قىتايدان جەڭىلگەن حۇڭ (حۋن) حالقى I عاسىردا قاڭلى (كانگيۋ) مەملەكەتى ورنالاسقان قازىرگى قازاق دالاسىنا (ساق دالاسى) اۋىپ كەلدى. بيلىكتەن شەتتەتىلگەن قاڭلى تايپاسى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا بوي ۇسىنىپ، سوندا ىعىسقان ءتارىزدى. ساق دالاسىن يەمدەنگەن حۇڭ حالقى ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنالاسقان ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋعا قاۋقارسىز بولدى. سەبەبى – ءۇيسۇن يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى وداقتاسقان. حۇڭ مەن ساق حالىقتارى ارالاسىپ، ءبىرتۇتاس «حازاق» دەگەن حالىققا اينالا باستادى. بيلىك حۇڭداردا بولعاندىقتان، ول ايماقتى ۇيسۇندەر «حۇڭزاق» دەپ اتادى (حۇڭ جاق، ياعني حۇڭ ايماعى دەگەن ماعىنادا). كەيىن ايماق حالقى دا حۇڭزاق دەپ اتالىپ كەتتى. شامامەن VI عاسىردا حۇڭزاق قىسقارىپ، اۋەلى حزاق, سوسىن حازاق بولىپ ءبىرجولا ورنىقتى («ۇڭ» بولىگى قولدانىستان شىعىپ قالعاندىقتان، حۇڭزاق اۋەلى حزاح, سوسىن حازاح بولىپ وزگەرىپ، ورنىقتى). اتاۋدىڭ وسىلاي وزگەرىپ، ورنىعۋ دەرەگى ساق پەن حۇڭ (حۋن) حالىقتارى قوسىلۋىمەن قازاق ۇلتى پايدا بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى.

ءۇيسۇن يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى تىعىز وداقتاس بولدى، ءۇيسۇن يمپەرياسىن قىتاي قىزدارىنان تۋعاندار بيلەگەنىن قىتاي جازبا دەرەكتەرى راستايدى. سوندىقتان بولار، ب.ز. II عاسىردا ءۇيسۇن يمپەرياسىندا بۋددا ءدىنى وركەن جايدى، ول – كۋشان گەرەي دەگەن پاتشا بيلەگەن زامان. وسى پاتشانىڭ ەسىمىندەگى «كەرەي» اتاۋى ونىڭ كەرەي تايپاسىنان ەكەنىن نەمەسە سەنىمدى اسكەري كۇشى كەرەي تايپاسى بولعانىن بايقاتادى. ەجەلگى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن كەي عالىمدار كەرەي تايپاسى اۋەلدە ۇيسۇندىك بولعان دەپ تۇجىرىمدايدى.

ال III عاسىردىڭ سوڭىندا قىتاي يمپەرياسى ەكىگە ىدىراپ السىرەگەنى، ونىڭ سولتۇستىك بولىگىن «قىتاي ەمەستەر» بيلەگەنى بەلگىلى. سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن توبا توبى ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيادان دەگەن دۇرىس. ويتكەنى، قىتاي مەن ءۇيسۇن يمپەريالارىنىڭ ۇزاق عاسىرلىق تىعىز وداقتاستىعى جانە ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرى مەن قىتاي بيلىگى اراسىنداعى ناعاشى-جيەندىك تۋىستىق بايلانىس ۇيسۇندىك ديناستيا وكىلدەرىنە قىتاي يمپەرياسىن دا بيلەۋگە مۇمكىندىك تۋدىرعان. ۇيسۇندىك ديناستيانىڭ قىتاي يمپەرياسى بيلىگىنە تالاسۋى بۇل يمپەريانى ەكىگە ىدىراتتى دەسە دە بولادى. قاتتى السىرەگەن ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيا ايماعىن IV عاسىردا جۋجاندار تارتىپ الدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى شىڭجان ايماعىندا عانا ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالدى جانە سولتۇستىك قىتايدىڭ بيلىگىن ءوز قولدارىنا الدى. ولاردى قىتاي جازباسى توبا تايپاسى دەپ كورسەتەدى جانە ءبىر رۋى «تۋفا» دەپ اتالاتىنىن اتاپ وتەدى. «توبا» دەگەن تابىن تايپاسى اتاۋىنىڭ قىتايشا قىسقارىپ دىبىستالۋى دەپ بىلەمىز. باشقىر حالقى قۇرامىنا سىڭگەن تابىندار «ۋيسۋن» دەپ تە اتالعانى ءمالىم. وسى دەرەك تابىن تايپاسىنىڭ اۋەلدە ءۇيسۇن يمپەرياسىندا ءومىر سۇرگەنىن ايعاقتايدى.

رەسەي عالىمدارى توبا تايپاسى موڭعول تىلدىلەر دەپ بۇرمالايدى. الايدا، توبا تايپاسىنىڭ تۋفا رۋىنان تۇركىتىلدى تۋۆا ۇلتى قالىپتاسقانىن ەسكەرسەك، توبا تايپاسى تۇركىتىلدى بولعانىن كورەمىز. ياعني، ول ءۇيسۇن-جۇندىلىك تايپالار توبىنان بولعان. تابىن تايپاسى قۇرامىنداعى قوڭىر رۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن حۋنمو (قوڭىرمىن) ديناستياسىنان دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. وسى دەرەك تە سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن توبا تايپاسى قازاقتىڭ تابىن تايپاسى ەكەنىن دالەلدەيدى. دەمەك، ارعىن، وشاقتى، كەرەي، ۋاق جانە تابىن تايپالارى ارعى تەگىندە ءجۇندى حالقىنان بولىپ شىعادى.

بايدىبەك اتاۋى قايدان پايدا بولدى؟

قىتاي جازبالارىنىڭ «كۋشان پاتشالىعى بولدى» دەگەن ايماقتى «ۇيسۇندەر جەرى» دەپ كورسەتۋى، سول ايماقتا وتىرعان وزبەك حالقىنىڭ ءوز نەگىزىن ۋيشۋن دەپ تانۋى جانە سول ايماقتاعى قازاق تايپالارىنىڭ جالپىلاي «ۇيسۇندەر» دەپ اتالۋى ەرتەدەگى يمپەريانىڭ كۋشان ەمەس، ءۇيسۇن دەپ اتالعانىن ايعاقتايدى. اۋەلگى ءۇيسۇن مەملەكەتى شىڭجاندا ورنالاسقان تاۋلىق كىشىگىرىم كنيازدىك بولعانى بەلگىلى، ونىڭ حالقى وشاق (يۋەچجي) تايپاسى بولدى. كەيىن ول كنيازدىككە ورتا ازيا قوسىلىپ يمپەرياعا اينالعاندا، اتاۋ ءۇيسۇن بولىپ قالدى. الايدا، ءۇيسۇن يمپەرياسى حالقى قۇرامىندا جۇندىلىك تايپالارمەن قاتار جەرگىلىكتى ساق-سكيفتىكتەر دە بولعان. كەيىن جۋجاندار زامانىندا ولارعا شاپىراشتى، ال تۇركى اشينالار زامانىندا ىستى مەن دۋلات تايپالارى بارىپ قوسىلدى. ەجەلگى گرەكتىك، ريمدىك جانە قىتايلىق جازبالار البان، سۋان (سىبان), قاڭلى، سىرگەلى تايپالارىنىڭ ساق-سكيف حالقىنان ەكەنىن، ال ىستى، شاپىراشتى، دۋلات تايپالارىنىڭ حۇڭ (حۋن) حالقىنان ەكەنىن كورسەتەدى. ولار وتىرعان نەمەسە بارىپ قونىستانعان ايماقتار «ءۇيسۇن جەرى» دەپ تانىلعاندىقتان، ولاردىڭ ورتاق اتاۋلارى «ۇيسۇندەر» بولىپ ورنىقتى.

ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن حوڭىر (حۋنمو) توبى جۇندىلىك «جەتى تايپالىق بايدى وداعىنا» سۇيەنگەن سياقتى. وشاقتى تايپاسىندا بايلى رۋىنىڭ جولى ۇلكەن سانالۋى جانە ۇيسۇندىك تايپالاردىڭ ءوز شەجىرەسىن بايدى-بەكتەن تاراتۋى سونداي سەبەپتەردەن قالىپتاسقان. ياعني، ۇيسۇندەردىڭ ارعى تەگى سانالاتىن «بايدىبەك» اتاۋى جەكە ادامدى ەمەس، ول ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلىگىنە جاقىن بولعان بايدى تايپالىق وداعىن كورسەتەدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى 500 جىل بيلەگەن ايماق كەيىن «ءۇيسۇن جەرى» بولىپ كەتكەندىكتەن، وندا وتىرعان تايپالار دا ء(ۇش ءتۇرلى حالىق بولعانىنا قاراماستان) جالپىلاي «ۇيسۇندەر» دەپ اتالعان. وزگەلەر «ۇيسۇندەر» دەپ اتاعاندىقتان، ول تايپالار دا كەيىنگى شەجىرە جازۋ زامانىندا ورتاق تەكتەرىن ىزدەگەن. ولاردىڭ ەمىس-ەمىس ەستە قالعان اڭىزدار جەتەگىمەن بايدى تايپالىق وداعىن «بايدىبەك» دەۋ ارقىلى ورتاق اتالارىن تاپقانداي بولعانىن بايقايمىز. ياعني، بايدى اتاۋلى جەتى تايپا وداعى جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر «ۇيسۇندىك تايپالار بايدىبەك بابادان تارايدى» دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرادى.

ال قوڭىر رۋى وشاقتى تايپاسىندا عانا ەمەس، الماتى وبلىسىنداعى ىستىلار قۇرامىندا دا، شىمكەنت، جامبىل ايماعىنداعى ىستىنىڭ تىلىك رۋى مەن دۋلاتتىڭ سيقىم رۋى قۇرامىندا دا (قوڭىردىڭ شۋىلداعى) جانە قىزىلوردا ايماعىنداعى تابىندار قۇرامىندا دا بولۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن حۋنمو توبىنىڭ اتاۋى دۇرىسىندا قوڭىر ەكەنىنە دالەل (بيلەۋشى ديناستيا بولعاندىقتان يمپەريانىڭ بارلىق ايماعىندا ولاردىڭ وكىلدەرى بولدى، كەيىن ولار ءوز ايماعىنداعى تايپالار قۇرامىنا ءسىڭدى). ال شاپىراشتىلار مەكەنىندەگى ۇشقوڭىر اتاۋى، ءۇشارال قالاسى ماڭىنداعى قوڭىر مەكەنى، قىزىلوردا ايماعىنداعى بايقوڭىر مەن سارىسۋداعى تورقوڭىر دەگەن جەرلەر ءۇيسۇن يمپەرياسى ايماعىنىڭ تەرريتورياسىن پاش ەتەدى. ءتىپتى، سەمەي ايماعىنداعى قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى كەيىنگى مۇسىلماندىق زاماندا سول ايماققا ءدىن تاراتقان قوڭىر ديناستياسى ۇرپاعىمەن بايلانىستى دەۋگە ابدەن بولادى.

جالپى وشاقتى تايپاسىنىڭ جامبىل، شىمكەنت، تاشكەنت ايماقتارىنداعى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردە شاشىراپ ورنالاسقانى جانە ءبىر توبىنىڭ بايقوڭىرعا جاقىن ارالسك قالاسى ماڭىندا وتىرعانى ءۇيسۇن يمپەرياسى زامانىنان باستاۋ الادى.

ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ استاناسى قايدا بولعان؟

قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ استاناسى تالاس وزەنى جاعاسىندا بولعانىن كورسەتەدى جانە ونىڭ قىتايشا جازباداعى اتاۋى كيريليتسادا سۋياب بولىپ تاريحقا ەندى. رەسەي عالىمدارى ىقپالىمەن اتالعان قالا قازىرگى قىرعىز ايماعىندا بولعان، ول كەيىن ىستىقكول اعىسىمەن جويىلعان دەگەن تۇجىرىم ورنىقتى. كوپ ايماعى دالالى بولىپ كەلەتىن يمپەريا استاناسىنىڭ تاۋلى ايماققا جاقىن ورنالاسۋى اقىلعا سىيمايدى. ويتكەنى، تاۋ جوتالارىنىڭ جاقىندىعى جاۋدىڭ وقىستان شابۋىل جاساۋىنا كەڭ مۇمكىندىك بەرەتىنى داۋسىز. حازار قاعاناتى استاناسى مەن كەيىنگى التىن وردانىڭ كىشى ورداسى بولعان سارايشىق قالاسىنىڭ اشىق دالالى جەردەگى وزەن ماڭىندا ورنالاسۋى جانە ولاردىڭ اينالا وزەنمەن قورشالۋى ەۋرازيا دالاسىن بيلەگەندەردىڭ مەملەكەت استاناسىن قاي جەردە قالاي سالعانىن جانە ولاردى قانداي ادىسپەن قورعاعانىن پاش ەتەدى. سول زامانداردان مەملەكەت استاناسى ەتىپ ەكى قالانى تانىعانىن، ولاردىڭ ءبىرى نەگىزگى استانا، ال ەكىنشىسى كىشى استانا قىزمەتىن اتقارعانىن كورەمىز.

ول كەزەڭدەردە ارال تەڭىزىنە بارىپ قۇيعان شۋ مەن تالاس وزەندەرى ءۇيسۇن يمپەرياسى مەن قاڭلى (كانگيۋ) مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى بولعانىن لەۆ گۋميلەۆ قىتاي دەرەكتەرىمەن انىق جازادى. قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن يمپەرياسى شىعىس، ورتالىق جانە باتىس دەگەن ءۇش ايماقتان تۇراتىنىن باياندايدى. ءۇشارال اۋىلى ورنالاسقان جەر ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ باتىس ايماعىنىڭ ورتالىعى، ال ءۇشارال قالاسى ورنالاسقان جەر ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ شىعىس ايماعىنىڭ ورتالىعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن گەوگرافيالىق كارتادان بايقاۋ وڭاي. ىلە وزەنىنە جاقىن ايماقتاعى تەنتەك وزەنى جاعاسىندا ءۇشارال قالاسى ورنالاسسا، تالاس وزەنى جاعاسىندا ءۇشارال اۋىلى ورنالاسقان. ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا وزدەرىن «قوڭىرمىز» (حۋنمو) دەپ اتاعان. وشاقتى تايپاسىنىڭ ءتورت رۋىنىڭ ءبىرى – قوڭىر جانە ءۇشارال قالاسىنا جاقىن جەردە قوڭىر دەپ اتالاتىن اۋىل بار.

ءۇيسۇن يمپەرياسىن ورناتقان – يۋەچجيلەر، ونىڭ دۇرىس اتاۋى وشاق ەكەنىن ايتتىق. وشاقتى تايپاسىنىڭ وكىلدەرى قايدا وتىرسا دا اتا قونىسى رەتىندە ءۇشارال اۋىلى ورنالاسقان ايماقتى اتايتىنى دا بەكەر ەمەس (ايتپەسە، وشاقتىلار مەكەندەيتىن اۋىلدار شىمكەنت پەن تاراز ايماقتارىندا از ەمەس). جوعارىدا اتبايلار توبەسى دۇرىسىندا اتا بايسارى بەيىتى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتىق، سول جەردەن ارى قۇمعا جاقىن اقكەسەنە مەن كوككەسەنە دەگەن كىشىگىرىم قورعاندار بولعان (بىرەۋى عانا ساقتالعان). ولاردى رەسەي ساياساتىمەن «قالماقتاردىڭ قاراۋىل قارايتىن بەكىنىستەرى» دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. الايدا، اقكەسەنە، كوككەسەنە ەرتەدەگى بيلەۋشىلەردىڭ قابىرىنە ورناتىلعان كەسەنەلەر (موۆزولەي) بولۋى مۇمكىن. ونداعى بيىك سالىنعان قاراۋىلحانا مەملەكەت شەكاراسىن كۇزەتۋگە ارنالعانىن ايعاقتايدى. سول بيىكتەن قاراساڭىز، قۇم جيەگىن جاعالاي قولدان قازىلعان كەرەمەت وزەن ارنالارىن كورەسىز. ولاردىڭ قولدان سالىنعانى انىق بايقالادى جانە مەملەكەت شەكاراسىن قۇم جاقتان كەلۋى مۇمكىن جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن قازىلعان دەۋگە بولادى (ونى «ارنا» دەپ اتايدى حالىق).

وشاقتىلار ول ارنالاردىڭ قولدان قازىلعانىن ۇمىتپاعان، الايدا قاي زامانداردان ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ءۇشارال اۋىلى تالاس وزەنى جاعاسىندا ورنالاسقان، ونى تالاس وزەنى مەن اسا وزەندەرى ارنالارى ءۇش قۇرلىققا ءبولىپ جاتىر. شاماسى، ءۇشارال اتاۋىنا وسى سەبەپ بولسا كەرەك. بارشا كورشى اۋىلدار كەيىنگى كولحوزداستىرۋ كەزىندە پايدا بولدى. ال وزەن جاعالاي ورنالاسقان ءۇشارال ەرتەدەن بار اۋىل. سول وزەن جاعاسىنىڭ ارعى جاعاسى تەگىس، ال اۋىل جاقتاعى جاعاسىندا تاۋ-تاۋ بولعان قۇم جوتالارى بار. وسى قۇم جوتالاردا جابايى جەمىسى بار وسىمدىكتەر وسەدى، نەگە وزەننىڭ قارسى جاعاسىندا مۇنداي قۇم جوتالارى جوقتىعى تۇسىنىكسىز. مۇمكىن وسى قۇم جوتالارىنىڭ استىندا ءۇيسۇن يمپەرياسى استاناسىنىڭ قالدىقتارى جاتقان شىعار. قۇم جوتا ەسكى قيراعان ۇيىندىلەر ىقپالىمەن پايدا بولادى عوي.

ءۇشارال اۋىلىندا باسقا اۋىلداردا جوق ەجەلگى ۇلكەن مەشىت بار، ول مەشىت كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن سالىنعان جانە ارحيتەكتۋراسى XI عاسىرعا تيەسىلى ءتارىزدى. ونى XIX عاسىردا حوجالار سالعان دەيدى كەيبىرەۋلەر. الايدا، مۇناراسىنىڭ جوقتىعى جانە كۇمبەزدەرىنىڭ ورنالاسۋى XI عاسىر ارحيتەكتۋراسىنا كەلەتىنى ونىڭ نەگىزى ەرتەدەن بولعانىن بايقاتادى. مىسالى، XI عاسىر ارحيتەكتۋراسىنا ساي تۇرعىزىلعان قاراحان بابا كەسەنەسى مەن ءۇشارال مەشىتى ارحيتەكتۋراسى ۇقساس. وسىنىڭ ءوزى ءۇشارال مەشىتى سوناۋ ەرتە زاماننان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتەدى. ارينە، كەيىن وشاقتى اتقامىنەرلەرى قيراۋعا جاقىن قالعان مەشىتتى ءوز قاراجاتتارىنا حوجالاردىڭ كومەگىمەن قايتا جوندەۋى مۇمكىن. وسى ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعان ادامداردىڭ اڭگىمەسىمەن «ءۇشارال مەشىتى XIX عاسىردا سالىنعان» دەگەن ۇعىم قالعان شىعار.

قىزىلوردا ايماعىندا وتىرعان وشاقتىلار ول جەرگە اۋەلدە ءۇيسۇن يمپەرياسى زامانىندا بارۋى دا مۇمكىن جانە ولار وندا تالاس پەن شۋ وزەندەرىن جاعالاي جەتكەن دەۋ ورىندى. وشاقتىلار قىزىلوردا قالاسىنان ارى جاتقان وڭىردە ورنالاسقان. ەگەر ولار تاراز بەن شىمكەنت قالالارى بويىمەن بارسا قىزىلورداعا دەيىنگى ايماقتا وتىرار ەدى. كەيىن جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا وشاقتى تايپاسىنىڭ ۇشتەن ەكىسى قىرىلعانى بەلگىلى، امان قالعاندارى سول ارال تەڭىزى ايماعىنا اۋا كوشتى. ەگەر ولار تاراز بەن شىمكەنت ايماعىنا اۋسا، ونداعى دۋلاتتار تۇراقتايتىن ورىن تاۋىپ بەرەر ەدى. دەمەك، وشاقتىلار ارال تەڭىزى جاققا وزدەرىنە بەلگىلى ەسكى جولدارى – تالاس پەن شۋ وزەندەرىنىڭ سىلەمدەرىمەن جەتكەنى انىق.

قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن العاشقى ارابتار

يسلام ءدىنى «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعىنا» VIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورنىعىپ ۇلگەردى. يسلام ءدىنى اق پەن قارا تايپالاردىڭ قۇدالاسىپ، ارالاسۋىنا ىقپال ەتتى. قوڭىر رۋى دا، شاپىراشتى مەن ىستى تايپالارى دا قارا تايپالارمەن قۇدالاسىپ، ارالاسىپ، قاراپايىم تايپالاردىڭ بىرىنە اينالدى.  يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق تايپالارى تۇگەلدەي ءوز تاڭبالارىن جانسىز بەينەلەرگە اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، يسلام ءدىنىنىڭ تالابى سولاي. وسى سەبەپتەن وشاق مەن شاپىراش تايپالارى تازقارا بەينەلى تاڭبالارىن تۇمار بەينەسىنە اۋىستىردى.

سول زاماندا يسلام ءدىنىن اكەلگەن ارابتار قازاق حالقىنان قىز الىپ، دەربەس رۋ مەن تايپالاردى قالىپتاستىردى. كىشى جۇزدەگى رامادان تايپاسى اۋەلدە تاشكەنت ماڭىندا مەكەندەگەنى بەلگىلى. تايپا تاڭباسى دۋلاتتارمەن بىردەي بولۋى ونىڭ دۋلات تايپاسى قىزدارىن العان ارابتاردان قالىپتاسقانىن بايقاتادى. دۋلات تايپاسىنداعى نوكىس رۋى دا ءوز تەگىن ارابتاردان تاراتادى. ولاردىڭ اۋەلگى ورنى قاراقالپاقستانداعى نوكىس قالاسى ەكەنى انىق. ياعني، ولار – سول ماڭعا يسلام ءدىنىن جەتكىزەن ارابتاردىڭ ۇرپاقتارى.

يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن ارابتارمەن وشاقتى تايپاسىنىڭ دا ارالاسۋى زاڭدىلىق، تاسجۇرەكتىڭ سەيىت رۋى سول ارابتاردان قالىپتاسۋى مۇمكى. سەيىت – تازا ارابتىق اتاۋ جانە سەيىت دەپ پايعامبار (س.ع.س.) رۋىنان تاراعانداردى اتايدى (حوشيميدتەر). دەمەك، يسلام ءدىنىن بىزگە جەتكىزگەن ارابتاردى باستاعان سەيىت توبى وشاقتى تايپاسىنان قىز الىسىپ، سىڭىسكەن دەگەن ءجون. قوڭىر رۋىنا «مومىن» دەگەن جاناما اتاۋ بەرگەن وسى ارابتىق سەيىت توبى بولۋى مۇمكىن. ارابشا «ءمۇمىن» ءسوزى «ءدىندار مۇسىلمان» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. قوڭىر رۋىندا مۇسىلمانشىلىق مىقتى بولعاندىقتان، ولاردى «ءمۇمىن قوڭىر» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋ كەيىن قازاقشا «مومىن قوڭىر» دەپ وزگەرگەنىن بايقايمىز.

ارعى تەگىندە پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) تۋىس حوجالار بىزگە XI عاسىردا كەلدى. ال يسلام ءدىنى بىزگە ولاردان 400 جىل بۇرىن جەتىپ قويعان بولاتىن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ عالىمدارى: «سول زاماندا كەلگەن ارابتار قايتادان ەلدەرىنە كەتكەن بولار» دەگەن بولجام ايتادى. ال كەي قازاق عالىمدارى وسى بولجامدى تۇجىرىم رەتىندە قابىلداپ كەتتى. ول زامانداعى جەرجاھانعا يسلام ءدىنىن تاراتقان مۇسىلمان ارابتار بارعان جەرلەرىندە ءدىن تاراتىپ ورنىعىپ قالعان. سوندىقتان بىزگە كەلگەن ارابتار دا قازاق حالقى قۇرامىنا سىڭگەنى انىق. سەيىت، رامادان جانە نوكىس – تازا ارابتىق اتاۋلار، سول سەبەپتەن وسى رۋ-تايپالاردى سول ارابتاردان قالىپتاسقان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. دەمەك، سەيىت رۋى ارعى تەگىندە ارداقتى پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) تۋىس بولىپ شىعۋى كادىك. مۇنى قازاق عالىمدارى گەندىك زەرتتەۋلەر ارقىلى انىقتاۋى كەرەك. ءبىز تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە مۇمكىن جايتتاردى باياندايمىز، انىعى اللاعا ايان.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz