گۇلميرا تويبولدينا. «ۇلى دالا» دۇبىرگە تولا ما؟
قازاننىڭ 15-دە الماتىدا «ۇلى دالا» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى ءوتتى.
الماتىنىڭ قاق ورتاسىنداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ الدى قۇرىلتاي وتەتىن كۇنى قاراقۇرىم حالىققا تولى بولار دەپ ويلاعانبىز. ويتكەنى بۇل كۇنى اتى ازىرگە قازاقتىڭ جەرىن جارىپ كەتەردەي بولىپ تۇرعان «ۇلى دالا» قوزعالىسىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى وتپەك ەدى. «قازاق ماسەلەسى» كورىكتە قىزعان تەمىردەي بالقىپ تۇرعان كەزدە، اتى دارداي ۇيىمنىڭ باستاماسىنان دامەلى جۇرت قۇرىلتايدان قالمايتىن شىعار دەگەن ەدىك.
ادام قاراسى ايتارلىقتاي جينالعانمەن، وداقتىڭ اۋقىمدى دەۋگە كەلمەيتىن سالتانات زالىنىڭ سوڭعى قاتارلارى مۇلدەم بوس قالعانىن كورگەندە، بۇ قازاققا داۋا جوق ەكەن دەگەن وي ءتىل ۇشىنا ۇيىرىلە كەتتى. الىس-جاقىننان شاقىرىلعان دەلەگاتتاردان وزگە كەلگەن جۇرتتىڭ دەنى «بۇل نە ۇيىم؟» نەمەسە «ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق» دەگەنگە كوبىرەك ۇقسادى.
الدىن-الا تاراتىلعان اقپارات بويىنشا، بۇل بىرلەستىك قوعام قايراتكەرلەرىنەن باستاپ، ۇلتتىق بيزنەس وكىلدەرى، زيالى قاۋىم مەن جاستاردىڭ باسىن قوسۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىر ەسەپتەن بۇل ماقسات ورىندالعان دا سەكىلدى. سەبەبى، مۇنان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋعا قاتىستى وتكەن ميتينگىدە توبە كورسەتە الماعان ىعاي مەن سىعايلاردى وسىندا كورىپ، قۋانىپ قالدىق. قىسقاسى، ايماقتاردان كەلگەندەردىڭ سانىن قوسقاندا، جيىنعا 152 دەلەگات كەلگەن ەكەن.
قازاننىڭ 15-دە الماتىدا «ۇلى دالا» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى ءوتتى.
الماتىنىڭ قاق ورتاسىنداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ الدى قۇرىلتاي وتەتىن كۇنى قاراقۇرىم حالىققا تولى بولار دەپ ويلاعانبىز. ويتكەنى بۇل كۇنى اتى ازىرگە قازاقتىڭ جەرىن جارىپ كەتەردەي بولىپ تۇرعان «ۇلى دالا» قوزعالىسىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى وتپەك ەدى. «قازاق ماسەلەسى» كورىكتە قىزعان تەمىردەي بالقىپ تۇرعان كەزدە، اتى دارداي ۇيىمنىڭ باستاماسىنان دامەلى جۇرت قۇرىلتايدان قالمايتىن شىعار دەگەن ەدىك.
ادام قاراسى ايتارلىقتاي جينالعانمەن، وداقتىڭ اۋقىمدى دەۋگە كەلمەيتىن سالتانات زالىنىڭ سوڭعى قاتارلارى مۇلدەم بوس قالعانىن كورگەندە، بۇ قازاققا داۋا جوق ەكەن دەگەن وي ءتىل ۇشىنا ۇيىرىلە كەتتى. الىس-جاقىننان شاقىرىلعان دەلەگاتتاردان وزگە كەلگەن جۇرتتىڭ دەنى «بۇل نە ۇيىم؟» نەمەسە «ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق» دەگەنگە كوبىرەك ۇقسادى.
الدىن-الا تاراتىلعان اقپارات بويىنشا، بۇل بىرلەستىك قوعام قايراتكەرلەرىنەن باستاپ، ۇلتتىق بيزنەس وكىلدەرى، زيالى قاۋىم مەن جاستاردىڭ باسىن قوسۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىر ەسەپتەن بۇل ماقسات ورىندالعان دا سەكىلدى. سەبەبى، مۇنان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋعا قاتىستى وتكەن ميتينگىدە توبە كورسەتە الماعان ىعاي مەن سىعايلاردى وسىندا كورىپ، قۋانىپ قالدىق. قىسقاسى، ايماقتاردان كەلگەندەردىڭ سانىن قوسقاندا، جيىنعا 152 دەلەگات كەلگەن ەكەن.
قۇرىلتايدا سپيكەرلەر جيىن تورىنە جايعاستى. ولار: جاقسىلىق امانۇلى - اقىن،تالعات ءابدىجاپپار - اۋعان سوعىسى جاۋىنگەرلەرىنىڭ «ارداگەر» قوعامدىق بىرلەستىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى، ايدار الىباەۆ - قازاقستان زەينەتاقى قورلارى اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، راحىم ايىپۇلى - كاسىپكەر، قوعام قايراتكەرى، «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، ءىزباسار بوزاەۆ - كاسىپكەر، الماتى ساۋدا پالاتاسىنىڭ پرەزيدەنتى، عابيدەن جاكەي - عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قوعامدىق قوردىڭ پرەزيدەنتى، داۋرەن قۋات - «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى، ايدوس سارىم - ساياساتتانۋشى، قوعام قايراتكەرى، الداجار سەيىتۇلى - اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، «ايبىن» وردەنىنىڭ يەگەرى، يمام.
ءبىرىنشى ءسوز «ۇلى دالا» قوعامدىق بىرلەستىگى ۇيىمىن ۇيلەستىرۋشىلەردىڭ ءبىرى ايدوس سارىمعا بەرىلدى.
«بۇل قوزعالىس وسىعان دەيىنگىلەرگە قاراعاندا دارەجەسى جوعارى بولۋى كەرەك»، - دەدى ايدوس سارىم. بايانداماشى مۇنان ءارى قازىر قازاق ۇلتىن ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن جانە وزگە ۇلىستارعا قامقور بولۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
- ءبىزدىڭ وزگەلەردەن ايىرماشىلىعىمىز نە؟ ءبىزدىڭ بيلىكپەن، وزگە پارتيالارمەن ارا قاتىناسىمىز قانداي بولادى؟ «ۇلى دالا» بۇگىن ۇكىمەتپەن دە، بيلىكپەن دە، پارلامەنتپەن دە، ساياسي پارتيالارمەن دە جۇمىس ىستەيدى، ءسويتىپ ۇلكەن-ۇلكەن ماسەلەلەردى شەشەتىن دە جاعدايعا جەتەمىز، - دەدى بايانداماشى.
بۇدان ءارى ايدوس مىرزا «ۇلى دالانىڭ» ۇلكەن قوعامدىق كۇشكە اينالۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتتى. «ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ بولەك-بولەك ۇلكەندى-كىشىلى ۇيىمدارىمىز بار، بىراق ءبىز جەكە-جەكە ءجۇرىپ، ماسەلە شەشە المايمىز، بىزگە بىرىگۋ كەرەك. ايماقتارعا شىعىپ، كوپتىڭ كۇشىن كورسەتەتىن زامان كەلدى. بۇگىنگى بيلىك ميلليونداعان دوللاردى سىيلايدى دەگەن ەدىم، بيلىك ميلليونداردى، قاراپايىم ازاماتتاردى سىيلاۋى كەرەك. ءبىز سولاردىڭ، ميلليونداردىڭ داۋسى بولۋىمىز كەرەك. بايلىق ميلليوندارعا تاۋەلدى بولۋى كەرەك. كەز كەلگەن ماسەلەنى ۇلكەن قوعامدىق دارەجەدە كوتەرۋىمىز كەرەك. ءبىز بيلىككە تالاسپايمىز، حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىز. پوپۋليزمگە بارمايمىز...» - دەدى ايدوس سارىم.
ارينە، ءاربىر جاڭا ءىستىڭ بولاشاقتا بەرەر ءۇمىتى بۇگىنگى ويعا ۇلكەن بولىپ كورىنەتىنى ايان. سودان دا بولار، ايدوستىڭ كەلەشەك كوكجيەكتى جاعالاتا سويلەگەن سوزىندە ۇلكەن ءۇمىت باسىم بولدى. البەتتە، قازاق ءۇشىن باستالعان ءىستىڭ جەمىسى استا-توك بولعانى عانيبەت قوي...
«اق جول» پارتياسىنىڭ جاڭا سايلانعان توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ ۇلت ماسەلەسىن وسى ۋاقىتقا دەيىن تەك الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ كوتەرىپ كەلگەنىن، بۇگىن ۇلت ماسەلەسىندە جاستار بوي كورسەتە باستاعانىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، ۇلت ماسەلەسىن ءدال وسىلاي جاستار كوتەرەتىن ۋاقىت جەتتى. ۇلتقا قاتىستى قوردالانعان ماسەلەلەردى جاستاردىڭ قولعا الا باستاۋى - ونىڭ وسى جيىنعا كەلۋىنە باستى سەبەپ بولعان كورىنەدى.
«ازات» جسدپ-نىڭ اتىنان شىعىپ سويلەگەن ءامىرجان قوسانوۆ: «ەگەر ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، سالت-ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ تۋرالى ايتىلاتىن سوزگە بايگە جاريالاناتىن بولسا، قازاق بۇل بايگەدە ءبىرىنشى ورىن العان بولار ەدى، - دەدى. - قازاقتا بيىكتىك پەن كەڭدىك بار، بىراق 20 جىل بويى قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋدە تەرەڭدىك تانىتا الماي وتىرمىز. «ۇلى دالانىڭ» تۇعىرناماسىنداعى ەلدىڭ قازبا بايلىعى حالىقتىڭ يگىلىگىنە تيەسىلى بولۋ كەرەك دەگەنى جانە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قاتىستى ايتىلعاندارى ءبىزدىڭ «ازات» پارتياسىنىڭ ۇستانىمىنا سايكەس كەلەدى. ءبىز وسى باعىتتا سىزدەرمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەيتىن بولامىز»، - دەدى «ازاتتىڭ» ءبىر سەركەسى.
«رۋحانيات» (جاسىلدار پارتياسى) پارتياسىنىڭ توراعاسى سەرىكجان مامبەتالين ۇلت ءۇشىن ەڭ باستى دەگەن قاداۋ-قاداۋ سۇراقتاردى تاعى ءبىر قايتالاپ ءوتىپ، مۇنىڭ ءبارى «رۋحانياتتىڭ» باعدارلاماسىندا بار ەكەنىن ەسكەرتىپ ءوتتى. «ءدال قازىر قازاق ۇلتى ءۇشىن باستى قاۋىپ - بۇگىنگى بيلىك ءبىزدى قايتادان رەسەي بوداندىعىنا اپارعالى وتىر. ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ورتاق ۆاليۋتا وسىنىڭ بەلگىسى. ەگەر ءبىز قايتا بوداندىقتىڭ نوقتاسىن كيسەك، قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى ورىستار قالاي قالاسا، سولاي جازىلاتىن بولادى، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى شەكتەلەدى، ەكونوميكا، سىرتقى ساياسات، ۆاليۋتا، كوشى-قون ماسەلەسى ماسكەۋدىڭ پارمەنىمەن شەشىلەتىن بولادى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ بار شىندىعى قۇپيا كۇيىندە قالادى. «سوندىقتان بۇگىن قازاقستانعا ەۋروازيالىق وداق قولايلى»، - دەدى سەرىكجان مامبەتالين.
بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءسوز العان عالىمدار مەن ونەر ادامدارى، جاستار قوزعالىستارىنىڭ جەتەكشىلەرى، ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى مەن جەتەكشىلەرى قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەلەرىنە جان-جاقتى توقتالدى. ءوز كەزەگىندە ءسوز العان اقىن جاقسىلىق امانۇلى: «ۇلت دەپ، ءتىل دەپ شىرىلداپ جۇرگەن جالعىز مۇحتار شاحانوۆ ەمەس، ونداي ازاماتتار بارشىلىق»، - دەي كەلىپ، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن ءار قازاق وتباسى وزىنەن باستاۋى كەرەك ەكەنىن قاداپ ايتتى. ال سوۆەت-حان عابباس: «قازىرگى اتا-انا جەتىدەگى بالانى جەتپىس ءتۇرلى تۇيىنمەن مەكتەپكە اكەلەدى. اتا-انالاردىڭ وزىنە دە كومەك كەرەك. ءبىز قازىر الماتى وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋدانىندا اتا-انالارعا ارنالعان مەكتەپ اشىپ، جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. وسىنداي ناقتى ىستەر كەرەك»، - دەدى.
ەلگە ءالى تانىلىپ ۇلگەرمەگەن «جاس مامان» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وكىلى ەركەبۇلان ءىلياسوۆ جاستارعا قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرۋگە، ونىڭ شەشۋ جولدارىن ىزدەستىرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن جەتكىزدى. قازاق تىلىنە ۇنەمى جاناشىر بولىپ جۇرەتىن اسىلى وسمان ۇلتقا قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلە قازىر قوعامدا كوتەرىلىپ جاتقانىن، بىراق ولاردىڭ ءالى دە شابان جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن ءسوز ەتتى.
قۇرىلتاي ءوز جۇمىسىنىڭ سوڭىنا قاراي، باسقارۋ جانە ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن داۋىسقا سالدى. قۇرىلتايدىڭ ورتالىق ورگانىن تورالقا سايلاسىن دەگەن ۇسىنىسقا دەلەگاتتار ءبىر كىسىدەي قول كوتەردى. الداعى ۋاقىتتا «ۇلى دالا» رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارى مەن اۋداندارىندا ءوز فيليالدارىن اشۋ ءۇشىن، بىرلەستىكتى تىركەتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىندەرىن مالىمدەدى. ايدوس سارىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ولار ءبىر جىل ەمەس، جارتى جىلدا قوزعالىستى تىركەۋگە، تىركەتۋگە كۇش سالادى. ەگەر وسىعان دەيىن بەلسەندىلەر ايماقتاردا جەدەل جۇمىس جۇرگىزسە، فيليالداردى تىركەۋ تەز جۇزەگە اسۋى مۇمكىن.
«ۇلى دالا» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى باسقارۋ ىسىندە «توراعا»، «تەڭ توراعا» دەگەندەردەن ازىرگە باس تارتىپ وتىرعاندارىن جەتكىزدى. «سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇرلى ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمدار بەلگىلى ءبىر تۇلعا مەن بەلگىلى ءبىر قارجىنىڭ عانا اينالاسىندا توپتاسىپ، قۇرىلىپ كەلدى. بىزدە بۇل كەرىسىنشە بولادى: ءبىز الدىمەن ەل ىشىندەگى حالىق جاناشىرلارىن، قوعام بەلسەندىلەرىن ىزدەپ تاۋىپ، ولاردىڭ قالاي جۇمىس ىستەگەنىنە قاراي باسشىلىق قىزمەتكە سايلايتىن بولامىز. جەرگىلىكتى جەردە، ورتالىقتا حالىق ءوز تاڭداۋىن جاسايدى»، - دەيدى ۇيىمداستىرۋشىلار. ال ازىرگە ورتالىقتا بولسىن، ايماقتاردا بولسىن، تەك قانا ۇيلەستىرۋشىلەر جۇمىس ىستەيدى.
باسشى اتاۋلىنى جاساعان قىزمەتىنە قاراي حالىقتىڭ ءوزى سايلايتىن بولسا - بۇل دەموكراتيانىڭ باستى بەلگىسى بولارى حاق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «ۇلى دالا» ءۇشىن ۇلى كۇندەر ءالى الدا سەكىلدى. ويتكەنى قۇرىلتاي ءوز دەلەگاتتارىنا باعدارلاما ەمەس، ساياسي ۇستانىمدارىن تانىتاتىن تۇعىرناما عانا تاراتتى. ال باعدارلاما الداعى ۋاقىتتا، ۇيىمداستىرۋشىلار ايتقانداي، ەل ىشىندە تالقىلانىپ، ءتۇزىلىپ، كەلەسى قۇرىلتايدا جاريا ەتىلەدى. «ۇلى دالانى» ۇيىمداستىرۋشىلار بۇل قوزعالىستىڭ، جوعارىدا ايتىلعانداي، وسىعان دەيىن قۇرىلعان ءتۇرلى ساياسي، قوعامدىق ۇيىمداردان جوعارى بولاتىنىنا سەنىمدى كورىندى.
ايتسە دە بۇكىل سانالى عۇمىرلارىن ۇلت پەن ءتىلدىڭ تاعدىرىنا ارناپ جۇرگەن مۇحتار شاحانوۆ پەن دوس كوشىم سياقتى تانىمال ازاماتتاردىڭ قۇرىلتايدا باس كورسەتپەۋى، تىم قۇرىسا قۇرمەتتى قوناق بولىپ وتىرماۋى - «قازاق ماسەلەسى» تاعى دا جارقىشاقتانىپ كەتە مە دەگەن كۇدىككە سەبەپ بولدى. قۇرمەتتى قوناق رەتىندە كەلگەندەردەن تولەگەن جۇكەەۆ قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتقانى بولماسا، بەلىگىلى قوعام قايراتكەرلەرىنەن ەشكىمدى كورە المادىق. جيىننىڭ ورتاسىندا كەلگەن اسىلبەك قوجاحمەتوۆ، 15-20 مينۋتتان سوڭ زالدان ەلەۋسىز شىعىپ كەتتى.
بىراق قوزعالىس ۇيلەستىرۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ايدوس سارىم ءبىر سوزىندە: «ءبىز جاساعان باعدارلامادا كورسەتىلگەن ناقتى ماسەلەنى شەشۋدى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە الاتىن كەز كەلگەن ساياسي پارتياعا ەرتەڭگى سايلاۋ كەزىندە قول جيناۋعا كومەكتەسىپ، قولداۋ تانىتامىز»، - دەگەن-ءدى. بۇل شاماسى ايدوس مىرزانىڭ ساياسي پارتيا باسشىلارىن جاڭا قوعامدىق ۇيىمنىڭ قولداۋىنا ناۋميەز قىلۋدىڭ امالىمەن ايتقان ءسوزى بولۋى كەرەك. ايتپاقشى، «ۇلى دالا» ەلدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ بىرىنە قول جيناۋعا كومەكتەسەتىن بولسا، مۇنداي دامە «نۇر وتان» نەمەسە «اق جول» پارتيالارىندا دا بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، بۇل ەكى پارتيا قازاقتىڭ ۇلت پاتريوتتارىمەن ماردىمدى جۇمىس جاساي الماي، بۇل ورايدا اقوردانىڭ ايداۋىندا جۇرگەن پارتيالار ەكەنى بەلگىلى.
تاعى ءبىر بەلگىلىسى - جاڭا قوزعالىس ادامداردى ۇلتىنا، تەگىنە قاراماستان، «قازاق ءۇشىن»، «مەملەكەت ءۇشىن» دەگەن بارلىق ازاماتتاردى بىرىكتىرۋدى ماقسات ەتەدى. ۇلتتىق ليبەراليزمدى دامىتىپ، پروگرەسشىل كونسەرۆاتيزمدى ناسيحاتتايدى. قازاقستاننىڭ قازىرگى جەتكەن جەتىستىكتەرىن مويىندايدى. باتىستىڭ باستى قۇندىلىقتارىن قابىلدايدى، قابىلداي وتىرىپ، قازاقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، تاريحىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ساقتاۋعا باسا ءمان بەرەدى.
بۇل، ارينە - الداعى ماقسات، ال ونىڭ قالاي جۇزەگە اسارىن ۋاقىت كورسەتەدى. ەڭ باستىسى - «ۇلى دالانىڭ» ءدۇبىرىن جالپاق قازاق جەرىنەن ەستىسەك دەگەن ءۇمىتتى جۇرتتىڭ سەنىمى سەيىلىپ كەتپەسە بولعانى.
گۇلميرا تويبولدينا،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 35 (118) وت 19 وكتيابريا 2011 گ.
