مەن قوردايدا تۇراتىن اتا-ەنەمنىڭ قولىنا كەلىن بولىپ تۇسكەنىممەن، جۇبايىم ەكەۋىمىز الماتى قالاسىندا تۇردىق. بىراق، العاشقى ۇيلەنگەن كۇننەن باستاپ-اق، اتا-انامىزعا ءجيى بارىپ تۇراتىنبىز. بۇل كۇندە دۇنيەدەن وزعان كۇيەۋىمنىڭ ارداقتى اتا-اناسى ول كەزدە زەينەت جاسىندا ەدى. اتامنىڭ اكەسى كەردەن اتامىز دا كوزى ءتىرى ەدى، بىراق كەنجە بالاسى جومارت اعا مەن كىشى كەلىنى سارا جەڭگەمىزدىڭ قولىندا تۇراتىن-دى. وسى ۇلكەن اتامىز العاشقى جىلدارى تۇڭعىش نەمەرەسى بەيبىتتىڭ ۇيلەنگەنىن، نەمەرە كەلىنى مەنىڭ تىرشىلىگىمىزدى قىزىق كورە مە، ءجيى كەلىپ قولىمنان شاي ىشەتىن ەدى.  ەڭكىشتەۋ تارتقان، شاپانى جەلبىرەگەن، اق ساقالدى قاريا قالادان كەلگەن ءبىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمىزعا، ۇندەمەي باعىپ قارايتىنداي. ەستۋىمشە، «توقساننان اسقان جاسى بار، كوپتى كورگەن باسى بار» دەگەندەي بۇل اتامىز قورداي اۋدانىنا تانىمال وزات جىلقىشى، ءارى سايىپقىران سايگۇلىك باپتاۋشى بولعان. قىراننىڭ كوزىندەي وتكىر، شۇڭىرەكتەۋ كوزى، شىمىر ءبىتىمى، تارامىس قولدارى سونى اڭعارتادى. ءبىر ءۇيدىڭ ەركە قىزى بولعان مەنىڭ وراشولاقتاۋ قيمىلىما ەكى اتام دا، ەنەم دە كەشىرىممەن قارايتىنداي. الايدا، ءوز اتامنىڭ كوڭىلىنەن بىردەن شىعا قويمادىم. الا قاعازعا قۇمار ەدىم، كىتاپ وقىپ وتىرىپ قالامىن، يا بولماسا تاڭەرتەڭ ۇزاق ۇيىقتاڭقىراپ  قالامىن. اتام بارىمىزدەن بۇرىن تاڭ اتپاستان تۇرادى. قيمىلى شيراق، بىراق  ساقال-شاشى اعارعان. مەن كەلىنمىن، اتامنان كەيىن تۇرعانىما قىسىلامىن. بىراق، اتام قالادان كەلىپ، اۋىلدىڭ تازا اۋاسىنا بالقىپ، ۇيىقتاپ قالعان بىزگە (دالىرەك ايتقاندا، ماعان) ەش رەنجىمەستەن، ءۇي جانىنداعى ءوزى قانشاما جىل باپتاپ ءوسىرىپ كەلە جاتقان باقشاسىنان كوكونىس، جەمىس-جيدەكتەرىن اكەپ  داستارقانعا قوياتىن.. سىرتقى ەسىكتەن شىعا بەرە توبەمىزدەن ماۋەلەپ ءپىسىپ تۇراتىن قارا كوك جۇزىمدەردىڭ دە باعبانى ءوزى ەدى. قالادان كەلەتىن نەمەرەلەرىنە ارناپ وسىرەدى. تىك ءجۇرىپ، تىك تۇرادى. ۇيدە بولسىن، تۇزدە بولسىن تازالىقتى سۇيەدى. وزگەلەردەن دە سونى تالاپ ەتەتىندەي. كەيىن باقسام، تەكتى قاريا ۇلكەن اتامىزدان، ءوز اكەسىنەن دارىعان تابيعي كىرپياز، تۋراشىل مىنەزىنە ۇلى وتان سوعىسىندا التى جىل قان كەشكەن قيىن كەزەڭدەردە بويىنا سىڭگەن اسكەري ءتارتىپ قوسىلسا كەرەك. كوپ سويلەمەيدى. ال، جيىن-تويدا، اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشەتىن قوعامدىق جينالىستاردا، اقساقالدار كەڭەسىندە سويلەپ كەتسە شەشەن دە، كوسەم دە بولا بىلەدى. كوپ ىسىندە كورەگەندىك تە تانىتا بىلگەنىن دە سەزدىك، زامانداستارى دا كوز جەتكىزدى.

ۋاقىت ءوتىپ جاتتى.. سوعىستا شىنىعىپ، قاتايعان اتام دا، ەنەم دە قارتايدى. نەمەرەلەر، ءتىپتى شوبەرەلەر ءسۇيىپ ۇزاق جاسادى. ءبىز بولساق، ورتا جاسقا جەتتىك. مەن دە مەيىربان، جۇمساق مىنەزدى اياۋلى ەنەمنىڭ، تەمىردەي قاتال اسكەري ءتارتىپتى بويىنا سىڭىرگەن اتامنىڭ شىڭداۋىنان ءوتىپ، تەمىردەي توزىمگە يە، كىرپياز ەنە بولدىم. قىزمەتىمىز الماتىدا بولعان سوڭ، كىشى قاينىممەن بىرگە تۇراتىن قارتايعان اتا-انامىزدى قالاعا دا الىپ كەلىپ، از دا بولسا قارايتىنبىز. جۇمىسقا كەتەمىز، وزدەرى شۇيىركەلەسىپ ۇيدە قالاتىن. كەيىننەن اياۋلى انامىز دۇنيەدەن وزدى. اتام جەتىمسىرەپ قالعانداي بولدى. بۇرىنعى ادەتىمىزشە، قالاعا اكەلىپ تۇرامىز. قالانى ۇناتا بەرمەيدى. جۇمىستان كەلگەندە، زەرىكپەسىن دەپ، ارنەنى اڭگىمە ەتىپ الدارقاتپاق بولامىز. اتامنىڭ سوعىس ارداگەرى ەكەنىن دە، ۇزاق جىلدار ءوزى تۋىپ-وسكەن قورداي ەلىندە ۇستازدىق ەتكەنىن دە بىلەمىز. كەيدە ءوزى دە ماعان: «راۋشان، قاراعىم سەن ءتىل-ادەبيەت مامانىسىڭ عوي»، دەپ ادەبيەت، تاريح جايىنان ءسوز قوزعايتىن. قورداي ەلىنەن شىققان ءوز اكەسى كەردەن اتامىزبەن جولداس، زامانداس بولعان كەنەن اتامىزدىڭ اسقان اقىندىعى، ورىس پاتشا ۇكىمەتىنىڭ پولكوۆنيك شەنىن يەلەنگەن، ايگىلى نوعايباي بي اتامىزدىڭ شەشەندىگى، كوسەمدىگى جايلى سۇيسىنە اڭگىمەلەيتىن. اقىن رزا قۋناقوۆا، جازۋشى مارال سقاقباەۆ، اكادەميك نىعمەت ساۋرانباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ماقتانىشپەن ايتاتىن. بىردە مەن اتام اۋىزعا الۋعا اۋىرسىناتىن، اسىرەسە، ءوزى ەشكىمگە ايتا بەرمەيتىن سۇراپىل سوعىس جايىنان ناقتىراق بىلگىم كەلىپ، سىر تارتپاقشى بولدىم..

...سول كۇنى 1941 جىلدىڭ جازعى تاڭى تامىلجىپ اتقان ەدى. تاۋدىڭ ورتاسىنداعى جازدىڭ جاسىل كورپەسىن جامىلىپ، تاۋدىڭ تاڭ الدىنداعى تىنىق اۋاسىمەن تىنىستاعان  قاننەن قاپەرسىز ويماقتاي  شارباقتى اۋىلى بۇيىعى ۇيقىسىنان ويانا قويعان جوق ەدى. تاڭعى تىنىق اۋانى جارىپ، ساتىرلاعان ات تۇياعىنىڭ دىبىسىنان بۇكىل اۋىل ويانعانداي بولدى. ءۇي شارۋاسىنىڭ، بالالاردىڭ قامىمەن قانشا شارشاسا دا، وتكەن تۇندە كوز ىلە الماي، الدەنەگە مازاسىزدانعان ىرىستى انا اتتى كىسىنىڭ ءوز شارباعىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعانىن سەزىپ، ۇيدەن اتىپ شىقتى. اۋىل پوچتالونى اتىن تەبىنە جاقىنداپ، قارا تانىمايتىن كەيۋانانىڭ قولىنا ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇستاتا بەردى.. «پابەسكە» ەكەن.. انا جۇرەگى قارس ايرىلدى... وسى جازدا عانا ورتا مەكتەپتى تامامداعان اتام قايىن كەردەنوۆ توپ بوزبالالارمەن تىزە قوسىپ،  اتاقتى «قىرىق ءبىردىڭ» 25 ماۋسىمى كۇنى كوپپەن بىرگە مايدانعا اتتانىپ كەتە بارادى..

سوعىس تۇگىلى، اسكەري تارتىپكە داعدىلانباعان ورىمدەي جاستاردى تيەگەن ەشالون بەلورۋسسيا اۋماعىنا جەتەدى. ولاردى كوزەلكي قالاسىندا ءۇش اي العاشقى اسكەري دايىندىقتان وتكىزەدى. ولاردىڭ قاتارىندا اتام قايىن كەردەنوۆ تە بار ەدى. 

جاس جاۋىنگەر اتام قايىن كەردەنوۆ سمولەنسك مايدانىنىڭ 13 ديۆيزياسىنىڭ 72 پولكى قۇرامىندا العاش رەت فاشيستەرمەن بەتپە-بەت ۇرىسقا قاتىسادى. «بۇل باسقىنشى جاۋدىڭ ەڭ ءبىر باسىم ءتۇسىپ جاتقان ۋاقىتى، جەر مەن كوك استاڭ-كەستەڭ. قۇلاق تۇبىنەن وق زۋلاپ ۇشىپ جاتىر. ءبىزدىڭ پولك تە قارسىلاسىپ، جان بەرىپ، جان الىسىپ جاتىرمىز. ءبىر كەزدە زۇلمات جاۋدىڭ بومبالاۋشى ۇشاعى توبەمىزدەن قايتا-قايتا اينالىپ ءجۇرىپ، بومبالاي باستادى. بومبا ءبىر كەزدە جاقىن جەردەن جارىلدى. اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي بولدى. توپىراق استىنا كومىلىپ قالىپپىن. ەسىمدى جيسام، قاسىمداعى قارۋلاس دوسىم شاھيت بولىپتى. ەكى جاق تا قاتتى قىرىلعان. كونتۋزيا العان مەن مايور بەرەزوۆسكيدىڭ گوسپيتالىنا ءتۇستىم. ەمدەلىپ شىققان سوڭ، قايتادان ءوزىمنىڭ 72 پولكىمە كەلىپ قوسىلدىم»،-دەگەن ەدى الىس قالعان كۇندەردى قامىعا ەسكە العان مەنىڭ قارت مايدانگەر اتام. وسىلايشا، سوعىس ءورتىن العاش كورگەن جاس قازاق جاۋىنگەرى مەنىڭ اتام قايىن كەردەنوۆ كەڭەستىك ارميانىڭ قالىڭ ساربازدارىمەن قاتار كەۋدەسىن وققا توسىپ، مۇز جاستانىپ، قار توسەنە ءجۇرىپ، جاۋمەن ارپالىسىپ، جىگەرىن جانىپ، سوعىس جاعدايىنا شىڭدالا بەرەدى. 1941-1942 جىلدارى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان نەمىس فاشيستەرى العاشقى جىلدارى كەڭەس اسكەرىن قاتتى ىقتىرىپ، تاجال دا باسىم اسكەري كۇشتەرىمەن ۇرىس سالعاندا تۇتقىنعا تۇسكەندەر سانى كوپ بولعانى تاريحتان بەلگىلى. وتانى ءۇشىن وتقا تۇسكەن اسكەرلەر وسى شاقتا ەرىكسىز تۇتقىنعا تۇسكەنى دە اقيقات. بىراق، ولاردىڭ كوپشىلىگى ءستاليننىڭ سايقال ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى. ال، فاشيستىك گەرمانيانىڭ ەۆروپالىق كونتسلاگەرلەرىندە بولىپ، ادام توزگىسىز ازاپ شەگىپ، ودان بوساعان سوڭ، تاعى دا سوعىسقا كىرىپ، تەك قانا 1946 جىلدارى عانا ەلگە ورالعاندار كوپكە دەيىن  توتاريتارلىق سانادان ارىلا المادى. ولار كونتسلاگەرلەردە فاشيستەردىڭ قانشاما ازاپتاۋلارىن كورسە دە، جاق اشىپ، سىر شاشپادى. الايدا، ولار ەلگە كەلگەندە، سول ەرلىكتەرى مەن ورلىكتەرىن دە اڭگىمە ەتپەدى. شىن مانىندە، جاۋمەن مايدان الاڭىندا دا جان بەرىپ، جان الىسىپ سوعىسىپ، زۇلمات جاۋدىڭ تەمىر تورىندا ازاپ شەكسە دە، قايىسپاعان ولار ناعىز ەرجۇرەك، قارا نارلار ەدى. بۇعان بۇگىن سوعىس تاريحى كۋا. قازىرگى تاڭدا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جاۋمەن قارسىلاسۋ ۇستىندە، يا جارالانىپ، يا قاپىدا قولعا تۇسكەنىنە كوز جەتكىزگەن ءبىزدىڭ مەملەكەت ولاردى الدەقاشان اقتادى. قازىرگى كەزەڭدە كەڭەستىك تۇتقىنداردىڭ اق-ادالدىعىن، جانكەشتىلىگىن پاش ەتكەن تالاي ەڭبەكتەر جازىلۋدا. ءيا، مەنىڭ ارداقتى اتام دا بۇل سۇمدىق سۇرگىننەن ءوتىپتى. رەسەيلىك «حالىق ەسى» سايتىندا دا مەنىڭ اتامنىڭ سول وتتى «1941 جىلدىڭ  6 قازانىندا  اۆستريانىڭ بادەن، شتالاگ IV ۆ لاگەرىندە بولىپ، بوساتىلدى» دەگەن اقپارات كوزگە تۇسەدى. وسىدان سوڭ، اتام قايتادان مايدان  ورتاسىنا ورالىپ، فاشيستەرگە قارسى ورشەلەنە ۇرىس سالادى. بەلورۋسسيا، ۋكراينا، رۋمىنيا، چەحوسلوۆاكيا، پولشانىڭ قالالارى مەن دەرەۆنيالارىن ازات ەتۋدە نەبىر قيىن-قىستاۋ ساپارلاردى كەشەدى. تەرەڭ وزەندەردى مالتىپ ءوتىپ، تارتپا باتپاقتاردان اسىپ ءوتىپ، ءتۇن بالاسى كوز ىلمەي قاراڭعى ورمانداردا  جاپادان جالعىز كۇزەتتە دە تۇرادى. جاۋدان ءتىل اكەلۋگە دە قاتىسادى. ديۆيزيا قورشاۋدا قالعان كۇندەردە، اشتىققا دا توزەدى. اقىرى، شابۋىلعا شىعىپ، قورشاۋدى بۇزىپ، جاۋدى تىقسىرادى. ءسويتىپ، ساڭلاق جاۋىنگەر اتام قايىن كەردەنوۆ ايبىندى 72 پولك قۇرامىندا نەمىس فاشيستەرىمەن ورشەلەنە شايقاسىپ، ولاردى ءوز ۇياسىندا تالقاندايدى. ال، كوپتەن كۇتكەن جەڭىس كۇنىن پراگا قالاسىندا قارسى الادى. «فاشيستەر اياۋسىز قىرعان، زورلىق-زومبىلىق كورگەن شەت ەل تۇرعىندارى ازات ەتۋشى ءبىزدى كورگەندە ەرەكشە قۋانىپ قارسى الاتىن ەدى»،-دەگەن ەدى مايدانگەر. بىراق، سوعىستا قاناتى قاتايىپ، ەسەيگەن سارباز اتام قايىن كەردەنوۆ ەلگە تەك 1946 جىلى ورالادى. اكەسىن كورگەنمەن، اياۋلى اناسىن قايتىپ كورە المايدى..  

ەلگە ورالىسىمەن اۋەلدە سىرتتاي كازپي-گە تۇسكەن ول، كەيىن س.م. كيروۆ اتىنداعى  قازمۋ-گە اۋىسىپ، ونىڭ كۇندىزگى ءبولىمىن تاريح ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىعادى. اقتاس ورتا مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ ورنالاسادى. بىرتە-بىرتە پەداگوگتىك تاجىريبەسىن جەتىلدىرە ءتۇسىپ، وقۋ ءىسى مەڭگەرۋشىسى مىندەتىن اتقارادى. ال، 1953-1959 جىلدار ارالىعىندا اتالمىش مەكتەپتىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. 1959 جىلى قورداي اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا كەلىپ، اباي ورتا مەكتەبى ينتەرناتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى. مايدان وتىندە شىڭدالىپ، شيراعان، ءوزى دە تابيعاتىنان شيراق مىنەزدى، تۋراشىل، تالىمگەر ۇستاز  بەيبىت ومىردە دە الەۋمەت ىسىنە بەل شەشە ارالاسادى. ءوزى باسشىلىق ەتكەن مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ جاي-جاعدايى ونى ارقاشان تولعاندىرادى. سول جايدان بىلاي دەگەنى دە بار: «مەن ينتەرناتتى قابىلداپ العاندا 37 وقۋشى بار ەكەن. كەيىن وقۋشىلار سانى 150-200-گە دەيىن جەتتى. ەر بالالار ءۇشىن، قىز بالالار ءۇشىن جاتاقحانا، اسحانا سالدىق. بۇرىن ورتالىقتان شەتتەۋ كرۋپسكايا كولحوزىنىڭ كلۋبىندا جاتادى ەكەن. وقۋشىلارعا ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە بەرۋگە تىرىستىق. شاكىرتتەرىمىز ءار سالادا قىزمەت ەتەدى، قازىر ولاردىڭ كوبى زەينەتكەر دە بولار. كورگەن جەردە   «ۇستاز» دەپ ءيىلىپ تۇرادى. «شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەگەن عوي. ەندى جاس بولسا كەلدى، جەكە ومىرىمدە دە باقىتتىمىن. نەمەرە-شوبەرە ءسۇيدىم. ەندىگى ۇرپاق سوعىستى كورمەسە ەكەن. باقىتتى بولسا ەكەن دەپ تىلەپ، باتامدى بەرەمىن!». 

ءيا، بۇل 98 جاسقا كەلىپ، 2019 جىلى دۇنيەدەن وزعان ارداقتى ارداگەر، ءبىر عانا مەكتەپتىڭ عانا ەمەس، ەلەۋلى ەڭبەگىمەن، قوعامشىل  ىسىمەن ەلدىڭ ۇستازىنا اينالعان مەنىڭ ارداقتى اتامنىڭ وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن جەڭىس تويىندا ايتقان اڭگىمەسى ەدى.

مەكتەپ-ينتەرنات مەڭگەرۋشىسى بولىپ 23 جىل ەڭبەك ەتكەن ۇستازدىڭ ەڭبەگى ەلەنبەي قالعان جوق. تاريحشى ۇستاز «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىن يەلەنەدى، ەكى رەت قازسسر وقۋ ءمينيسترىنىڭ گراموتاسىمەن ماراپاتتالادى. الەۋمەت ومىرىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە بەلسەنە ارالاساتىن مايدانگەر، ۇستاز اۋىلدىق كەڭەسكە ءۇش رەت دەپۋتات بولىپ سايلانادى. ال، 2000 جىلى جاسامپاز كەڭەس اسكەرىنىڭ ساڭلاق ساربازى، مايدانگەر قايىن كەردەنوۆكە قورداي اۋدانىنىڭ مادەني-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ءوسىپ-وركەندەۋىنە قوسقان  ولشەۋسىز ەڭبەگى ىلايىقتى باعالانىپ، جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانى ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن «قورداي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى بەرىلدى.

ءيا، بەيبىت ءومىردىڭ دە قيىندىعى مەن قىزىعى مول. وتباسىلىق ومىردە دە اياۋلى ەنەم، جارى ۇستاز-انا نۇرجامال جۇمابايقىزى ەكەۋى جاراسىمدى عۇمىر كەشىپ،  ەكى ۇل، ءتورت قىز ءوسىرىپ، تاربيەلەيدى. اتامنىڭ ۇلدارى بەيبىت پەن بەيقۇت، قىزدارى گۇلنار، بەرىك، گۇلشات اپكەلەرىمىز بەن  قايىنسىڭلىم بينارا، ولاردان سۇيگەن نەمەرە-شوبەرەلەرى، جيەن-جيەنشارلارى ءومىردىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت ەتۋدە.               

بۇگىندە ۇزاق عۇمىر كەشكەنىمەن ۇلى وتان سوعىسىنداعى ۇلى جەڭىستىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىن شاقتاۋ ۋاقىت قالعاندا كورە الماي كەتكەن جانكەشتى  مايدانگەر اتام قايىن كەردەنوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە كەۋدەسىندە جارقىراعان «قىزىل جۇلدىز»، «ۇلى وتان سوعىسى» وردەندەرى مەن ۆارشاۆا، پراگا، تاعى باسقا دا قالالاردى ازات ەتۋدەگى ەرەن ەرلىگى ءۇشىن بەرىلگەن ۇزىن قاراسى 16-عا تارتا مەدالدارى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا قاسيەتتى تۇمارداي ساقتاۋلى دەسەم  بولادى.  

راۋشان ابدىقۇلوۆا،

مايدانگەردىڭ كەلىنى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz