ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرىنىڭ سانى قانشا؟ قازىرگى تاڭدا «170» دەلىنۋدە. ەگەر ونى ءۇش جۇمباق ولەڭىمەن ۇستەسەك، جيىنى – 173 ولەڭ. دەرەك كوزدەرى، ماسەلەن، ابايدىڭ سوڭعى 1995 جىلعى ەكى تومدىق تولىق جيناعى وسى ساندى بەكىتەدى. شىندىعىندا، بۇگىنگى كۇنگى كورسەتكىش – 192 ولەڭ. جاڭاعى «170» دەگەن – ەسكىرگەن، كەشەگى كۇنگى سان. ياعني ابايتانۋعا دا دامۋ، وزگەرۋ ءتان. ول، كەيبىرەۋلەر قالايتىنداي، مۇز بوپ قاتىپ، توڭى ماڭگى سىرەسكەن ءولى عىلىم ەمەس. كەز كەلگەن عىلىم سالاسى سياقتى جاندى قۇبىلىس.

بۇلاي ەسكەرتۋىمنىڭ ءمانىسى مىناۋ. تاياۋدا «جاڭا زاكون» ولەڭى – انىق ابايدىكى!» اتتى زەرتتەۋىم Abai.kz سايتىندا جاريا بولعان ەدى. سونىڭ استىندا سامەت، قازاقباي، ماقسات دەگەن بلوگەرلەر جازباسىنا قايران قالدىم. ولار: «ولەڭ ابايدىكى ەمەس، بابايدىكى!»، «اتاق الۋعا ابايدى حوببي قىلعاندار كوبەيدى» دەپ شۇيلىككەن ەكەن. قولجازبالاردا جوق اباي ولەڭدەرىن مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى جيناپ، تۇڭعىش تولىق جيناقتى بايىتقانى ەكىنىڭ بىرىنە ايان. سونى دا بىلمەگەن «سىنشىنىڭ» ءبىرى: «مۇرسەيىت قولجازبالارىندا بار ما، بار بولسا عانا مويىنداۋىمىز كەرەك!» دەپ قويىپ قالىپتى.  پالى! ە-ە، قۇدايىم-اي، كىم نە جازبايدى دەيسىڭ دەپ سەلقوس قالا المادىم. نەگە دەسەڭىز، بۇل ارادا ابايعا دەگەن قازىرگى كوزقاراس، ونى تانىپ-ءبىلۋ دەڭگەيىمىز اتويلاپ تۇر. ءوستىپ، ولەڭدەر سانى جايلى تاقىرىپتى اينالىپ وتەيىن دەگەن اۋەلگى ويىمدى وزگەرتتىم. جاڭاعى دالەلسىز پىكىرلەرگە بەرەر جاۋابىم وسى ماقالادا.

تاعى ايتايىن، وزگەرمەيتىن عىلىم عىلىم ەمەس. اباي ءتول ولەڭدەرىنىڭ جيىنتىق سانى 192-گە جەتىپ، جيىرماعا تاقاۋ ولەڭگە تولىققانى زاڭدىلىق. جاڭاعى ۇشەۋ ازار دا بەزەر بولىپ وتىرعان «جاڭا زاكون» – سونىڭ ءبىرى عانا.

شىنى كەرەك، «جيناقتى تولىقتىردى» دەلىنگەن ولەڭدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇرتقا تانىس. ماسەلە ولاردىڭ وسىعان دەيىن جيناقتان سىرت قالعاندىعىندا بولىپ وتىر. ونىڭ سەبەپتەرى تۇرلىشە (ابايدىكى دەۋگە كۇماندى كورىنگەن، جازىلعان جىلى بەلگىسىز بولعان، ساياسات سالقىنى تيگەن جانە ت.ب.).

قايسىسى قايدان؟ وسىنى جەتكىزۋ وڭاي بولۋى ءۇشىن ولاردى ءتورت توپقا جىكتەمەكپىن. ءبىرىنشى توپتا – جاڭا ايتقانداي، كوزى قاراقتى وقىرمانعا بۇرىننان تانىس، بىراق «ابايدىكى ەمەس» دەگەن كۇدىكپەنەن ۇمىتىلعان، قاعابەرىستە قالعاندار. بۇل توپقا «بۇركىتتىڭ سىنى»، «قىزعالداقتاي قىزىقتى ءومىر»، «اقىلدى ادەت جەڭبەگى» سياقتى شەبەر، مىقتى ولەڭدەر كىرەدى.   كەزىندە ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ تۇسىنىك جازىپ، جاريا ەتكەن، بىراق جيناققا كىرمەگەن. نەگە؟ سول باياعى ۇركۋ، سەكەمدەنۋ، ءارى داتاسى، ياعني جازىلۋ مەرزىمى ءمالىمسىز بولۋى سەبەپكەر بولعان.

ەكىنشى توپقا – ەكى، كەيدە ءۇش ولەڭ ءاۋ باستا ءبىر شىعارما دەلىنىپ باسى بىرىكتىرىلگەن، سول قاتەلىك تۇزەتىلمەي، ترافارەتتى تۇردە ءبىر جيناقتان ەكىنشى جيناققا كوشىرىلىپ كەلگەن ولەڭدەر كىرەدى. ابايدىڭ «بوتەن ەلدە بار بولسا» ولەڭى – وسىنىڭ جارقىن مىسالى. اتالعان وتە ۇزاق ولەڭ ءماتىنىن تەرەڭدەپ تەكسەرۋ، تالداۋ كەزىندە  ونىڭ ءبىر ەمەس، ءۇش تاقىرىپتان ەكەندىگى انىقتالدى. «كەسەلدى بولىپ بىتەدى، جاقسىعا بىتكەن جاقىندار» دەپ باستالاتىن ورتاڭعى بولىگىندە – اباي اعاسى تاڭىربەردىنى سىنعا العان (بۇل ول كۇندە الاقانعا سالعانداي ايان جايتتۇعىن). سول سەبەپتەن كاكىتاي، تۇراعۇل ونى ەكى ولەڭ اراسىنا سىنالاپ سالعان. جاسىرىپ جاپقان، بۇركەمەلەگەن ءتۇرى عوي. ارينە، ءۇش ولەڭنىڭ اراجىگىن اشىپ، بولەكتەۋىمىزگە تۋرا كەلدى.

ءۇشىنشى توپتا – ءاۋ باستا اۋدارما دەلىنىپ، سول قاتەلىك ترافارەتتى تۇردە ءبىر جيناقتان ەكىنشى جيناققا كوشىرىلىپ كەلگەن ولەڭدەر. مىسالعا «ەسەك» دەگەن مىسال ولەڭ ءالى كۇنگە اۋدارما دەلىنەدى. شىندىعىندا، ونداي تۋىندى ورىس پوەزياسىندا جوق. دەمەك، ول – ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى. «لاشىن مەن شىمشىق» دەگەن كەيىننەن تابىلعان مىسال ولەڭ دە وزىنىكى. جاڭاعى «ەسەك» پەن ەكەۋىن اباي 1880-1881 جىلدارى كرىلوۆقا ەلىكتەپ جازعانى ءشۇباسىز.

ەندى «ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى» جانە «جۇرەگىمدى قان قىلدى» دەگەن جىرلارعا كەلەيىك.   الدىڭعىسى – اباي ونەگينگە اقىرعى ءسوز بەرىپ، وعان ءولىم تىلەتكەن ولەڭ. ولەڭ اۋدارما ەمەس، نەگە دەسەڭىز، پۋشكين جازعان «ەۆگەني ونەگين» رومانىندا ونەگيننىڭ وزىنە ءولىم تىلەگەنى تۋرالى ەشقانداي ءسوز جوق. كەيىنگىسى – لەرمونتوۆتىڭ «ال، سەنەيىن، سەنەيىن» دەگەن ولەڭىنىڭ سوڭعى ەكى شۋماعىنىڭ ەركىن اۋدارماسى. تۇپنۇسقامەن تەك سارىنى عانا ۇقساس. اباي ونى ەركىن اۋدارىپ قانا قويماي، ءوز جانىنان ءبىر شۋماق قوسىپ بايىتقان. مىنە، وسى ءۇش شۋماقتى كاكىتاي ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرىنە قوسقان. ادىلەتتىلىك پە – ادىلەتتىلىك. بايروننىڭ «ۆ البوم» دەگەن ولەڭى بويىنشا لەرمونتوۆتىڭ ءوزى دە وسى اتتاس ولەڭ جازعان. بىراق لەرمونتوۆتىكى اۋدارما ەمەس، بايرون تەكتەس، سونان تۋعان ۇلگى دەپ سانالعان. تۇپ-تۋرا سول سياقتى، جاڭاعى ءۇش شۋماق مازمۇنى – ابايدىڭ ءوز ءومىرى، جەكە باسىنىڭ قاسىرەتى. «كوڭىلدىڭ كۇيى تاعى دا» دەگەن ون جول ولەڭدى دە لەرمونتوۆتىكى دەپ كەلدىك. نەگىزى، ەركىن اۋدارما، ءارى:

جانىمنىڭ جارىق جۇلدىزى،

                                              جاماندىق كۇندە جارىمسىڭ.

                                              سوز بولسىن ەستى ءار ءسوزى،

                                              كەيىنگىگە قالىنسىن، – 

دەگەن سوڭعى قورىتىندى شۋماقتى اباي ءوز جانىنان قوسقان. وسى ون جول ولەڭدى مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى رەتىندە 1945 جىلعى 100 جىلدىق تويىندا جاساعان بايانداماسىندا كەلتىرەدى. مۇحاڭ ولەڭ جايىندا بىلاي دەيدى: «بۇل انىق كەلەشەكتىڭ ىستىق، مەيىرلى كۇنىن جوقتاعان، كەيىنگىگە سىرىن اشقان ۇلى اقىننىڭ ارىزداسۋ ءسوزى، سوڭعى ءبىر وسيەتى ەدى» (م. اۋەزوۆ. شىع. 50 تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى. – 2014 جىل. 44-توم. – 24 بەت).

كورىپ وتىرمىز، «كوڭىلدىڭ كۇيى تاعى دا» ولەڭىن دە ابايدىكى دەۋگە تولىق قۇقىلىمىز. اۋدارما سانىن كوبەيتۋگە بەيىلدى بولعان كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىر كەلمەسكە كەتتى، ەندى ءتول ولەڭدى اۋدارمادان اجىراتىپ الار ۋاقىت جەتتى.

ءتورتىنشى توپتا – كوپشىلىككە بەيمالىم، عىلىمي اينالىمعا كەشىرەك تۇسكەن تۋىندىلار. ولاردىڭ ەڭ ءىرىسى – «جاڭا زاكون» ولەڭى. وزگەلەرى كولەمى ءۇش شۋماقتان اسپايتىن شاعىن ولەڭدەر. مىسالعا «وي جۇگىرتىپ قاراشى، ماعاش بالا» دەپ باستالاتىن قوس شۋماقتى سەمەيلىك عالىم امانتاي يسين 1997 جىلى اباي مۋزەيى قورىنان، ال «توق، تاتۋدى سىيلاماي» دەپ باستالاتىن ءتورت جولدى تارازدىق ىزدەنۋشى ءالىمباي نايزاباەۆ شاكارىمنىڭ ماقالاسىنان تاۋىپ الىپ، عىلىمي اينالىمعا قوستى. سول سياقتى اباي مۋزەيى قورىنان الىنعان «كۇنايىم كوپ يللاھي» ولەڭىنىڭ ورنى ەرەكشە. سەبەبى، ول ابايدىڭ ولەر شاعىندا ايتقانى. ايتپاقشى، ەستەلىك ارقىلى جەتكەن «تاعات دەگەن نە تاعات حاق جولىندا» دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭ دە بار. ول دا مەنى قايتىپ ۇمىتاسىڭ دەگەندەي جادىڭدا جاتتالىپ قالاتىن قۇندى دۇنيە.

مىنە، اسىل مۇرانى تولىقتىرعان ولەڭ، جىرلار وسىلار. اباي الەمىنە بوتەننىڭ ءبىر شۋماعى دا قونا الماسى انىق. بىراق وزىنىكىن تۇگەندەۋ، ءاربىرىن ورنى ورنىنا قويۋ اسا قاجەتتى ءىس. سوندا اقىن الەمىنە، «جۇمباق جان» قۇپياسىنا جان-جاقتان ساۋلە تۇسپەكشى. مىسالعا «بۇركىتتىڭ سىنى» ولەڭىن الايىق. ول – ابايدىڭ ازىرگە «قايعى ويلاماعان» البىرت شاعىنىڭ كۋاسى. قۇستىڭ ءتۇر-سيپاتى، سۋرەتى تىلگە جەڭىل، كەستەلى ۇيقاسپەن سۋرەتتەلگەن. ياعني ولەڭ اۆتورى عاجايىپ اقىن، ءارى بۇركىتشى. ابايدىكى ەمەس دەۋ قيانات ء(وزىنىڭ شەدەۆر ولەڭىن يا ءانىن باسقاعا كىم بەرمەك، ونداي اڭقاۋسوقتى تاپشى كانە؟). «اقىلدى ادەت جەڭبەگى – ەسەر جۇرتتىڭ كوپتىگى» دەپ باستالاتىن ءۇش شۋماق تۋرالى دا وسىنى ايتامىز. بۇل ايگىلى «سەگىز اياق»-قا جۇرت ءمان بەرە الماعانىن كورىپ، ابايدىڭ سوعان كۇيىنىپ ايتقان ولەڭى.

قورىتا كەلگەندە، اباي مۇراسى جيىرما شاقتى ولەڭگە تولىقتى. وعان ۇرەي، سەكەممەن ەمەس، ابايتانۋ عىلىمى دامۋ، تولىعۋ، ءوسۋ ۇستىندە بولۋىنىڭ كۋاسى دەپ قاراعان ابزال. كىم كىمگە دە ايان، عىلىمدا وزگەرۋ، جاڭارۋ تابيعي قۇبىلىس. جوعارىداعى «مۇرسەيىت قولجازبالارىندا بار ما، بار بولسا عانا مويىنداۋىمىز كەرەك!» دەگەن ناداندىقپەن ايتىلعان جاڭساق پايىم.

ءوزىمنىڭ بايقاعانىم، ادەبيەتشى قاۋىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1940 جىلعى شاعىن ماقالاسىن باسشىلىققا الادى، سونى قالقان ەتەدى. بىراق ول زامان مەن بۇل زامان ءبىر ەمەس، قاراقتار. سوعىسقا دەيىن ابايدىڭ كوزىن كورگەن، ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن كونە كوزدەر، ءيا، كوپ-ءتىن. سول موگيكاننىڭ سوڭعى تۇياعى – 1951 جىلى ابايدىڭ بەس-التى ولەڭىن قايىم مۇحامەتحانوۆ قولىنا تابىستاعان ءمادي تاستامبەكوۆ دەگەن اقساقال بولدى. سونان بەرى وتكەن جەتپىس جىلداي ۋاقىتتا «مىنە، اباي ولەڭى» دەپ تاپسىرعان كىسىڭ كانە؟ ونداي ادام بولدى ما؟ جوق، بولعان جوق. سوندىقتان ءسال-ءپال سەزىكتى كورىنسە: «ابايدىكى ەمەس!» دەپ ات-توندى الا قاشۋعا اسىقپايىق. قولدا باردىڭ قادىرىن بىلەيىك. سونداي-اق، ولەڭنىڭ وزەگى، يدەياسىنا ەمەس، ءتۇرى مەن ۇيقاسىنا باسىمدىق بەرۋگە ۇيرەتكەن سوۆەتتىك تسەنزۋرا ماشىعىنان ايىعاتىن ۋاقىت تا جەتكەن سياقتى.

ايتا وتەرى، بىلتىرعى جىلى ابايدىڭ جاڭا ۇلگىدەگى ەكى تومدىق تولىق جيناعى دايىندالىپ، ءجۇز داناسى باسپادان شىقتى. اتالمىش جيناقتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – اباي مۇراسى العاش رەت سوۆەتتىك شابلون مەن تسەنزۋرادان تولىقتاي ارىلدى. ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرى ەكى تومدىقتىڭ ءبىرىنشى تومىندا جەكەلەي توپتالدى. ءاربىر ولەڭگە تۇسىنىك بەرىلىپ، ءار تۇرعىدان دايەك-دەرەكتەر كەلتىرىلدى (ىلكىدە قىسقا عانا شولۋ جاساۋمەن شەكتەلگەن سەبەبىم سول).

جوعارىدا ءسوز بولعان جيىرما شاقتى ولەڭدەرگە قاتىستى مەن اتقارعان ءىس-شارالار – ولاردىڭ  ءدالدى داتاسى مەن تۋىلۋ تاريحىن انىقتاۋ بولدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ بارشاسى وزدەرىنىڭ زاڭدى ورنىن تاپتى. ەندى «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەيتىن شىعارما ابايدا قالعان  جوق، اعايىن.

قورىتىندى: اباي مۇراسى – حالىقتىڭ تاربيە قۇرالى، ونى تانىتۋ –قوعام ساناسى سەرپىن الۋىنىڭ كەپىلى. بۇل ماسەلەگە ات ءۇستى قاراۋدىڭ سالدارى اۋىر، سوندىقتان مەملەكەت تاراپىنان ناقتىلى قادامدار جاسالۋعا ءتيىس! نەگە دەسەڭىز، رۋحاني جاڭعىرۋ سوندا عانا ىسكە اسپاق، ايتپەسە جوق.

 اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz