگولدى ورىس قوعامى قالاي كەشىرسىن. كەشىرمەدى دە.
-مۇمكىن ءسىز اۋرۋ شىعارسىز، سوندىقتان سىزگە ەمدەلۋ كەرەك شىعار.. قامشىنىڭ ناسيحاتشىسى، كورگەنسىزدىكتىڭ ۋاعىزشىسى، بىلىمسىزدىك پەن قاراڭعىلىقتىڭ جاقتاۋشىسى، تاتار ادەت-عۇرپىنىڭ ماداقتاۋشىسى -ءسىز نە ىستەپ وتىرسىز؟ اياعىڭىزدىڭ استىنا قاراڭىزشى; ءسىز جاردىڭ قاسىندا تۇرسىز عوي، - دەدى، بەلينسكي گوگولگە جازعان حاتىندا. (ۆ.گ.بەلينسكي. پۋشكين. لەرمونتوۆ. گوگول تۋرالى ماقالالار. ماسكەۋ. پروسۆەشەنيە باسپاسى. 1983 جىل. 229 شى بەت).
و، جالعان-اي، بۇل ءوزىن مادەنيەتتى سانايتىن بەلينسكيدىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز بە ەدى، ءتايىرى؟! وسىنىڭ الدىندا عانا سىنشىنىڭ اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ - گوگولدىڭ ء"ولى جاندارىن" جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاعانى قايدا؟ سىنشىنىڭ اياق استىنان قاپەلىمدە وزگەرىپ شىعا كەلگەنىنە قايران قالاسىڭ. ەندى گوگول شىنىمەن جالعىز قالدى.
بەلينسكيگە بەرگەن جاۋابىندا گوگول سىنشىنىڭ شىن مانىسىندەگى بىلىمسىزدىگىن تاپ باسادى. شىعارمانى تەرەڭ تۇسىنبەي جاتىپ، اركىمنىڭ ايتقاندارىن قايتالاپ جۇرگەن سىنشىنىڭ، بۇرىن-سوڭدى ەشكىم بايقاماعان تۇلكى تابيعاتىنىڭ وسال جەرىنەن تىرپ ەتكىزبەي، ۇستاپ الادى.
-وسىنىڭ ءبارى دە ادام سەنەتىن جاعداي ما؟ تۇسىنىكسىز جاعدايدا قالعان مەن وزىمە جانە ءوزىمنىڭ كىتابىما تۇك قاتىسى جوق ايىپتاۋلاردان قورعانۋعا ءتيىسپىن. ءسىز مەنىڭ كىتابىمدى ءجۇز رەت وقىدىم دەپ جازىپسىز، الايدا ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىزدەن ول كىتاپتى ءبىر رەت تە وقىماعاندىعىڭىز اڭعارىلادى، - دەدى، گوگول - سىنشىعا بەرگەن جاۋابىندا. (ن.ۆ.گوگول. تولىق تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماسكەۋ. كوركەم ادەبيەت باسپاسى. 7- ءشى توم، 360 شى بەت)
بىراق گوگولدىڭ شاۋجايىنا جارماسقان جالعىز عانا بەلينسكي مە؟ ەگەر باتىسشىل بەلينسكي گوگولدىڭ حريستيان ءدىنىنىڭ تازالىعى تۋرالى جازعاندارىن "سايتاننىڭ ءىلىمى" دەپ ايىپتاسا، سلاۆيانوفيل اكساكوۆ تا ودان الىس كەتپەدى. گوگولدىڭ "دوستارمەن سىرلاسۋ" اتتى كىتابى شىقپاي جاتىپ ول - ءسىز وتە ايانىشتى جانە دورەكى قاتەلەستىڭىز. ءسىز مۇلدە اداستىڭىز، ءوز-وزىڭىزگە قايشى كەلىپ، اسپان مەن ادامعا قىزمەت ەتۋدى ويلاي ءجۇرىپ، قۇداي مەن ادامدى قورلاپ جاتىرسىز، - دەپ دانىشپان گوگولگە اقىل ۇيرەتىپ حات جازدى. اشەيىندە باستارى قوسىلمايتىن باتىسشىلدار مەن سلاۆيانوفيلدەر ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي گوگولگە قارسى ىزعارلى ايىپتاۋلاردى قارشا بوراتتى. ورىس سىنشىلارىنىڭ ءجونسىز ايىپتاۋلارى جانىنا قاتتى باتقان، قارا توبىردان اراشالاۋدى سۇراعان گوگولدىڭ داۋىسى ەندى ايانىشتى، ءارى جالىنىشتى شىقتى.
- كىتابىمنىڭ توڭىرەگىندە پايدا بولعان داۋ-دامايلار مەن تۇسىنبەستىكتەر ماعان وتە اۋىر ءتيدى، ويتكەنى مەن ءوزىمنىڭ ەڭبەگىم ادامداردىڭ اراسىنا جىك سالادى دەپ ەمەس، كەرىسىنشە ولاردى تاتۋلاستىرادى دەپ ويلاعانمىن. مەنىڭ جانىم ماعان تاققان جالعان ايىپتاۋلاردىڭ بارىنەن دە قاتتى شارشادى، اسىرەسە الگىندەگى كەيبىر ايىپتاۋلار ماعان قاتتى سوققى بوپ تيگەنى سونشاما، مەن قۇدايدان ونى ەشكىمنىڭ دە باسىنا بەرمەۋىن تىلەر ەدىم، -دەپ، قورعانۋعا كوشتى، بايعۇس گوگول. (ن.ۆ.گوگول. تولىق تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماسكەۋ. كوركەم ادەبيەت باسپاسى. 6- شى توم، 454 ءشى بەت)
ءومىرىنىڭ سوڭىندا جازعان گوگولدىڭ "جازۋشىنىڭ جان ازاسى" (اۆتورسكايا يسپوۆەد) ەڭبەگىن وقىعان سايىن ءومىر دەگەنىمىزدىڭ ادام مەن سايتاننىڭ ارپالىسى ەكەنىنە كوزىم جەتە تۇسكەندەي بولادى. سول سايتاندى جەڭۋ -حالىقتىڭ ار-ۇياتىنىڭ ولشەمىنە عانا بايلانىستى. ادامدى جاراتقان قۇدايدا ەشقانداي جازىق جوق. بار بالە، قۇداي سالىپ بەرگەن سارا جولدى تانىعىسى كەلمەگەندىكتەن، پەندەشىلىككە سالىنىپ، ونىڭ وسيەتىن بۇرمالاپ، باسقاشا ءتۇسىندىرىپ جۇرگەن، ساناسىن سايتان بيلەگەن توبىردىڭ اراسىنان شىققان ناداندارىن حان كوتەرىپ، جۇرتقا شىن جۇرەگىمەن جانى اشيتىن اقىندارىن توزاققا سالىپ قوياتىن - ءتىرى ولىككە اينالعان حالىقتىڭ وزىندە. دۇنيەنىڭ جارعا قۇلاپ كەتپەۋى الدىمەن قۇدايعا، سوسىن حالىقتىڭ ار-ۇياتىنا عانا تىرەلىپ تۇر. ءوز زامانداستارىنىڭ ىشىندە وسى شىندىققا جالعىزدىقتىڭ زارىن تارتقان ەڭ ءبىرىنشى گوگولدىڭ كوزى جەتتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] «ۇزاق ۋاقىتتان بەرى مەن شىعارمالارىممەن تانىسقان وقىرماندارىمنىڭ ايىزى قانىپ، سايتانعا ءبىر كۇلىپ الۋى ءۇشىن قالام ۇستاپ كەلەمىن». (گوگولدىڭ 1847 جىلدىڭ 27 ساۋىرىندە ناپولدان شەۆىرەۆقا جازعان حاتى)
