التى الاشقا اتى ءماشھۇر، ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ جاڭا «شىڭعىس حان» دەرەكتى تاريحي حيكاياسىن «جۇلدىز» جۋرنالى قازان ايىنان باستاپ جاريالاي باستادى. وقىرماننىڭ كوپتەن كۇتكەن شىعارماسىن جۋرنال رەداكتسيانىڭ رۇقساتىمەن «اباي.كز» پورتالى دا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

مۇحتار  ماعاۋين

ش  ى  ڭ  ع  ى  س    ح  ا  ن

جانە  ونىڭ  زامانى

دەرەكتى  تاريحي  حيكايا

ايقىنداما  ءسوزىمىز

ءدۇيىم الاش جۇرتىنا تاعزىم!

التى الاشقا اتى ءماشھۇر، ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ جاڭا «شىڭعىس حان» دەرەكتى تاريحي حيكاياسىن «جۇلدىز» جۋرنالى قازان ايىنان باستاپ جاريالاي باستادى. وقىرماننىڭ كوپتەن كۇتكەن شىعارماسىن جۋرنال رەداكتسيانىڭ رۇقساتىمەن «اباي.كز» پورتالى دا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

مۇحتار  ماعاۋين

ش  ى  ڭ  ع  ى  س    ح  ا  ن

جانە  ونىڭ  زامانى

دەرەكتى  تاريحي  حيكايا

ايقىنداما  ءسوزىمىز

ءدۇيىم الاش جۇرتىنا تاعزىم!

ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىن ءوز عۇزىرىمەن قايتا قۇرعان، ال تياناقتاپ، باعدارلاپ كەتكەن بار ءىسى بۇدان سوڭعى زاماندا ماعلۇم الەمدى مۇلدە باسقاشا قالىپتاۋعا نەگىز بولعان شىڭعىس حان - ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى ەكەنى كۇمانسىز. كەڭىنەن قامتىپ، تەرەڭىنە بويلاي الماساق تا، ءسوز ۇققان، حات تانىعان كەزىمىزدەن كوكىرەككە ورناعان وزگەشە بەينە، الىپ ەر ەكەن. شىڭعىستاۋ - شىڭعىس حاننىڭ اتىمەن اتالاتىن، ۇلى اباي ورىندە تۋىپ، بار عۇمىرىن وتكەرگەن، مىنا مەن تۇستىك قۇلاماسىندا دۇنيەگە كەلىپ، جارىق ساۋلە، ايقىن سامالاعا تالاپ قىلعان كيەلى شىڭعىستاۋ - ەجەلگى تاريحپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتسا، ۇلى قاعان نەگە قازاقتان الىس بولۋى كەرەك؟

ەرجەتتىك. تانىم ايماعى قالىپقا ءتۇستى. جازا باستادىق. بەيكۇنا اڭگىمە، ادەپكى ماقالالاردىڭ ءوزىنىڭ جارياعا جەتۋى - ازاپتى وتكەلەك ەكەن. اقىرى باسپاسوزگە جول اشتىق. ۋاقىت وزباي  اتىمىز شىقتى، ءبىرشاما تانىلعانداي بولدىق. بىراق... شىڭعىس حان تۋرالى جازام دەپ ارمانداۋدىڭ ءوزى قيالي ەلەس ەكەن. مەنىڭ جيىرما جاستان باستاپ، ويعا العان، كوڭىلگە تۇيگەن، ءتىپتى، كەيبىرىن ون، وتىز، قىرىق جىلدان سوڭ جۇزەگە اسىرام دەپ جوبالاعان بارلىق شىعارمالارىمنىڭ نىسان، سۇلباسى تاڭبالانىپ وتىرعان "التىن داپتەردە" شىڭعىس حان ەسىمى ۇشىراسپايدى. ەڭ قيىن، قيعاش، شاتاق دەگەن دۇنيەلەرىڭنىڭ ءوزىن، زامان وزگەرە كەلە، ءارتۇرلى كوركەمدىك تاسىلمەن، اتاق-بەدەلىڭمەن جارىققا جەتكىزۋىڭ  ىقتيمال، ءبىرى بولماسا ءبىرى ءوتۋى مۇمكىن، ال  شىڭعىس حان... ورىس-سوۆەت يدەولوگياسىندا ەسىمىنىڭ ءوزى قۇبىجىق، ەشقانداي ءۇمىت جوق ەدى. ءبىزدىڭ ماقسات-مۇراتىمىز باسقا ءبىر تاقىرىپتار، ونىڭ ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ كولەڭكەسى ايقىن اڭدالاتىن تاريحي رومان ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتتى. نەگىزگى تۇرعىمىز - قازاقتىڭ قاسيەتىن ايگىلەۋ بولاتىن.

سول سارىنمەن جەر ورتاسى ەلۋگە جەتىپپىز. وسى كەزدە شىن عاجايىپ بولدى. كوممۋنيستىك قاپاس شەڭبەر شىتىناپ، سوگىلە باستاعان. 1990, 1 سەنتيابردە پوليتسەيلىك ءسوز كىسەنى - تسەنزۋرا جويىلدى. كەلەر جىلى جەلتوقساندا وتارشىل، زۇلىم يمپەريانىڭ ءوزى وماقاسا جىعىلىپ، شىلپارا ىدىرادى. ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا دەسەك تە، انىق وقيعا - قازاق دە-يۋرە - ءسوز جۇزىندەگى تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. قايتكەندە دە، ءوزىن سىيلايتىن قالامگەر ءۇشىن تولىق ەركىندىك. بىراق ءبىزدىڭ باسقا جازارىمىز دا كوپ ەدى. ءدال سول ساتتەگى ەڭ ءزارۋ  تاقىرىپتارعا دەن قويدىق.  ونشاقتى جىل ءوتىپ، قولىمىز بوساڭسىعان كەزدە دە شىڭعىس حان نازاردا بولمادى. ەر-ازاماتىمىز قۇلدىقتان جەرىنىپ، ۇلتتىق بولمىسىن تانىپ، ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىنا بەت بۇرعانداي كورىنگەن.

سويتسەك... سوۆەتتىك، ۆەليكوروستىق سوقىر سەنىم، توپاس تۇيسىك سول قالپىندا تۇر ەكەن. قازاقتىڭ ءوز ىشىندە. ەشكىمنىڭ كۇشتەۋ، زورلىعىنسىز. جايداق جاۋىرعا مىنگەن، قولىنا بالشابەكتىك تۇبىرشەك كوسەۋ ۇستاعان جاندايشاپتاردىڭ ەكپىنى تىم قاتتى. ءدىنىن، ءدىلىن ساتىپ، جات جۇرتقا جاعىنۋمەن اتاق، مارتەبەگە جەتكەن مۇنافيق پەرشىل، ارعى-بەرگى بيلىكتىڭ قىبىن تاپقان، شالاساۋات، جالباعاي مەحانيزاتور عانا ەمەس، جوعارعى ءبىلىمدى ديپلومى، ءتىپتى، كانديداتتىق، دوكتورلىق دارەجەسى بار قانشاما تاريحشى. ولاردى ەگەمەن وكىمەتىمىز جانە قولداسىن. شىڭعىس حان تۋراسىندا، 2002-2005 جىلدارى قازاقستان ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە ورىستەگەن ايقاي-شۋ تۋراسىندا ايتىپ وتىرمىز. باسىندا مۇنشاما وسپادار، پارىقسىز ناداندىققا تاڭىرقاپ، سىرتتاي عانا باقىلاپ وتىر ەدىك، اقىرى وكىرەش ايقاي شىڭعىس حاننىڭ جەكە باسىنان اسىپ، حالقىمىزدىڭ بۇكىل وتكەن تاريحى، ءتىپتى، قازاقتىڭ ەلدىك نۇسقاسى، حاندىق قۇرعانى، دەربەس مەملەكەت بولعانىنا دەيىن تەرىسكە شىعارىلعان كەزدە تاماشالاۋ جايىنا قالىپ، دوداعا ەرىكسىز ارالاسۋعا تۋرا كەلگەن. ءبىرى انىقتاما، شاعىن، ءبىرى كولەمدى، دايەكتى، ەكى ماقالا جازدىق، ءوزىمىز باسقارىپ وتىرعان "جۇلدىز"  جۋرنالىنىڭ بەتىندە تانىمدىق، اعارتۋشىلىق سىپاتتاعى دۇنيەلەرگە كەڭىنەن جول اشتىق. بار ءتۇيىن وسىمەن شەشىلگەن جوق ەدى، ايتكەنمەن ءىس ءمانىسى ايقىن، قازىر باسقا زامان، جالپى جۇرتتىڭ كوزى اشىق قوي دەپ، ات باسىن تارتتىق، جاڭا ءبىر جۇمىستار دەندەپ تۇرعان.

اقىرى، بۇگىنگى بۇلاعاي زامانعا قاتىستى ءبىراز جازۋدىڭ باسى قايىرىلعان سوڭ، تۋعان ەلدەن شالعايدا، بارىمدى جيناقتاۋ، وتكەن كۇندەردى توسىن تۇرعىدان بايىپتاۋ ۇستىندە، شىڭعىس حانعا قايتىپ ورالۋ، بۇل تاراپتاعى بارلىق وي-تولعامدى تياناقتاپ كەتۋ قاجەتىنە دەن قويدىم. بايىپتى زەرتتەۋ، جان-جاقتى، عىلىمي وچەرك ەمەس، اۋقىمدى كوركەم رومان دا ەمەس، بۇرناعى تاريحتى تۇگەندەگەن، شىڭعىس حاننىڭ بار بولمىسىن، ونىڭ زامانىن تۇبەگەيلى حيكاياعا تۇسىرگەن دەرەكتى تاريحي بايان.

شىڭعىس حان تۋراسىندا جاڭا تاريح زامانى - سوڭعى ءۇش عاسىردا باتىس پەن شىعىستا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ۇزىن سانى ۇشى-قيىرسىز. نەمىس، اعىلشىن، ورىس، قىتاي، جاپون تىلدەرىندەگى، جيناقتاپ كەلگەندە، ارقيلى دەڭگەيدەگى قانشاما رومان ءوز الدىنا. البەتتە، تاريحي رومان - تاريحتىڭ ءوزى ەمەس، كوركەمدەلگەن سۇلباسى. تۇلعا دا، زامان دا مۇلدە باسقا ءبىر كەيىپتە كورىنۋى مۇمكىن. ايتسە دە، ءوز تۇسىنداعى تاريحي ۇعىم، الەۋمەتتىك تانىمنان ۇزاپ كەتە المايدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، الەم ادەبيەتىندە شىڭعىس حاننىڭ اقيقات، شىنايى بەينەسى جاسالعان جوق دەر ەدىك. ال تاريحي زەرتتەۋ سىپاتى وزگەشە. عىلىم اتاۋلى ءوز تاقىرىبىن ناقتى ماعلۇمات، دەرەكتى بولمىس نەگىزىندە قالىپتاۋعا ءتيىس. بىراق تاريح عىلىمى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان، ۇلتتىق، ناسىلدىك كوزقاراستان ۇزاپ شىعا الماي كەلەدى، بۇل ءسوز اسىرەسە وكتەم باتىس وقىمىستىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە قاتىستى. شىڭعىس حان تۋراسىنداعى، بىزگە كوپشىلىگى ناقتى ءمالىم، كەيبىرىنىڭ ءجون-جوسىعى، ەندى ءبىرازىنىڭ نەگىزگى سۇلباسى بەلگىلى ارنايى مونوگرافيالاردىڭ ءوزىنىڭ قاراسىنى مول، ونداپ سانالادى، ال جەكەلەگەن ماسەلەلەر  توڭىرەگىندەگى زەرتتەۋ ماقالالار قيساپسىز كوپ. تەك ەكى عاسىر شەگى، سوڭعى جىلداردا عانا قانشاما جاڭا كىتاپ جازىلىپتى، وتكەندەگى كوپتەگەن ەڭبەكتەر قايىرا باسىلىپ، حالىقارالىق تىلدەرگە اۋدارىلىپ، كەڭىنەن تارالىپتى. ۇلتتىڭ بايىرعى تاريحىنا ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرعان بۋريات پەن تاتار - ۋلان-ۋدە، قازاندا الدەنەشە مارتە وتكەرىلگەن عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ جاريا جيناقتارى ءبىر توبە.

سىرتتاي قاراعاندا، الەمدىك تاريحنامادا شىڭعىس حان تاقىرىبى تولىمدى، جان-جاقتى قاراستىرىلعان سياقتى. بۇل رەتتە سوڭعى كەزەڭ جەتىستىگىن اتاپ ايتۋ كەرەك. ەۋروپا عىلىمى، ەڭ اياعى نەشەمە عاسىر بويى قىرىن تارتىپ كەلە جاتقان ورىستاردىڭ ءوزى وڭعا بۇرىلا باستاعانداي. 1995 جىلى بۇكىلالەمدىك اقپارات ورتالىعى ءھام امەريكادا شىعاتىن ايگىلى "ۆاشينگتون پوست" باسىلىمى ساراپتاۋ، ساۋالداما نەگىزىندە شىڭعىس حاندى ەكىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ باستى تۇلعاسى دەپ جاريالاعانى بەلگىلى. تۇيىندەپ ايتقاندا، ۇلى قاعاننىڭ اتاق-داڭقى دابىلداپ تۇر. قازىرگى قالىپتى، جالپى تۇسىنىك:  بۇل شىڭعىس حان دەگەن - اناۋ ايتقانداي، جابايى ماقۇلىق ەمەس ەكەن، اقىماق، توپاس، جاۋىز قانىشەر ەمەس ەكەن، كولەڭكەلى، كەلەڭسىز سىپاتتارى بولسا، ول - زامانا تاڭباسى; شىن مانىسىندە پاراساتتى، دانا كىسى،  ۇلى قولباسى، عاجايىپ ساياساتكەر، ادامزات تاريحىندا وزگەشە ورنى بار، ايتۋلى، بىرەگەي قايراتكەر... بۇل توتەنشە بايلامنىڭ كوپتەگەن تارماقتارى سوناۋ ءحۇىىى عاسىردىڭ وزىندە ماعلۇم بولعان. بۇگىنگى جاڭالىق - جاپپاي كۇستانا، تۇرپايى جالادان ارىلۋ باعدارى عانا. دەسە دە، ەڭ وزىق ويلى، بايىپتى دەگەن زەرتتەۋلەردىڭ  وزىنەن تار ءورىس پەن تۇسىنبەستىك اڭدالماي تۇرمايدى. ويتكەنى، شىڭعىس حانعا قاتىستى بۇرىنعى-سوڭعى، ۇلكەندى-كىشىلى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى دا جات جۇرت وكىلدەرى تارابىنان جازىلعان. بۇل رەتتە باۋىرلاس موڭعول وقىمىستىلارى باسقاشا كوزقاراس تانىتادى، بىراق پايىمدى زەرتتەۋلەرىنىڭ ءوزى بىرجاقتى، ءبارى بىزدىكى، ءبارى موڭعول دەگەن تۇرعىدا. ال تۇرىك قاۋىمى ءالى كۇنگە ءپاتۋالى ءسوزىن ايتپاپتى. ورىس-سوۆەت شەڭگەلىندە بولعان ءبىزدىڭ بۇرىنعى احۋال تۇسىنىكتى دەسەك، باسى بۇلا انادولى تۇرىكتەرىنىڭ بۇل تاقىرىپتى مۇلدە قاراستىرماۋى - تاڭ قالارلىق جاعداي. شىن مانىسىندە شىڭعىس حان تاريحى - ەڭ الدىمەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحى بولاتىن. ونىڭ ىشىندە ەجەلگى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ تولىمدى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى. وسى ورايدا، ءبىزدىڭ نەگىزگى، كوركەم پروزا سالاسىنداعى بار شارۋامىزدى دوعارىپ قويىپ، ۇلعايعان جاسىمىزعا قاراماي، تىم اۋقىمدى ءارى ايرىقشا اۋىر جۇمىس - شىڭعىس حان تارابىنا بەت بۇرۋىمىز تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

شىڭعىس حان تۋراسىندا بۇرىنعى-سوڭعى جازىلعان، ارقيلى سىپاتتاعى شىعارمالاردىڭ ەسەبىنە جەتىپ بولمايدى دەدىك. ءبارىنىڭ تياناق-تۇعىرى - سول كونە زاماننان قالعان ناقتى قۇجات، دەرەكتەر بولۋى زاڭدى. ال شىن مانىسىندە، شىڭعىس حان جانە ول عۇمىر كەشكەن زامان تۋراسىنداعى تاريحي جادىگەر اتاۋلى - ساۋساقپەن ساناۋعا كەلمەيدى. نەبارى ءۇش كىتاپ جانە جارىم-جۇرىم بىرنەشە كۋالىك قانا. تەرىپ ايتقاندا، اتا-مالىك ءجۋۆايني جازعان "جيحانگەردىڭ تاريحى" جانە ءراشيد-ءاد-دين قۇراستىرىپ، قالىپتاعان "جيناقتى تاۋاريح". بۇل وزگەشە ەكى ەڭبەك شىڭعىس حان تاريحىن جان-جاقتى ءارى تولىق قاراستىرادى، دەرەگى مول جانە داۋسىز، ناقتى. وسى قاتارداعى تاعى ءبىر ەرەكشە مۇرا - تاريحي نۇسقادان ادەبي ەپوسقا بەيىم "قاستەرلى شەجىرە". بۇدان سوڭعى جارىم-جارتىلار: ءناساۋي جازعان، شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعى تۋراسىندا شىنايى ماعلۇمات بەرەتىن "جالەل-ءاد-ءديننىڭ عۇمىربايانى", وسى كەزەڭگە قاتىستى ءبىرشاما اقپار، دەرەگى بار يبن ءال-اسير مەن ءجۇزجاني جازبالارى; زامانالىق ەندى ءبىر ءماندى كۋالىك - تۇستىك قىتاي ەلشىسى چجاو حۋڭ قالدىرعان "مەن-دانىڭ تولىق سىپاتتاماسى" جانە داو سوپىسى چاڭ ءچۋننىڭ "باتىسقا ساياحاتى". بولدى، ءبىتتى. ايتپاقشى، كەيىننەن تاڭباعا تۇسكەن «يۋان شي" - "يۋان تاريحىنىڭ" تيەسىلى تارماقتارى جانە "اۋليە-جيحانگەردىڭ جەكە جورىقتارى" اتالاتىن شاعىن جازبا، ءبارى دە قىتاي جادىگەرى. البەتتە، شىڭعىس حان قۇرىپ كەتكەن يمپەريا، ونىڭ بايىرعى جۇرتى تۋراسىندا ءبىرتالاي سىپاتتاما، دەرەكتەر جيناقتالعان باسقا دا ەڭبەكتەر بار. كارپيني، رۋبرۋك، ماركو پولو... ءار كەزدەگى ارقيلى ەلشىلىكتەر ەسەبى دەگەندەي. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ەمەس، زامانى جانە باسقا دا جاعداياتتار توڭىرەگىندە. جيناقتاي كەلگەندە، ادامزات تاريحىنداعى الاساپىران، اسا كۇردەلى، تۇتاس ءبىر داۋىرگە قاتىستى ەسكىلىكتى تۇما دەرەكتەر اجەپتاۋىر، سونىمەن قاتار، ءتورت تاراپتى تۇگەندەيتىندەي كوپ تە ەمەس.

ارينە، شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىن تانۋ، زەرتتەۋ، اقىر ءتۇبى قورىتىپ جازۋ ۇستىندە اتالمىش ساناۋلى ەڭبەكپەن عانا شەكتەلىپ قالا المايسىز. ورتالىق ازيا مەن ەجەلگى قىتاي ءوز الدىنا، بۇكىل ەۋروپا تاريحى، جالپى ادامزاتتىڭ دامۋ جولىنا قاتىستى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن بۇرىننان ءبىلدىم دەگەننىڭ وزىندە، تاقىرىپتى تىكەلەي يگەرۋ ۇستىندە تاعى قانشاما ناقتى اقپار قاجەت بولادى. كەيدە ءبىر عانا دەرەكتى دايەكتەۋ ءۇشىن الدەنەشە كىتاپتى سارالايسىز. وسى رەتتە ءبىز ءوزىمىز تىلەپ العان كولدەنەڭ قيىندىققا  ۇشىراستىق. بۇرناعى سوۆەت وداعى شەگىندە ەڭ باي رۋحاني ورتالىقتار قاتارىندا سانالعان ەكى ۇلى كىتاپ قويماسى - قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسى مەن  الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. ءوزىمىز الپىس جىل بويى قۇراستىرعان، ونىڭ ىشىندە تەك ادەبي-كوركەم نۇسقالار عانا ەمەس، بۇكىل الەم تاريحى مەن ورتالىق ازيانىڭ وتكەن-كەتكەنىنە قاتىستى قىرۋار ەڭبەك جيناقتالعان جەكە كىتاپحانامىز دا الىستا قالعان. ارينە، ءبىرتالاي دۇنيەنى پراگاعا تاسىدىق، ايتكەنمەن، بارىڭدى تۇگەلدەي، ءتۇپ قوپارا كوشىرىپ اكەتە المايسىڭ، ونىڭ ۇستىنە، جاڭا ايتقانىمىزداي، ويلاماعان جەردە الدەبىر قالىڭ تومنىڭ ىشىندەگى ءبىر عانا دەرەككە قاجەتتىلىك تۋىپ قالۋى مۇمكىن. كەيىنگى جيىرما جىلدا جارىققا شىققان بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي جۇمىستار، باياعىدا ماعلۇم بولعان، بىراق الماتىنىڭ وزىندە جوق الدەبىر ەسكى باسىلىمدار ءوز الدىنا. البەتتە، ءبىز سوڭعى بەس جىلدا ورىن تەپكەن پراگا - ەۋروپانىڭ ەجەلگى مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. اسا باي ۇلتتىق كىتاپحانا، ونىڭ شەت تىلدەر ءبولىمى بار، سونىمەن قاتار، وكتيابر توڭكەرىسىنەن سوڭ باتىسقا اۋعان ورىس زيالىلارى جاساقتاپ كەتكەن سلاۆيان كىتاپحاناسى بار، -  ءبىراز قاجەتىمىزدى وسى ەكى ورتالىقتان ۇشىراتقانداي بولدىق. بۇدان سوڭ، قايتكەندە دە جەتىسپەگەن تۇما-ناما، دەرەك-ناما ادەبيەتتى تابۋدا وسىندا قىزمەت اتقاراتىن ءوزىمنىڭ ۇلىم جانە ءار تاراپتاعى تىلەكتەس، شاكىرت ىنىلەرىم قولعابىس جاسادى. الماتى تۇرىپتى، سانكت-پەتەربۋرگ، موسكۆا مەن قازان، ءتىپتى، جەر تۇبىندەگى ۋلان-ۋدە قالاسىنان قانشاما ءزارۋ ادەبيەتتىڭ كوشىرمە نۇسقالارىن جەتكىزىپ بەردى. سونىڭ وزىندە قوسالقى ۇساق-تۇيەك تۇگەندەلدى دەپ ايتۋ قيىن. جۇمىستىڭ الداعى بارىسىندا ءبارى دە ورنىنا كەلەر دەپ ويلايمىن.

انىق - ەشكىم دە ويدان، جاڭا ءبىر تاريح جاساپ شىعارا المايدى. ەڭ وزىق دەگەن وقىمىستىنىڭ ءوزى بار، ماعلۇم دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە جازادى. كىلتيپان - سول دەرەكتەردى قالاي ۇعىنىپ، قالاي سۇرىپتاۋدا. ياعني، شىڭعىس حان تارابىنا قالام تارتىپ وتىرعان ءبىز دە ەشقانداي جاڭالىق اشپايمىز، بۇرىننان بەلگىلى ماعلۇمات، كۋالىكتەردى باسقاشا بايىپتاپ، وزگەشە جازۋىمىز عانا مۇمكىن. جانە وسى ورايدا، ساناعا سىڭگەن قالىپتى تۇجىرىم، ۇيرەنشىكتى جاعداياتتار مۇلدە باسقا ءبىر قىرىنان، ءتىپتى، توسىن، قاراما-قايشى كەيىپتە كورىنۋى عاجاپ ەمەس. ءبىز - تۇرىك تەكتى قازاقپىز، دالالىق كوشپەندىلەر ۇرپاعى ءوز تاريحىن وزىنشە باعالاۋعا ءتيىس. ايتتىق، شىڭعىس حانعا تىكەلەي قاتىستى ەسكىلىكتى مۇرالار تۇگەلدەي دەرلىك عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن، جالپى جۇرتشىلىققا بەلگىلى، ەسەبى، قاجەتتى قۇرال-جابدىق اعىلشىن مەن نەمىسكە دە، قىتاي مەن جاپونعا دا ورتاق، باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا مۇمكىندىك جاعدايى بىردەي، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ، بۇل رەتتە قازاق مۇحتار ماعاۋيننىڭ ولشەۋسىز ءبىر ارتىقشىلىعى بار:  مەن بۇرىنعى-سوڭعى جات جۇرت بىلگىرلەرى سياقتى، شاڭىراقتىڭ سىرتىنان قاراپ، وي-جوتا، دولبارمەن كەسىپ-پىشپەيمىن، ءوز ءۇيىم، كيىز تۋىرلىعىمنىڭ استىندا وتىرىپ، بار بۇيىمدى قولمەن ۇستاپ، كوپە-كورنەۋ تۇگەندەيمىن. سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ بۇرىن ەشكىم جازباعان تولىق ءارى شىنايى تاريحى ەڭ الدىمەن وتكەندەگى قۇدىرەتتى ەكە ۇلىستىڭ تىكەلەي مۇراگەرى قازاق جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە اينالۋعا ءتيىس، ءجۇز ەلۋ جىلدىق وتارلىق ءداۋىر، ودان سوڭعى، عاسىرعا پاراپار جيىرما جىلدىق تالاپاي، توناۋ زامانىندا ۇنجىرعاسى تۇسكەن ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەلدىگىن قايتا تابۋىنا سەبەسىن بولۋعا ءتيىس. مەن عۇمىر بويى قازاق مۇددەسى تۇرعىسىنان، قازاق ءۇشىن جازىپ كەلەمىن. الەمدىك شىڭعىس حان تاريحى دا وسى ورايدان تابىلماعى حاق.

ادەتتە، العىسوز ەڭ سوڭىنان جازىلادى. قازىر "شىڭعىس حاننىڭ" ءبىرىنشى كىتابى تەرىمگە ءتۇسىپ، باسپاعا ازىرلەنىپ جاتىر. ءبىرىنشى كىتاپ. ۇلى قاعاننىڭ ءوزى ەمەس، تۋعان جۇرتى تۋراسىندا. تىكەلەي دايىندىق جۇمىستارىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە، تولىق ءۇش جىل ۋاقىتىم كەتتى. ("الاساپىراننىڭ" ەكى كىتابى ەكى جىل، ءۇش ايدا جازىلىپ ءبىتىپ ەدى.) ەندىگىسى جەڭىلىرەك بولار. ءتاڭىرىم عۇمىرىمدى ۇزارتىپ، اتا-بابالار ارۋاعى مەدەت بەرسە، شىڭعىس حاننىڭ تامامدالعان، تولىق تاريحى ءتورت كىتاپتان تۇرماق. ازىرشە الدىن كەسىپ، باجايلاپ جىكتەمەيىن. ءتۇيىپ ايتقاندا، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ جيناقتى شەجىرەسى.

ءبىزدىڭ "شىڭعىس حان" - تاريحي كوركەم شىعارما ەمەس، عىلىمي زەرتتەۋ دە ەمەس. تولىمدى، دەرەكتى حيكايا. وسى رەتتەگى ءىشىنارا، ازعانا ەسكەرتپە. ءبىز ءبىرىنشى كىتاپ، قاجەتتى تۇستاردىڭ وزىندە تيەسىلى ەڭبەك اتىن، اۆتور ەسىمىن كورسەتۋمەن شەكتەلدىك، باسىلىمىن، بەت-پاراعىن ايعاقتاعان دايەكتى سىلتەمە جاسامادىق. كىتابىمىزدىڭ قالىپتى تابيعاتىنا ۇيلەسپەيتىنى ءوز الدىنا، كەيبىر تۇستاردا بەس-التاۋدان ون-جيىرماعا دەيىن سىلتەمە بەرۋگە تۋرا كەلەر ەدى. پايدالانعان تيەسىلى تۇما ەسكەركىشتەردىڭ تولىق ءتىزىمى كىتاپ سوڭىنا تىركەلگەن، ناقتىلاماق كىسىنىڭ كەرەكتى ۇشتىعىن تاۋىپ الۋى قيىن ەمەس. بۇدان گورى ماڭىزدىراق ماسەلە - ارقيلى ەسىمدەر ءجونى: ادام اتتارى، وزەن-سۋ، قونىس-مەكەن، رۋ-تايپا اتاۋلارى دەگەندەي. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ەۋروپا عالىمىندا اۋەلدەن قالىپتاسقان  جانە باتىس تىلدەرىنىڭ ورايىنداعى دىبىس وزگەشەلىگى دەمەسەك، نەگىزىنەن اتا-قازاقتاعى نۇسقاسىنا سايكەس. وسى جانە اۋەزەدەن تىس جەكەلەگەن ەسىمدەر تۇگەلدەي دەرلىك ءراشيد-ءاد-دين مەن ءجۋۆايني بويىنشا ناقتىلاندى، قازىرگى، بۇرمالانعان حالحا-موڭعول بويىنشا ەمەس. سونداي-اق، بۇگىندە موڭعول ۇلىسىنىڭ شەگىندە قالعان، وزگەرە دىبىستالعان توپونيمدەر دە ەجەلگى، شىڭعىس حان زامانىندا تاڭبالانعان جانە كەيىنگى باتىس عىلىمىندا ورنىققان نۇسقالارى بويىنشا بەرىلدى. اتاپ ەسكەرتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە - ءبىز ەسكىلىكتى، ناقتى دەرەك، كۋالىكتەر نەگىزىندە وزىندىك كوزقاراس، بايىبىمىزدى ايتتىق، اناۋ الاي دەپ ەدى، مىناۋ تەرىس تارتىپ ەدى، ولاي ەمەس، بىلاي دەگەن ءتارىزدى داۋ-داماي جوق. وتكەن-كەتكەندى شارعا سالساق، ءدال وسى كولەمدەگى تاعى ەكى-ءۇش كىتاپ جازىپ شىعۋعا تۋرا كەلەر ەدى. ءوز تولعامىمىز تۇرىپتى، ۇلكەن عىلىمدا باياعىدا دالەلدەنگەن، زەردەلى وقىمىستىلار قابىلداعان كوپتەگەن ماسەلەلەر بار، سونىڭ ارقايسىسىنىڭ ءتۇبىن قازۋ قاجەتسىز، ءمانسىز، ەڭ باستىسى - نەگىزگى باعدارىمىزعا بوگەسىن بولار ەدى.

سونىمەن، "شىڭعىس حان", ءبىرىنشى كىتاپ. ءوز الدىنا دەربەس ەڭبەك دەسە دە بولادى. ءبىزدىڭ كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى جۇرتىمىزدىڭ شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلەر قارساڭداعى بولمىس-ءبىتىمى، سول زامانعا دەيىنگى وتكەن تاريحي جولى. بولاشاق ۇلى يمپەرياعا ۇيتقى بولماق رۋ-تايپالاردىڭ شىعۋ تەگى جانە سول كەزدەگى تىرشىلىك-تىنىسى. ادەت-عۇرپى، تۇرمىس-سالتى. بۇكىل جوعارعى ازياداعى ساياسي جانە الەۋمەتتىك احۋال. كەلەشەك ۇلان-اسىر وقيعالاردىڭ سەبەبى مەن قوزعاۋشى كۇشتەرى. ءتۇيىپ ايتقاندا - ءبىز بايانداماق تاۋاريحتىڭ تۇرعى-تياناعىن ايعاقتاۋ.

سايىپقىران شىڭعىس حاننىڭ ارۋاعى ريزا بولعاي! قادىم زاماندا جاساعان الىپ بابالارىمىزدىڭ اسقارالى داڭقى دابىلداي بەرسىن! ەندى كەلەسى كىتاپتارعا كىرىسەمىز. وتكەن ءداۋىر  ەمەس، جاقىن كۇندەر جانە الىس بولاشاق ءۇشىن. ۇرپاعىمىزدىڭ مەرەيى مەن مارتەبەسى ءۇشىن!..

اۆتور،

21. ءىV. 2011,

باتىس ەۋروپا، پراگا.

(جالعاسى بار)

«جۇلدىز» جۋرنالى