الاشتىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ بىرەگەيى نىعىمەت نۇرماقۇلى وسىدان 125 جىل بۇرىن، 1895 جىلى كوكەك ء(ساۋىر) ايىنىڭ 25 كۇنى سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزى، قۋ بولىسىندا (قازىرگى  قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانى، ەگىندىبۇلاق ءوڭىرى) جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان ەكەن. ونىڭ ازاماتتىق، تۇلعالىق قاسيەتىن، ۇلتتىق تاريحىمىزدا الار ورنىن ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست، زاماناۋي قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەگەن ەكى-ءۇش اۋىز سوزبەن ءتۇيىپ ايتساق، قازاقتىڭ وسىناۋ قايتالانباس پەرزەنتى جايلى جاق اشپاعانداي بولارىمىز انىق.

قازاق جونىمەن تەگىن تاراتساق، نىعىمەت قازاقتىڭ ورتا جۇزىندەگى ارعىن تايپاسى، قاراكەسەك رۋىنان ءوربيتىن نۇربيكە-شانشاردىڭ جارىلعاپ اتاسىنان. الاشتىڭ اقساقالى، قۋ بولىسىن بىرنەشە دۇركىن باسقارعان اتاقتى باي، مەتسەنات حاسەن اقايۇلىنىڭ جاقىن تۋىسى. اۋىلداعى، ءوزى اشقان قازاق-ورىس مەكتەبىنەن ساۋات اشقان بالانىڭ تالابىن تانىعان الەۋەتتى حاسەن مىرزا بۇدان كەيىن قارقارالى قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن بىتىرۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى. نىعىمەت نۇرماقۇلىنىڭ كەيىنگى تاعدىرىن ايقىنداۋعا رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ پاتشا تاعىنا وتىرعانىنا 300 جىل تولۋىنا وراي 1911 جىلى ومبى قالاسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسى وتكەندەگى ءبىر جاعىداي سەبەپ بولسا كەرەك.

اڭگىمە بولىپ وتىرعان كورمەگە اقايدىڭ حاسەنى دە شاقىرىلىپ، ول وزىمەن بىرگە ورىس تىلىنە توسەلگەن بوزبالا نىعىمەتتى الا كەتەدى. مەرەكەگە جينالاتىن قوناقتارعا قازاق ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىنىڭ قىر-سىرىن تۇسىندىرەتىن اۋدارماشىلىق جانە رەسمي كەزدەسۋلەردە حاتشىلىق جۇمىس اتقارۋى ءۇشىن. ومبىنىڭ ىعاي-سىعايلارى باس قوسقان كورمەدە ول شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سەرىگى گريگوري پوتانينمەن، ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ قىزمەتكەرى، حالىقشىل-دەموكرات الەكساندر سەدەلنيكوۆپەن تانىسادى. ولار 16 جاسقا جاڭا تولعان نىعىمەتتىڭ تالابى زور ەكەنىن ايتىپ، قامقورشىسى حاسەن مىرزانىڭ نىعىمەتتى ومبى سەمينارياسىنا تۇسىرۋىنە ىقپال جاسايدى. ن.نۇرماقوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى وسى سەميناريادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە بايقالعان ءدۇر. بولاشاق قايراتكەر سوندا ءبىلىم الۋشى قازاق جاستارى ساكەن سەيفۋللين، ماعجان جۇماباەۆ، ابىلقايىر دوسوۆتارمەن تىزە قوسىپ ءىزباسار ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە كورسەتۋ ماقساتىمەن مادەني-اعارتۋ ۇيىمىن قۇرىپ، وعان «بىرلىك» دەگەن اتاۋ بەرەدى. ۇيىم مۇشەلەرى  رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىندا جۇرگىزىپ وتىرعان وتارلىق ساياساتىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن قاتار، ومبى ءوڭىرىنىڭ ارتەكتى تۇرعىندارىن قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا الۋان ءتۇرلى شارالار وتكىزىپ تۇرىپتى.

جالىنداعان جيىرما جاسىندا نىعىمەت قارقارالىعا ورالىپ، ءوزى وقىعان ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنە وقىتۋشى بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. بۇل كەزدە العاشقى عالامدىق قىرعىنعا ارالاسىپ كەتكەن رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە دە الاساپىران وقيعالار بولىپ جاتقان ەدى. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىن قازاق ءتارىزدى بۇراتانا ۇلتتاردىڭ دەربەستەنۋىنىڭ باسى بولار دەپ ويلاعان ول كۇزدە قارقارالىدا «دالا وداعى» ۇيىمىن قۇرادى. بۇل ۇيىم رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتار حالىقتارعا قارسى ۇستانعان ساياساتىنىڭ زاردابىن بۇقاراعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە باستاعان ەدى، قاراشادا ات توبەلىندەي ەكستەريميستىك توپ بايتاق يمپەريادا بيلىكتى قان توگىپ باسىپ الۋى مەتروپوليامەن قاتار وتار وڭىرلەردىڭ دە ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ءھام رۋحاني دامۋىنا كەسەلىن تيگىزدى. وڭىردەگى جانە ومىردەگى وزگەرىس اتاۋلىنى جازباي تانىپ، بولجاپ ءبىلىپ وتىراتىن سۇڭعىلا حاسەن اقايۇلى وسى كەزدە دە تۋىسى نىعىمەتتىڭ ۇستانعان جولىن ايقىنداۋىنا ىقپال جاساعان-اۋ دەپ شامالايمىز. يمپەريا بيلىگىن دۇلەي كۇشپەن باسىپ العان كوممۋنيستەر تاياۋ كەزەڭدە ەل تىزگىنىن بوساتپاسىن سەزگەن اقساقال ءىنىسى رسدرپ قاتارىنا وتۋىنە اقىل قوسقان بولار.

نىعىمەت 1918 جىلدىڭ اقپانى مەن مامىرى ارالىعىندا جۇمىسشى، شارۋا دەپۋتاتتارى قارقارالى ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانادى. بىراق، كوپ كەشىكپەي كولچاك ۇكىمەتى ورناۋىنا بايلانىستى كەڭەس تاراتىلىپ، نىعىمەت باسقا كوممۋنيستەرمەن بىرگە تۇتقىنعا الىندى. ءبىر جارىم جىل اباقتى ازابىن تارتىپ، قىزىلدار تۇپكىلىكتى جەڭگەن 1919 جىلى جەلتوقساندا بوساپ شىعادى. كەڭەس جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، 1920 جىلدان باستاپ قارقارالىدا ۋەزدىك، ودان سوڭ سەمەيدە گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتتەرىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. بۇعان، ارينە، سول كەزدەرى جەرگىلىكتى ساۋاتتى كادرلاردىڭ تاپشىلىعى عانا ەمەس، ن.نۇرماقوۆتىڭ جان-جاقتى قابىلەتتىلىگى دە سەبەپ بولعانى انىق. تاماشا پۋبليتسيست «قازاق ءتىلى» گازەتى مەن «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىن قوسا اتقارادى. 1922 جىلى اۆتونوميا استاناسى ورىنبورعا اۋىسىپ، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن تاعايىندالادى. وسى جىلدىڭ قازان ايىندا وتكەن بۇكىلقازاقتىق كەڭەستەردىڭ ءىىى سەزىندە قازاق اتقارۋ كوميتەتى تورالقا قۇرامىنا سايلانعان ن.نۇرماقوۆقا جوعارعى رەۆوليۋتسيالىق تريبۋنالدى باسقارۋ جۇكتەلەدى. قازاق تريبۋنالى 1923 جىلدىڭ اقپانىندا ركفسر جوعارعى سوتىنىڭ قازاق ءبولىمى بولىپ قۇرىلعاندا نىعىمەت ونىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالادى. 1923 جىلى مامىردا وعان رەسپۋبليكانىڭ ادىلەت كوميسسارى مىندەتى جۇكتەلىپ، وسى جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن سوت توراعاسى قىزمەتىن قوسا اتقارادى.

ن.نۇرماقوۆ ادىلەت كوميسسارى رەتىندە اۆتونوميا پروكۋراتۋراسىنىڭ جانە سوت قۇرىلىسىنىڭ ەرەجەلەرىن جاساپ، قالىپتاستىردى. پروكۋراتۋرا مەن سوت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي ءبىلىمىن ارتتىرۋ، جاڭا، بىلىكتى كادرلار دايارلاۋ، ولاردى قىزمەتكە تۇراقتاندىرۋ، جالاقىلارىن ءوسىرۋ، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلارىن جاقسارتۋ شەشىلدى. سوت-تەرگەۋ ورگاندارىندا ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ، ءتۇيىندى ماسەلە قىسقا مەرزىم ىشىندە جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل جەردە نىعىمەتتىڭ تاباندىلىعى شەشۋشى رول اتقارعانىن مويىنداۋ كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە ولكەدەگى بارلىق سوت قىزمەتكەرلەرىنىڭ 60 پايىزعا جۋىعىن قازاقتار قۇرادى.

1924 جىلدان ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن قوسا اتقارعان ن.نۇرماقوۆتىڭ قاجىرلىلىعى مەن ساۋاتتى ءىس-ارەكەتتەرىنە قايران قالاسىز. اتالعان جىلدارى مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قاۋلى-قارار، قۇجاتتاردىڭ ەشقايسى نىعىمەتتىڭ قاتىسۋىنسىز قابىلدانعان جوق. بۇل كەزدە «جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات» باعدارلاماسىن نەگىزگە الىپ، قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعى قارىشتاپ دامي باستاعان. ونىڭ ىشىندە قاراعاندى، بالقاش، ەكىباستۇز، ەمبى ءتارىزدى ءوندىرىس ورىندارى قۇلاشىن جايا تۇسكەن ەدى. ن.نۇرماقوۆ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ، ونەركاسىپ پەن قۇرىلىستى دامىتۋ، قازاقتاردى جەرگە ءھام ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى ىلگەرى قونىستارعا ورنالاستىرۋ، قۇرعاقشىلىق پەن جۇت زارداپتارىنا قارسى شارالار قولدانۋ، وقۋ-اعارتۋ ءىسى مەن مادەنيەتتى دامىتۋ، قازاقتاردى باسقارۋ قىزمەتىنە تارتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءتارىزدى سان-سالالى جۇمىستاردى ىسكەرلىكپەن ۇيلەستىرە ءبىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قازاق ولكەلىك كوميتەتىن باسقارۋعا «قۋجاق» ف.گولوششەكين كەلىپ، «كىشى وكتيابر» ناۋقانىن باستاعانعا دەيىن رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسى ۇنەمى قارقىندى دامۋ ۇستىندە بولعانى حاق.

نىعىمەت قازاق اكسر-ءى استاناسىن ورىنبوردان قىزىلورداعا، تاعى بەس جىلدان كەيىن الماتىعا كوشىرۋگە بايلانىستى وتكەن قىزۋ پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ، شەشىم قابىلدانعاننان كەيىن كوشتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن باسقاردى. سونداي-اق، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى جوباسىن ازىرلەۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، قازاق ءالىپبيىن قۇراستىرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولدى. قىزىلوردا استانا كەزىندە العاشقى قازاق دراما تەاترىن اشۋعا، ونىڭ اكتەرلەر ترۋپپاسى قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى.  ف.گولوششەكيننىڭ قازاق دالاسىندا «كىشى وكتيابر توڭكەرىسىن» جاساۋ كەرەك دەگەن ارانداتۋشىلىق پىكىرىنە، قازاقتىڭ مالىن تاركىلەۋگە باعىتتالعان شارالارىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ، بايلار مەن ءالدى شارۋالاردىڭ مالىن تارتىپ الۋدىڭ ورنىنا سالىق مولشەرىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋ مەن جۇرگىزۋدەگى ىسكەرلىگىن پايدالانۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. «قۋجاق» وسى ۇسىنىسى ءۇشىن الاشورداشىل قايىن جۇرتىنا جاناشىرلىق ءبىلدىردى دەپ ايىپتادى (ونىڭ جارى ءزۇپىنى اقباەۆتار اۋلەتىنىڭ قىزى. ەسكەرتە كەتۋ كەرەك، تۋىسى نىعىمەت ارقىلى وزىمەن باسەكەلەس اۋلەتپەن قۇداندالى جەكجات بولۋعا حاسەن اقايۇلى ىقىلاس بىلدىرسە كەرەك. – اۆت.). نىعىمەت رەسپۋبليكانىڭ العاشقى استاناسى ورىنبوردىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا بەرىلۋىنە دە قارسى شىقتى. «تۇرعىن حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىس دەگەن جەلەۋمەن قالالاردى رەسەيگە بەرە بەرسەك، قازاقستان تەڭ جارتى جەرىنەن ايرىلادى، بۇعان جول بەرۋ – ۇلت الدىنداعى قىلمىس»، دەدى. ف.گولوششەكينمەن اراداعى پىكىر قايشىلىعى ن.نۇرماقوۆتىڭ ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن بوساپ، ماسكەۋدەگى بك(ب)پ وك جانىنداعى جوعارعى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا كەتۋىمەن اياقتالدى.

وداق استاناسىنداعى وقۋى بىتكەن سوڭ نىعىمەت قازاقستانعا جىبەرىلمەي، بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى جانە از ۇلتتار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. ءسىبىر مەن ەدىل بويىن مەكەندەگەن سانى از حالىقتاردىڭ تۇراعىن ارالاپ، ولاردىڭ بىرەگەي مادەنيەتى مەن ءداستۇر-سالتى ساقتالۋىنا قىزمەت جاسادى.

«كىشى وكتيابر» ناۋقانى سالدارىنان قازاقستاندى اشتىق جايلاپ، تۋعان حالقى ناۋبەتكە ۇشىراعاندا تورداعى ارىستانداي الاسۇرعان نىعىمەت جۇرتىن اپاتتان قۇتقارا الماعانىنا كۇيىنەدى. رەسپۋبليكادان ماسكەۋگە كەلىپ-كەتۋشى ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، ەلدەگى جاعدايدان حابار الادى. اشتىقتان امان قالۋدىڭ الۋان جولىن قاراستىرىپ، وداق باسشىلىعىنا، شەت ەلدەردىڭ وكىلدەرىنە اقپارات جەتكىزۋگە اقىل قوسادى. وسى بەلسەندىلىگى «ۇندەمەستەردىڭ» نازارىنا ىلىككەن الاشتىڭ اياۋلى پەرزەنتى، اسا كورنەكتى قوعام قايراتكەرى 1937 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ىلىنەدى. جاپون اگەنتى، قازاقستاندا «حالىق جاۋلارى» تورىن قۇردى، الماتىداعى و.يساەۆتىڭ جانە قاراعاندىداعى ا.اسىلبەكوۆتىڭ ۇيىمدارى نۇرماقوۆتان «تاپسىرما» الىپ وتىردى دەگەن جالامەن تۇتقىندالادى. ماسكەۋ مۇراعاتىندا ساقتالعان انىقتاما بويىنشا، نىعىمەت 1937 جىلى ءۇشىنشى ماۋسىمدا ماسكەۋدەگى پاتەرىندە تۇتقىندالىپتى. سول جىلى 27 قىركۇيەكتە «ايىبىن موينىنا الىپ»، «ۇشتىكتىڭ» ۇكىمىمەن 15 مينۋتتا تاعدىرى شەشىلەدى. اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن نىعىمەت 42 جاستا بولاتىن.

نىعىمەت نۇرماقوۆ، ىسىندە قىلمىستىق ارەكەتتەر جوق بولعاندىقتان، 1958 جىلى 11 تامىزدا كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، نۇرماقوۆ قوعامدىق-ساياسي، باسقارۋشىلىق قىزمەتتەرىنە قوسا، زامانا اعىمىنا ءۇن قوسقان پۋبليتسيست ەدى. ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تاقىرىپتارعا ارنالعان ماقالالارى 1928 جىلى «سترويتەلستۆو كازاحستانا» اتاۋىمەن جەكە جيناق بولسا، 1934 جىلى ماسكەۋدە «سوستويانيە ي زاداچي رابوتى سرەدي ناتسيونالنىح مەنشينستۆ رسفسر» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى جارىق كوردى.

اسا كورنەكتى قوعام قايراتكەرىنىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ ءۇشىن قازاقستاندا ءبىرشاما جۇمىستار قولعا الىنعان. مىسالى، الماتى، قىزىلوردا، قاراعاندى، قارقارالى قالالارىنداعى كوشەلەرگە، قاراعاندىداعى №2-ءشى مەكتەپ-ينتەرناتقا، قارقارالى اۋدانىنداعى اۋىل وكرۋگىنە نىعىمەتتىڭ ەسىمى بەرىلگەن. الماتىدا تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعان. وكىنىشكە وراي، تۋعان اۋلى ەگىندىبۇلاقتاعى سوت عيماراتىنىڭ جانىنا ونىڭ ەسكەرتكىشىن قويۋ جايلى ءسوز قوزعالعانىنا بىرقاتار جىل وتسە دە، ودان ناتيجەلى قورىتىندى شىقپاي كەلەدى. «تويدىڭ داقپىرتىمەن تون تىگىلەدى» دەيتىن حالىقپىز عوي، تۋعانىنا 125 جىل تولعان تۇلعانىڭ ءمۇسىنى بيىل تۇعىرىنا قونىپ قالار. «قازان اۋزى جوعارى»...

ەرمەك بالتاشۇلى،

مادەنيەت قايراتكەرى.

Abai.kz