بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن 9 مامىر، انىعىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالعان كۇنى دەپ قابىلدانۋى ورىندى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل كۇن بۇرىنعى وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىندا بىرىڭعاي جەڭىس كۇنى دەپ ەمەس، ءارتۇرلى اتالاتىندىعى بەلگىلى. ودان بەرى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ، بىرنەشە ۇرپاقتار الماسىپ، اقىرى ورتاق وتان بولعان كەڭەس وداعىنىڭ ءوزى دە تاريح ەنشىسىنە اينالدى. ارينە ول كەزدەگى وتاندى قورعاۋ ءۇشىن، ۇرپاقتاردىڭ اماندىعى مەن كەلەشەگى ءۇشىن قان كەشكەن، ادام باسىنا بەرمەسىن دەيتىن جويداسىز ازاپتى باستان كەشىپ، وراسان توزىمدىلىك پەن ەرەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن، مايدان  دالالارىندا قيساپسىز قۇربان بولعان ميلليونداعان ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ، اعا ۇرپاقتىڭ الدىندا ءاردايىم باس يۋ، قۇرمەتتەۋ بۇگىنگى بارشامىزدىڭ قاستەرلى پارىزىمىز بولىپ قالا بەرمەك. مۇنداي ەسكە الۋ مەن قۇرمەتتەۋ، ەڭ الدىمەن، ەندى قايتىپ سوعىس اتاۋلىنىڭ ەشقاشان قايتالانباۋى ءۇشىن قاجەت. ويتكەنى ادامزات تاريحى ءبىلدىرىپ كەلە جاتقانداي، كەز-كەلگەن سوعىس – وراسان قاسىرەت، قايعى مەن ازاپ. عۇمىر بويىندا سوعىس زاردابىن ارقالاپ وتكەن ۇرپاقتىڭ وكىلى مۇقاعاليلار ايتقان: «قالاي سەنى جۇباتام، اقىرى انا، ساۋ قايت دەپ تاڭىرىڭە جالىن، انا. مىنا وتىرعان يەمىز قۇلاسا، ەگەر، ساعان جار، اكە بىزگە تابىلا ما» دەگەنىندەي سان مىڭداعان شاڭىراقتى قۇلاتقان، «ساناتتان جارى كەلمەدى، داريعا-جۇرەك شولدەدى» ميلليونداعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ جەسىر قالۋى، «اڭىزداردان تەرە ءجۇرىپ ماساقتى، راس، راس كوزىمىزدەن جاس اقتى» دەگىزىپ قانشاما سابيلەردى جەتىم ەتكەن سول سوعىس، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ اۋقىمدى، ەڭ زۇلماتتى، ەڭ قاسىرەتتىسى بولدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ىمىراسىز ەكى لاگەر – فاشيستىك رەجىم مەن كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ باسەكەلەستىگىنەن، تايتالاسىنان، بيلىك باسىنا كەلگەن ازعانتاي توپتىڭ تويىمسىز قاناعاتسىزدىعىنان تۋىنداعانى بەلگىلى. ولاردىڭ ايداپ سالۋىمەن ايدالاداعى نەمىستىڭ ءبىر بوزبالا سولداتى تۋرا وزىندەي، بىراق ەشقاشان كورمەگەن، ەستىمەگەن، تانىمايتىن سوۆەتتىڭ ءبىر سولداتى ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى اتا جاۋلارىنداي ولتىرۋىنە تۋرا كەلدى. وزدەرىنىڭ الاپات وتىرىكتىڭ قۇرباندارى بولعاندىعىن، بەلگىلى توپتىڭ جاساندى، ەسىرىك يدەولوگياسىنىڭ سوقىر فاناتتارىنا اينالعانىن قاتارداعى نەمىس سولداتتارى سوۆەت اۋماعىنا كىرگەن كۇننەن باستاپ-اق، ياعني بۇلاردىڭ وزىنەن ءجۇز، مىڭ ەسە فاناتتارمەن جان الىسىپ، جان بەرىسىپ بەتپە-بەت جولىققاندا بارىپ ابدەن كەش تۇسىنگەن. بۇل تۋراسىندا ولاردىڭ ۇيلەرىنە، جاقىندارىنا جازعان، كەيىننەن وتباسىلىق مۇراعاتتاردان تابىلىپ جاتقان حاتتارى انىق بىلدىرەدى. سوۆەت كوماندوۆانيەسىنىڭ ءىرى شايقاستاردا «ادام ماتەريالىن» اياماي جۇمساعاندىقتان دا باسىمدىققا جەتكەنىن قارسى جاقتىڭ كوزى ءتىرى ارداگەرلەرى ءوز ەستەلىكتەرىندە اشىق ايتادى. ال، وعان دەيىن گەرمانيانىڭ ەۋروپالىق ەلدەرگە قىسقا ۋاقىتتا باسىپ كىرۋى، قيراتۋ مەن ادامداردى قىرۋدىڭ وراسان كولەمدە بولماعاندىعى ءمانىسىن ايگىلى فرانتسۋز جازۋشىسى ا.كاميۋدىڭ «نەمىس دوسىما حاتىندا»: «...ءبىزدىڭ ادامعا دەگەن ماحابباتىمىز، ەشقانداي جەڭىستىڭ ورنى تولمايتىنىن، ال ادامعا قياناتتىڭ كەز كەلگەنىن اقتاۋعا بولمايدى دەگەن تەرەڭ سەنىمىمىزدەن، بۇكىل سوعىس اتاۋلىنى جەك كورۋ سەزىمىمىزدەن باس تارتۋعا تۋرا كەلىپ، وسىناۋ الەمنىڭ ۇرەيلى اپاتىن ودان ءارى ۇلعايتا تۇسۋىمىزگە بولا ما دەگەندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن باسقىنشىلاردان ابدەن قورلىق كورىپ، ۇندەمەۋدىڭ ازابىنان وتتىك، قامالعانداردىڭ ساعىنىشى مەن اتىلعانداردىڭ ءومىرىن تولەدىك، ايىرىلۋ، اجىراۋ، كۇندەلىكتى اشتىق، بالالاردىڭ سۇزەگى جانە بارىنەن دە زورى – بىزگە ماجبۇرلەپ تاڭىلعان ايىپتى مويىنداۋدان وتكەننەن كەيىن قولىمىزعا قارۋ الدىق»، - دەيتىن تەرەڭ اقيقاتىنان تۇسىنەمىز.

قازىرگى ءمالىم بولعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ورتاازيالىق حالىقتار اراسىنان قازاقتار جان باسىنا شاققاندا مايدانعا ەڭ كوپ الىنعانى، سايكەسىنشە كوبىرەك قازا تاپقانى ءمالىم. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - سول كەزدەگى جەرگىلىكتى اسكەري كوميسسارياتتاردا سىرتتان كەلگەن، ونىڭ الدىندا عانا 1928-30-جىلدارى قولدان جاسالعان الاپات اشتىق ناۋبەتىنەن قيراعان تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ تاعدىرىنان بەيحابار، بالكىم قاساقانا جانىاشىماستىقپەن ءبىر وتباسىنىڭ ەركەك اتاۋلىسىن: اكەسىن، ءۇش ۇلىن، ءتورت ۇلىن، ءتىپتى بەس ۇلىن دا تىپ-تيپىل ەتىپ قاساپقاناعا اياماي جىبەرۋىنەن، دەمەك بۇتىندەي ءبىر اۋلەتتىڭ ۇرپاق جالعاستىرۋىن قيىپ تاستاعان قياناتىنان كورىنەدى. سوعىستان كەيىنگى ۇرپاق قالامگەرلەرىنىڭ مىڭداعان ادەبي تۋىندىلارىن ايتپاي-اق، التىنبەك اعامىز ايتاتىن «قارا كەمپىر» زارىنىڭ مازمۇنى، سونداي-اق رەجيسسەر ە.تۇرسىنوۆتىڭ جاقىندا جاريالانعان «اۋلىمىزدا ءبىر قارت ايەل تۇرعان ەدى» دەرەكتى بايانىنداعى سياقتى قىسقا وقيعالاردى وقىپ وتىرىپ-اق الىستاعى زۇلمات سوعىستىڭ قازاق حالقىنا اكەلگەن ورنى تولماس قاسىرەتىنىڭ شىندىعىن بۇكىل تۇلا بويىڭمەن سەزىنۋگە بولادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزدىڭ وراسان دەموگرافيالىق زارداپ شەگىپ كەلە جاتۋى دا سودان.

ادامزاتتىق اۋقىمدا قاسىرەت اكەلگەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى ساياسي باعا بەرىلىپ، وركەنيەتتى قوعامداستىق ءتيىستى ساباعىن الىپ، قورىتىندىسىن جاسادى. ونىڭ ەڭ تۇپكىلىكتى ءمانى – مۇنداي اپاتتىڭ، قاندى قىلمىستىڭ قايتالانباۋى. الايدا، اياقتالعانىنا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ، ونىڭ باستى سەبەپكەرى مەن قاتىسۋشىلارى بولعان كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ بۇگىندە الەم كارتاسىندا جوق بولۋىنا دەيىنگى وزگەرىستەر ورىن العانىمەن، ول تۋرالى تولاسسىز جاريالاپ، ورىنسىز قايتالاپ، وسىناۋ وراسان تراگەديانى قۇددى قۋانىشتى مەيرام سيپاتىندا بەينەلەۋ كورىنىسى بايقالۋدا. سوعىس قۇرباندارىنىڭ جانسىز سۋرەتتەرىن جالاڭداتىپ، مارقۇمداردىڭ ارۋاقتارىن قايتا-قايتا جوسىقسىز مازالاۋدىڭ سوراقىلىقتارى جالعاسۋدا. كىم بىلەدى، باسقا وركەنيەتتى مۇمكىندىكتەردىڭ تاپشىلعىنان با، ءتىپتى ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالدىرۋ ءۇردىسى اڭعارىلادى. ەگەر بۇل قۋانىش، مەيرام بولسا، وندا سول ءبىر قىرعىندى كوزدەرىمەن كورىپ، باسىنان وتكەرگەن ارداگەرلەرىمىز نەگە ول جايىندا ەسكە الا بەرگىسى كەلمەيدى. مۇنى ادامي تۇرعىدا ءتۇسىنۋ قانشالىق قيىن. ارتىندا زارلاعان اتا-اناسى، ۇلبىرەگەن جارى، ءيىسى بۇرقىراعان ءسابيى، تۋعان جەرى، جانىنا ىستىق ومىرلىك ورتاسىن ماجبۇرلىكپەن تاستاپ، ءسات سايىن اجال ارانى اشىلىپ، ءوزى امان قالعاننىڭ وزىندە قاسىڭداعى جاڭا عانا سويلەسىپ ءتىرى وتىرعان ادامداردىڭ ءولىمىن كورە بەرسە، كەشە عانا بەيبىت ءومىردىڭ گۇلىن ەگىپ،  كەتپەن-كۇرەك، قالام ۇستاعان قولىمەن ەندى سۋىق قارۋ ۇستاپ، جاۋ اتالعاندىقتان وزىنە بەيمالىم ادامداردى ولتىرۋگە ءماجبۇر بولسا، مۇنداي سۇمدىقتى ەسكە الا بەرۋ قايبىر وڭاي دەرسىڭ.

ولاي بولسا، انىعىندا مەرزىم وتكەن سايىن تاريح قويناۋىنا ەنگەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى بارشا ادامزات تراگەدياسى دەپ قابىلداپ، ونى جاريالاپ جارنامالاۋ ەمەس، ماڭگى قايتالانباسىن دەگەن كوزقاراسپەن ىشتەي ەستە ۇستاۋ، قۇرباندارعا قۇران باعىشتاپ زيارات جاساۋ ماعىناسىندا قابىلداۋىمىز ابزال.

مۇحتار كارىباي

Abai.kz