تاعى دا ءتىل توڭىرەگىندە، وندا دا، وتاۋ ىشىندەگى ورتا قازانعا ورتاقتاسقان «كوپ ۇلتتىڭ» ءبىرىنىڭ ءتىلى ەمەس، مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ، قازاقتىڭ ءتىلى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى توڭىرەگىندە ءسوز ساپتايمىز!

ءبىرازدان بەرى قازاق زيالىلار باستاپ، قازاقستان حالقى قولداپ، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبە الىپ، ارنايى زاڭ بولىپ بەكىتىلگەنىن تالاپ ەتىپ، اشىق حات جاريالاعانىن بىلەسىزدەر. وعان ۇزىن-ىرعاسى 100 مىڭنان اسا ادام قول قويدى.

ال كەشە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ايتتى. اۋەلى پرەزيدەنت نە دەدى؟

«جاڭا سىن-سىناققا توتەپ بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قور­عاي بىلگەن ءجون. انا ءتىلىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى، قوعام­داعى تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى، بەرەكە-ءبىر­لىكتى ساقتاي الماساق، كەلەر ۇرپاق ءبىزدى كەشىرمەيدى. اسىرەسە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. ءتىل – ۇلتتىڭ تۇعى­رى، ۇرپاقتىڭ عۇمىرى. قازاق ءتىلى قازاقتى الەمگە تانىتا الادى. حالىقتىڭ ءتىلى – حالىقتىڭ تولقۇجاتى. مۇنى ءاردايىم ەستە ۇستاۋ كەرەك. بىلە بىلسەك، ۇلتتىق قا­ۋىپسىزدىك ءتىلىمىزدى قادىرلەۋدەن باستالادى»، - دەدى.

شىندىعىندا پرەزيدەنت توقاەۆ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بۇگىن عانا ايتىپ وتىرعان جوق-تى. قاراڭىزشى:

2019 جىل. ءساۋىر. «قازاقتىڭ ءتىلى – قازاقتىڭ جانى! حالقىمىزدىڭ تاريحى دا، تاعدىرى دا – تىلىندە. مادەنيەتى مەن ادەبيەتى دە، ءدىلى مەن ءدىنى دە – تىلىندە. ۆ.رادلوۆ ايتقانداي، قازاق ءتىلى – ەڭ تازا ءارى باي ءتىلدىڭ ءبىرى. ءتىل وتكەن تاريحپەن عانا ەمەس، بۇگىن مەن بولاشاقتى بايلانىستىراتىن قۇرال. مەنىڭشە، ءتىلدىڭ تۇعىرى دا، تاعدىرى دا بەسىكتەن، وتباسىنان باستالادى. وتباسىندا انا تىلىندە سويلەپ وسكەن ءبۇلدىرشىننىڭ تىلگە دەگەن ىقىلاسى تەرەڭ، قۇرمەتى بيىك بولادى. ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى ۇزدىكسىز جالعاستىرا بەرەمىز».

2019 جىل. قىركۇيەك. «قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ءرولى كۇشەيىپ، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالاتىن كەزەڭى كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن».

2020 جىل. اقپان. «شەتەلدىكتەر ءبىزدى قازاق ەلى دەپ تانيدى. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءداستۇرى مەن ءدىلى قۇرمەتتەلەدى. ال مەملەكەتتىك ءتىل ۇلتارالىق بايلانىس تىلىنە اينالۋى قاجەت».

قارا تانىپ، حات جازا الاتىن كەز كەلگەن قازاق پرەزيدەنتتىڭ نە ايتقانىن، نە ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىندى. ايتسە دە، بۇل دا قوڭسى جۇرتتىڭ تىلىنە «جۇكتى» كەيبىرەۋلەردىڭ بەتىن بۇرا الماي كەلەدى. سوندىقتان دا، قازاقتىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كۇيىنە كۇيىنبەسكە شارا جوق. ورىستىڭ ءتىلىنىڭ قىلبۇراۋىنان ەندى-ەندى بوساي باستاپ ەدىك، تاعى ءبىر «قۇداي» تاپتىق. قازىر قازاقتىڭ ءبارى اعىلشىن ءتىلىنىڭ قۇلدىق قامىتىن مويىنعا ىلۋگە جانتالاسىپ جاتىر. بۇل الەمدىك تەحنولوگياعا، الەمدىك وركەنيەتكە ۇمتىلۋ ەمەس، قۇلدىڭ قۇل قالپىندا قالۋعا دەگەن ىنتىزارلىعىنا قاتتى ۇقسايدى.

ءبىز نەگە قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ قازاقتىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىراتىنىنا سەنگىمىز كەلمەيدى؟ بۇل ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن ءوزىمىز مويىنداماساق، وزگەلەر قايتسىن؟ «Eurasia Group-تىڭ» باسقارما ءھام ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى نۇركەن اسانوۆ «Facebook» جەلىسىندە: «ءپۋتيننىڭ ارمانىن» ورىنداۋ ءۇشىن ءوز بالامىزدى ءوزىمىز دايىنداپ بەرىپ وتىرمىز»، - دەپ دابىل قاعىپتى! تالقىلايىق...

نۇركەن اسانوۆ:

- قازاقستان حالقىن بىرىكتىرەتىن كۇش – وتانى، جەرى جانە تاريحى! تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 29 جىل. الايدا قازاق ءتىلى – قازاقستان حالقىن بىرىكتىرەتىن الىپ كۇشكە اينالا المادى. وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلەدە سىرت قالىپ وتىر.

كىم كىنالى؟

مەن ءدال وسى ماسەلەنى كوپ ادامنان ەستىدىم. مەكتەپتە دە ءوزىم تالاي رەت كۋا بولدىم. ءبىر كەزدەرى سىزدەردىڭ دە باستارىڭىزدان وتكەنىنە كۇمانىم جوق.

اڭگىمە بىلاي، ورىس ءتىلدى قازاقتار ءوز بالالارىن اۋەلى قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. كەيىن، ارادا 3-4 اي وتكەندە شىعارىپ الىپ، قايتادان ورىس مەكتەبىنە اۋىستىرادى. سەبەپ – بالانىڭ انا ءتىلىن بىردەن مەڭگەرىپ كەتە الماۋى. ول مۇعالىمنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن دا تۇسىنبەيدى. سودان سوڭ، ۇلگەرىمى ناشارلايدى. ونى كورگەن اتا-انا اۋەلى كەلىپ مەكتەپتى، مۇعالىمدى ايىپتايدى. اقىر اياعىندا بالانى تىلدىك ماسەلەدە وزدەرىنە قولايلى ورتاعا اۋىستىرادى.

بۇل ولقىلىق مىنە، ءبىرازدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. مۇندا الدىمەن جاپا شەگەتىن – بالا. كىشكەنە كۇنىنەن باستاپ ءوزىنىڭ انا تىلىندە ەمەس، بوتەن تىلدە، بوتەن الەمدە ءومىردى تانىعانىنا بالا كىنالى ەمەس. الدىمەن اتا-انا كىنالى! «اتاشكالارى» مەن «اجەشكالارى» كىنالى!

بالا قازاقي مەكتەپكە بارىپ جۇرگەنىمەن، ونىڭ رۋحىن سەزىنبەيدى! ويتكەنى، مەكتەپتەن شىعا بەرە، ۇيىندە ول سول وزدەرىنىڭ «ۇلتى قۇدىرەتتى» - ورىس ءتىلىنىڭ اۋراسىنا قايتا تۇسەدى. سەبەبى، ۇيىندە ورىسشا سويلەسەدى.

ادەتتە، بالانى قازاق مەكتەبىنە بەرۋ تۋرالى وي اتا-انانىڭ ساناسىنا بالا جەتى جاسقا تولعاندا بىراق كەلەدى. ال ول كەزدە بالا ءوزىنىڭ انا تىلىنەن، تۋعان مادەنيەتىنەن تولىقتاي اجىراپ ۇلگەرەدى. ەڭ باستى قاتەلىك – اتا-انا بالانى مەكتەپكە اكەلىپ تاپسىرعان ساتتەن باستاپ وزدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەرىن قوسا تاپسىراتىنى! سويتەدى دە، بار جاۋاپكەرشىلىكتى مەكتەپكە، مۇعالىمگە ارتا سالادى. ءتىپتى، وزدەرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قاتەلىكتى بالاباقشادان باستاپ جاساعانىن، سول كەزدەن باستاپ بالامەن قازاقشا سويلەسۋ كەرەكتىگىن ۇمىتقانىن سەزبەيدى دە.

تۇپتەپ كەلگەندە، بۇگىن ءبىز ورتاق قوعامداعى وسى ءبىر ولقىلىقتىڭ اششى ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز! بالانىڭ قينالۋى، ونىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ قاق ءبولىنۋى – قوعامدىق ءھام مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قاتەلىك. بىزدە، قايدا بارساڭىز دا بارلىعى ورىس تىلىندە. ادام. ونىڭ انا ءتىلىن جەتىك بىلەتىنى كورىنىپ-اق، تۇرادى. بىراق، ول – ءوزىن «دامىعان ادام» سەكىلدى كورسەتكىسى كەلەدى. ورىسشا سويلەسە سولاي بولادى ەكەن، دەپ ويلايدى.

تاعى ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلە – مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن سۇرانىستىق جوقتىعى. ول – قارىم-قاتىناس، بيزنەس پەن ءومىر ءسۇرۋ ءتىلى ەمەس. سول اتا-انالاردىڭ ءوزى انا ءتىلىن ۇيرەنۋدەن گورى اعىلشىندى ۇيرەنۋگە اۋەس. اتا-انالار ءۇشىن بالامەن بىرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ – ەڭ سوڭعى ورىندا تۇرعان ماسەلە.

ەگەر قازاق ءتىلى قازاققا كەرەك بولماسا، ەندەشە ايدالاداعى «الەكسەيگە» نە ايتاسىڭ؟! شىندىعىن ايتقاندا، ولاردىڭ مەملەكەتتىك تىلمەن شارۋاسى دا جوق. ولاردان قازاق تىلىنە قاتىستى سۇراي قالساڭ، اشىقتان-اشىق: «بىلەسىز بە، مەندە قاجەتتىلىك جوق»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ەندەشە، ءبىز قالاي عانا بالاعا انا ءتىلىن ۇيرەتۋگە كومەكتەسە الامىز؟ ءسىزدى وسى ماسەلە الاڭداتا ما؟

وتكەن جولى رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين كسرو-نى ءتىرىلتۋ تۋرالى سويلەدى. قىزىق پا؟ ول: «ورىس ءتىلى ۇلتارالىق ءھام مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى. ورتاق ءتىلىمىز»، دەپ سويلەدى. «بارلىق ەلدەردە ورىسشا ەمىن-ەركىن سويلەيدى»، دەدى. بۇل جاعداي ول ءۇشىن داۋدەي ۇپاي! دەمەك، ءبىز «ءپۋتيننىڭ ارمانىن» ورىنداۋ ءۇشىن ءوز بالامىزدى ءوزىمىز دايىنداپ بەرىپ وتىرمىز. ءتىلدى دامىتۋ – حالىقتىڭ ءوز قولىندا. ەگەر حالىق ءوزى ونى بيزنەس پەن ءبىلىمنىڭ ءتىلى جاساي الماسا – ەندەشە بيلىكتىڭ الدە باسقانىڭ نە كىناسى بار؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز قولىندا بيلىگى بارلاردى تىڭداپ كەلدىك. ەندى بارلىعى حالىقتىڭ ءوز قولىندا بولۋى كەرەك. جاۋاپكەرشىلىكتى ءاربىرى سەزىنۋى كەرەك! «بيلىك بىزگە قازاقشا سويلەمە»، دەپ وتىرعان جوق قوي!

Abai.kz