امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. كافكانىڭ ءۇيى (باسى)
ەسسە
دوسىم ەدىگە ماعاۋينگە ارنايمىن
كافكانىڭ ۇيىنە مەنى ەدىگە ەرتىپ اكەلدى. ۇلى جازۋشىنىڭ ءۇيى پراگانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەڭ اسەم، ءارى كورىكتى ورىندارىنىڭ ءبىرى - ۆاتسلاۆ الاڭىنان الىس ەمەس ەكەن. ازاتتىق راديوسىنداعى جۇمىسىما وراي چەحيانىڭ استاناسىندا جۋرناليستىك تاجىريبەدەن ءوتىپ جاتقانىما ەكى ايدان اسسا دا، كافكا تۇرعان ءۇيدى كورۋدىڭ وڭتايلى ءساتى تەك بۇگىن ءتۇستى.
كۇن ءشايداي اشىق، جارقىراپ تۇر. اسپاندا تەڭگەدەي بۇلت تا جوق. پراگانىڭ اۋا-رايى ايەل مىنەزدى، قۇبىلمالى. بىرەسە ەركەلەپ، كۇلىمسىرەپ تۇرادى، ەندى بىردە ءسال سوزدەن كوڭىلى بۇزىلعان ايەلدەي تۇنەرىپ شىعا كەلەدى. تاڭعى اۋادان دەنەڭدى توڭدىراتىن دىمقىل سىز سەزىلىپ ەدى، تۇسكە تاياۋ ونىڭ ءىزى دە قالعان جوق، قايتا كۇن قاتتى ىسىپ، تەرلەپ-تەپشي باستادىق. پراگاداعى ۇيلەردىڭ كەربەز سۇلۋلىعى مەن اسەمدىگى كوز قۇرتىڭىزدى جەگەنىمەن، كوشەدە كوز ءسۇزىسىپ قالعان جۇرتتىڭ كوبىسى سىزگە جىلى جىميعانىمەن، ءبارىبىر بۇل قالادا ادامدى وزىنە تارتپايتىن كارى قىزدىڭ كوڭىل-كۇيىندەي سالقىندىق بار.
ەسسە
دوسىم ەدىگە ماعاۋينگە ارنايمىن
كافكانىڭ ۇيىنە مەنى ەدىگە ەرتىپ اكەلدى. ۇلى جازۋشىنىڭ ءۇيى پراگانىڭ قاق ورتاسىنداعى ەڭ اسەم، ءارى كورىكتى ورىندارىنىڭ ءبىرى - ۆاتسلاۆ الاڭىنان الىس ەمەس ەكەن. ازاتتىق راديوسىنداعى جۇمىسىما وراي چەحيانىڭ استاناسىندا جۋرناليستىك تاجىريبەدەن ءوتىپ جاتقانىما ەكى ايدان اسسا دا، كافكا تۇرعان ءۇيدى كورۋدىڭ وڭتايلى ءساتى تەك بۇگىن ءتۇستى.
كۇن ءشايداي اشىق، جارقىراپ تۇر. اسپاندا تەڭگەدەي بۇلت تا جوق. پراگانىڭ اۋا-رايى ايەل مىنەزدى، قۇبىلمالى. بىرەسە ەركەلەپ، كۇلىمسىرەپ تۇرادى، ەندى بىردە ءسال سوزدەن كوڭىلى بۇزىلعان ايەلدەي تۇنەرىپ شىعا كەلەدى. تاڭعى اۋادان دەنەڭدى توڭدىراتىن دىمقىل سىز سەزىلىپ ەدى، تۇسكە تاياۋ ونىڭ ءىزى دە قالعان جوق، قايتا كۇن قاتتى ىسىپ، تەرلەپ-تەپشي باستادىق. پراگاداعى ۇيلەردىڭ كەربەز سۇلۋلىعى مەن اسەمدىگى كوز قۇرتىڭىزدى جەگەنىمەن، كوشەدە كوز ءسۇزىسىپ قالعان جۇرتتىڭ كوبىسى سىزگە جىلى جىميعانىمەن، ءبارىبىر بۇل قالادا ادامدى وزىنە تارتپايتىن كارى قىزدىڭ كوڭىل-كۇيىندەي سالقىندىق بار.
چەحتار فرانتس كافكانىڭ تۇرعان ءۇيىن جازۋشىنىڭ مۇراجايىنا اينالدىرىپتى. كافكانىڭ ءۇيىن ءحVىىى عاسىردا ستراحوۆ دەگەن موناحتار سالعان ەكەن. كەيىن ول ءۇي قيراتىلىپ، ونداعان جىلداردان سوڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپتى. قازىر بۇل عيماراتتا ۇلى جازۋشىنىڭ مەموريالدىق تاقتاسى ءىلىنىپ تۇر. مۇراجاي ۇلكەن ەمەس، شاعىن عانا. مۇراجايدىڭ الدىندا ورتا جاسقا كەلىپ قالعان تولىق ايەل كافكانىڭ سۋرەتى سالىنعان كيىم-كەشەك پەن توسبەلگىلەردى ساتىپ، ساۋدا جاساپ ءجۇر. جازۋشى تۇرعان ءۇيدىڭ بوساعاسىنان اتتاعان كەزىمدە قاتتى تەبىرەنىپ، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ قويا بەردى. راسىمەن دە الەمدەگى ەڭ اتاقتى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى فرانتس كافكانىڭ شاڭىراعىنا كەلىپ، شىنىمەن دە ونىڭ ۇستاعان دۇنيە-مۇلىكتەرىن ءوز كوزىممەن كورىپ تۇرمىن با دەگەن وي سەزىمىمدى دىرىلدەتىپ، مۇراجايداعى جادىگەرلەرگە سەنىمسىزدىكپەن قارايمىن. باسىمنان كەشىپ تۇرعان وسى ءبىر ءتاتتى تولعانىسىمدى ەدىگە دە تۇسىنە قويعانداي:
-ەرتەڭ الماتىعا بارعاندا ەستەلىك بولسىن. مۇمكىن كافكانىڭ ۇيىنە كەلگەنىڭ تۋرالى ءبىر جاقسى دۇنيە جازارسىڭ. سوندا مەنىڭ ەڭبەگىمدى دە ەسكەرەرسىڭ - دەپ، ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، وسى كورىنىستەردىڭ ءبارىن، قولىنداعى كىشكەنتاي بەينەتاسپاعا تۇسىرە باستادى.
-جازامىن، مىندەتتى تۇردە جازامىن! كافكانىڭ ۇيىنە ەرتىپ اكەلگەنىڭ ءۇشىن ول شىعارمامدى ساعان ارنايمىن. ال، شىعارمامنىڭ اتىن، اتىن... تاپتىم. «كافكانىڭ ءۇيى» دەپ قويامىن، - دەدىم، مەن قۋانىشتان باسىم اينالىپ.
مۇراجايدا ايگىلى قالامگەردىڭ بالا كەزىندە تۇسكەن سۋرەتىنە شەيىن بار ەكەن. سۋرەتكە نازارىم كىدىرىستەگەندە جازۋشىنىڭ جانارىنان بالاعا ءتان قۋانىشتى ەمەس، قايعى مەن قاسىرەتتەن ارىلا الماعان كافكانىڭ جالعىزدىعىن سەزىنگەندەي اسەردىڭ قۇشاعىنا بولەندىم. - مۇمكىن، قۇداي ءبىزدى كوڭىل-كۇيى بولماي تۇرعان كەزدە جاراتقان شىعار -دەپ، ۇلى جاراتۋشىعا مۇڭىن شاققان جازۋشىنىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، الدەبىر ءجايتتار سانامدا قايتا ويانىپ، جۇرەگىمدى زىرق ەتكىزدى.
ارينە، قازىر چەحتار وزدەرىنىڭ استاناسىندا فرانتس كافكا سىندى الەمگە اتى ايگىلى جازۋشىنىڭ تۇرعانىن ماقتانىش تۇتادى. ءتىپتى، ونىڭ ميلەنا ەسەنسكا ەسىمدى چەح ايەلىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعانىنا شەيىن اڭىز قىلادى. سول حاتتاردى وقىساڭىز كافكانىڭ جانىنىڭ ۇلبىرەگەن نازىك بولعانىن تۇسىنەسىز. ۇزاق جىلدار وتكەننەن كەيىن كافكانىڭ ميلەنا ەسەنسكاعا جازعان حاتتارى «پيسما ك ميلەنە» دەگەن اتپەن، جەكە كىتاپ بولىپ جارىققا شىقتى. كوزى تىرىسىندە جازۋشىنىڭ حاتتارى تۇگىل، شىعارمالارىنا دا ەشكىم كوز قيىعىن سالعان جوق. جازۋشى قايتىس بولىپ، اتاعى الەمگە جايىلىپ، ونىڭ شىعارمالارى ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەننەن كەيىن عانا چەحتار فرانتس كافكانىڭ ەسىمىنە قۇرمەتپەن قاراي باستادى. ال، اتتاي ءبىر عاسىر بۇرىن ءوزى تۇرعان قالادان مەيرىمدىلىكتىڭ جىلى شۋاعىن سەزىنە الماعان ول، وسى ءتورت قابىرعانىڭ ورتاسىندا جانى تۇنشىعىپ وتىرىپ، كەلەشەكتى بولجاپ، ادامزاتتىڭ اقىل-ويىن سۋالتاتىن توتاليتاريزم مەن ءاۆتوريتاريزمدى، الەمنىڭ ساناسىن بيلەپ بارا جاتقان زۇلىمدىقتى اشكەرەلەگەن شىعارمالارىن جازدى-اۋ! ەسىل ەردىڭ ەڭبەگى ەش بولىپ، ونىڭ عاجايىپ تۋىندىلارىنداعى اقيقاتتى اقىل تارازاسىنا سالعىسى كەلمەگەن اقىماق الەم، كەيىننەن قايعى مەن قاسىرەتتىڭ ۋىن شەلەكتەپ ىشكەن جوق پا ەدى، شەلەكتەپ. اقيقاتىن ايتساق، باسقالاردى ءسوز قىلماعاندا فرانتس كافكانىڭ ءوزى دە ۇلى شىعارما جازدىم دەپ ويلاعان ەمەس. ءومىر بويى فرانتس كافكا جازۋشى ەكەندىنە كۇمانمەن قارادى، جازعان شىعارمالارىن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ كادەگە جاراتاتىنىنا مۇلدەم سەنگەن جوق. ولەرىنىڭ الدىندا ول ەڭ جاقىن دوسى ماكس برودقا دۇنيە سالعاننان كەيىن جازعان دۇنيەلەرىنىڭ ءبارىن وتقا جاعىپ جىبەرۋىن ءوتىندى.
« قىمباتتى ماكس. ءبىر ايعا سوزىلعان اۋىر ناۋقاستان سوڭ مەنىڭ قايتادان اياعىما تۇرىپ كەتۋىم نەعايبىل شىعار. سول سەبەپتەن دە مەن, ولگەننەن كەيىن، جازعان دۇنيەلەرىمە بايلانىستى سوڭعى تىلەگىمدى ورىنداۋدى ساعان تاپسىرامىن..
مۇمكىندىگىڭ بولعانشا، مەنىڭ جازعان دۇنيەلەرىمنىڭ ءبارىن (گازەتتە جارىق كورگەندەرى، قولجازبالار مەن حاتتاردى) تاۋىپ الىپ.. وتقا جاعىپ جىبەر» دەگەن، سوڭعى ءوتىنىشىن جازىپ قالدىرادى. (فرانتس كافكا «وسيەت» (زاۆەششانيە) پەتەربور قالاسى، ازبۋكا كلاسسيكا، باسپا ءۇيى، 304 ءشى بەت)
كىم بىلەدى؟ ەگەر ماكس برود جازۋشىنىڭ سوڭعى تىلەگىن بۇلجىتپاي ورىنداعاندا فرانتس كافكاداي جازۋشىنىڭ بولعانىن بۇل الەم بىلمەي دە قالار ەدى. بىراق ماكس برود دوسىنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعان جوق. قايتا كەرىسىنشە، دوسى ومىردەن وتكەننەن كەيىن، شىعارمالارىنىڭ باسىلىپ شىعۋىنا زور ىقپال ەتىپ، ونىڭ بىردەن-ءبىر ناسيحاتشىسىنا اينالىپ، شىراقشىسى بولىپ الدى.
جازۋشى رەتىندە كافكانىڭ ەسىمى ەۋروپادا ول دۇنيە سالعاننان سوڭ، ناقتىراق ايتساق 1928 جىلدان كەيىن عانا تام-تۇمداپ بەلگىلى بولا باستادى. «زاموك»، «پروتسەسس» سەكىلدى الەمگە ايگىلى نەگىزگى شىعارمالارىنىڭ ەشقايسىسى دا جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورمەدى. 1913 جىلى «كوز كورگەندەر»، 1919 جىلى «اۋىل دارىگەرى» اتتى شىعارمالار جيناعى باسىلىپ شىققانىمەن ادەبيەتشىلەردىڭ نازارىنا ىلىكپەي، ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالدى. فرانتس كافكانىڭ «قۇبىلىس» اتتى اتاقتى اڭگىمەسى 1915 جىلى لەيپتسيگتەگى ءبىر باسىلىمدا جاريالانعانىمەن، بۇل تاماشا تۋىندىعا دا نازار اۋدارعاندار بولمادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن عانا جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنا الەمنىڭ ىقىلاسى اۋىپ، ونىڭ تۋىندىلارى ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ، ادەبيەتتە ناعىز كافكالىق دۇربەلەڭ بەلەڭ الدى. كافكانىڭ ادەبي مۇراسى، ءتىپتى كوزقاراستارى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى كەلەتىن جازۋشىلاردىڭ دا قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى. نەمىس ادەبيەتىنىڭ پاتريارحى توماس مانندى ايتپاعاندا، كوممۋنيست فرانتس ۆايسكوپف، لۋي اراگون، پاۋل رەيمان، ەكزيستەنتسياليست البەر كاميۋ، ءتىپتى، بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانىڭ ەستەتى اندرە مالرونىڭ ءوزى كافكانىڭ شىعارماشىلىعىن جوعارى باعالادى. مۇنىڭ سەبەبىنە ءبىز كەيىنىرەك، جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنا تالداۋ جاساعانىمىزدا تولىعىراق توقتالارمىز. بۇل تاقىرىپقا قۇدا تۇسپەس بۇرىن كافكا سىندى ەۋروپا ادەبيەتىندەگى ەڭ جۇمباق قۇبىلىستىڭ قالاي دۇنيەگە كەلگەنىنە، ونىڭ جازۋشىلىق دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا قانداي جاعدايلاردىڭ اسەر ەتكەنىنە زەر سالا كەتكەنىمىز ارتىقتىق ەتپەس.
بار جوعى 41 جىل عانا ءومىر سۇرگەن فرانتس كافكا دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى. جازۋشى ۆلاديمير نابوكوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، فرانتس كافكامەن سالىستىرعاندا رومانيست ريلكە سىندى اقىندار مەن توماس مانن سەكىلدى جازۋشىلار ادەبيەتتە ءالى ەشتەڭە تىندىرا الماعان ەرگەجەيلىلەر عانا. نابوكوۆتىڭ ايتقانىنا ءوز تاراپىمىزدان الىپ-قوسارىمىز، فرانتس كافكا جازۋشى عانا ەمەس، گوگول مەن اباي سياقتى جالعىزدىقتىڭ اۋىر ازابىن تارتىپ، ءوز جۇرەگىنىڭ قايعىسىنا ورتەنىپ ولگەن -پايعامبار. اسىرەسە بۇل تۇستا ۇلى قالامگەردىڭ مۇڭى مەن قايعىسى ابايمەن رۋحتاس. اۋليەلىك پەن كورىپكەلدىك تۇرعىسىنان العاندا ونىڭ شىعارمالارىنىڭ وزەگى دوستوەۆسكيدىڭ تۋىندىلارىمەن ۇندەس.
ۇلى جازۋشى 1883 جىلى كىشى-گىرىم ساۋداگەردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ۇلتى ەۆرەي فرانتس كافكا سول ۋاقىتتاعى ەۋروپاداعى ساياسي احۋالعا بايلانىستى ناسىلشىلدىكتىڭ اۋىر تاۋقىمەتىن باسىنان وتكەردى. ۇلتى ەۆرەي بولعانىمەن شىعارمالارىن نەمىس تىلىندە جازدى. سوندىقتان دا فرانتس كافكا نەمىس ادەبيەتىنىڭ وكىلى. شىعارمالارىن نەمىس تىلىندە جازعانىمەن، جازۋشىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى چەحيانىڭ استاناسى پراگا قالاسىندا ءوتتى.
فرانتس كافكا دۇنيەگە كەلەردەن قىرىق جىل بۇرىن عانا پراگا نەمىستەردىڭ قالاسى ەدى. جازۋشى تۋعاننان كەيىن بىرنەشە جىلدان سوڭ پراگا قايتادان چەحتاردىڭ قالاسىنا اينالدى. سول ۋاقىتتارى پراگادا ءبىر-بىرىمەن وشىككەن چەحتار مەن نەمىستەردىڭ اراسىندا ءتۇرلى قاقتىعىستار ورىن الىپ، قالانىڭ كوشەلەرىندە ءجيى-ءجيى توبەلەستەر بولىپ تۇردى. وسىنداي توبەلەستەردىڭ بىرىندە فرانتس كافكانىڭ دوسى وسكار باۋم جاراقاتتانىپ، زاعيپ بولىپ قالادى. 1897 جىلى اسكەردىڭ كۇشىمەن عانا بۇل توبەلەستەر تيىلىپ، قالادا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىلادى.
چەحتار تەك نەمىستەردى عانا ەمەس، ەۆرەيلەردى دە ولەردەي جەك كوردى. 1848 جىلعا شەيىن پراگادا ەۆرەي وتباسىندا تۋعان ءبىر بالانىڭ ۇيلەنۋىنە عانا رۇقسات ەتىلدى. مىسالى كافكانىڭ اتاسى بۇل زاڭ الىنىپ تاستالىنعانشا، ياعني، 1848 جىلعا شەيىن ۇيلەنە الماي ءجۇردى. زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، كافكانىڭ اتاسى ياكوۆ كۇش قۋاتى تاسىعان، زور دەنەلى ادام بولعان. ول ءبىر قاپ ۇندى تىسىمەن-اق كوتەرە العان ەكەن.
ءتىل بىلمەگەندەردىڭ كۇنى قيىن بولعاندىقتان، فرانتس كافكا چەحشا ۇيرەنىپ، قوسىمشا ساباقتار الىپ تۇرادى. سول كەزدەرى پراگاداعى ەۆرەيلەر كۇن كورىس قامى ءۇشىن وزدەرىن چەحتارعا جاتقىزعانىمەن، بالالارىن نەمىس مەكتەپتەرىندە وقىتتى. باسقاسىن ءسوز قىلماعاندا كافكانىڭ حاتتارى مەن كۇندەلىكتەرىندە چەحوسلاۆاكيا مەملەكەتىنىڭ پايدا بولعانى، بيلىك باسىنا ماساريكتىڭ كەلگەنى تۋرالى دا ەشتەڭە ايتىلمايدى. سوعان قاراعاندا ەلدەگى بولىپ جاتقان دۇربەلەڭدەر مەن ساياسي وقيعالار ونى اسا قاتتى قىزىقتىرماعان. قازىرگى ۋاقىتتا چەحتار فرانتس كافكانىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگىنە كارەل چاپەك پەن ياروسلاۆ گاشەك سىندى جازۋشىلاردىڭ ىقپالىنىڭ زور بولعانىن ماقتانىشپەن ايتادى. الايدا ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل تۇبەگەيلى قاتە پىكىر. ويتكەنى فرانتس كافكا بۇل جازۋشىلاردىڭ ەسىمدەرىن ەڭ قۇرىعاندا ءبىر رەت تە اۋزىنا المايدى. چەحتاردىڭ ادەبيەتى ونى مۇلدە قىزىقتىرعان جوق. ماعان سەنبەسەڭىز جازۋشىنىڭ كۇندەلىگىن وقىپ شىعىڭىز. فرانتس كافكانىڭ كۇندەلىگىندە ءبىر كۇنى كەشكە چەحتاردىڭ ۇلتتىق تەاترىنا بارعانى جانە ونداعى قويىلىمنىڭ وعان تۇك ۇناماعانى تۋرالى جازىلعان ەستەلىگى بار. ەگەر ءبىزدىڭ بۇل دالەلەلىمىز از بولسا، وسى جازۋشىلار مەن كافكانىڭ شىعارمالارىن سالىستىرىپ كورىڭىز. سوندا ءسىز فرانتس كافكانىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالارىنىڭ تابيعاتى جاعىنان دا، رۋحى جاعىنان دا كارەل چاپەك پەن ياروسلاۆ گاشەكتىڭ تۋىندىلارىنا ۇقسامايتىن، مۇلدە بولەك دۇنيەلەر ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز.
ءسوز جوق، پراگا ەۋروپاداعى ەڭ اسەم، ءارى سۇلۋ قالالاردىڭ ءبىرى. بىراق كافكا بۇل قالانى سۇيگەن جوق. سۇيگەندى ايتاسىز-اۋ، ءتىپتى جازۋشى پراگانى ولەردەي جەك كوردى. 1902 جىلى وسكار پوللاك دەگەن دوسىنا جازعان حاتىندا ول بىلاي دەپ مۇڭىن شاعادى: «پراگا ءبىزدى جىبەرمەي وتىر. ءبىز بۇل قالانىڭ شەڭگەلىنەن بوسانا المادىق. بۇعان تەك امالسىزدان كونۋ كەرەك، الدە... الدە، ۆىشەگراد پەن گرادچاندى ەكى جاعىنان ورتەپ جىبەرسەك مۇمكىن ءبىز بۇل قالادان قۇتىلار ما ەدىك».
باسقا امالى قالماعاندىقتان، چەحتاردىڭ اراسىندا نەمىس بولىپ عۇمىر كەشكەن ۇلتى ەۆرەي فرانتس كافكا ءومىر بويى پراگا قالاسىنان كەتىپ قالۋدى ارمانداپ، سونىڭ جولىن ىزدەستىردى. جازۋشىنىڭ بۇل ارمانى تەك ءومىرىنىڭ سوڭىندا عانا ورىندالىپ، قۇرت اۋرۋىنا شالدىققان فرانتس كافكا 1924 جىلى ەۋروپاداعى ساناتوريلەردىڭ بىرىندە دۇنيە سالادى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
