كىم كۇشتى؟ كىم جەڭەدى؟
تابيعات جانە ءبىز. ۇلى تەكەتىرەس. كىم كۇشتى؟ كىم جەڭەدى؟
تالقىلاساق، بىردەن جوعارىدان باستايمىز. بىلمەيتىنىمىز جوق. جاراتقاننىڭ جاعاسىنا جارماسامىز. ءدىن اتاۋلىنى جىلىكتەپ شاعىپ تاستايمىز. ءماشھۇر ءجۇسىپ، اباي، شاكارىم تەك بەرگى جاعى. سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، ءال-فارابيلەرىڭننىڭ ءوزى بىزگە تۇك ەمەس.
سويتە تۇرا ءۇي تۇرعىزۋ، كەنت سالۋدى بىلمەيمىز. ءۇيىمىز جايسىز، سۋىق بولىپ شىعادى. سالعان كەنت، شاھارلارىمىزدى سۋ الىپ، نە قار باسىپ قالادى.
تابيعاتتى ايالاماق تۇگىلى جاي عانا ساقتاي الماي وتىرمىز. الماتى تاۋعا ورلەپ تابيعاتتى جالماپ بارادى. تاۋ باۋرايىنىڭ نازىك تابيعاتى شاعىن مەكەندى كوتەرەر، ال قالا بولىپ، مەگاپوليس بولىپ ۇلعاياتىن بولعان سوڭ، تابيعاتتى وقشاۋلاپ، دەمالىس پەن تۋريزمگە ارناپ، قالانى كەڭگە شىعارسا بولماس پا؟
ۇلىتاۋ كەنتى دە تاۋ باۋرايىنىڭ نۋلى جەرىن باسىپ، جۇرتى كوگالىن تاپتاپ، سۋىن لاستاۋدا. ارحيتەكتور بولماسام دا كەنتتى تاۋدان الىسقا سالىپ، تاۋ باۋرايىن تۇمسا قالپىندا ساقتاعاندا عوي دەپ ويلايمىن. ءالى دە كەش ەمەس. جاڭا ۇيلەردى تاۋدان الىستاتا بەرۋ، ەسكى بولىككە ءۇي سالۋدى تىيۋ كەرەك.
1997 جىلى 5 وبلىستى تاراتىپ، اۋدانداردى وڭتايلاندىرۋ بارىسىندا اعادىر مەن اقسۋ-ايۋلىنىڭ قايسىسى اۋدان ورتالىعى بولادى دەگەندە، بارلىق ارتىقشىلىقتارىنا قاراماي، قالا تيپتەس كەنت اعادىر تۇيەدەي باسىمەن ءبىر تۇندە ۇتىلىپ شىعا كەلدى. اۋماقتىق جانە جولبويىلىق قوس-قوستان سالىنعان ەمحانا، اۋرۋحانا، ميليتسيا بولىمدەرى، باسقا دا قانشاما كوپ قاباتتى عيمارات، قوعامدىق نىساندار، ينفراقۇرىلىم بوساپ شىعا كەلدى. ءبارىن كىشكەنتاي عانا اقسۋ-ايۋلىعا كوشىردى. ءبىر جاعىندا جوعارى مەن تومەنگى قايراقتىلار قالدى جايراپ. تەمىر جولى جوق، جاتاعان ۇيلەرى كوپ اقسۋ-ايۋلى بىرىككەن ەكى اۋداننىڭ ورتالىعى مارتەبەسىنە يە بولىپ، سونشاما اۋىر شوقپاردى بەلىنە بايلادى. ءالى سۇيرەتىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا اقسۋ-ايۋلى كەم-كەتىگىن تولتىرام دەپ ءالى تالپىنۋدا، ال اعادىر بارىنىڭ ءبىرازىن جوعالتىپ ۇلگەردى. كىم ۇتتى؟ كىم ۇتىلدى؟
جەزدى مەن ۇلىتاۋدا دا سولاي. كەندى دە كەنتتى جەزدى جايرادى، شالعايداعى ۇلىتاۋ كەڭ ەتەك شەكپەن-شاپانى اياعىنا وراتىلۋدا. باسقا وبلىستاردا قالاي بولعانى ماعان بەيمالىم. ولاردا دا جەرشىلدىك پەن شالاعايلىق ورىن السا، تاڭدانبايمىن.
بۇل جەردە مەن قانداي دا ءبىر سەبەپپەن اقسۋ-ايۋلىنى كەمسىتىپ، ۇلىتاۋدىڭ كيەسىن بىلمەي وتىرعان جوقپىن. اقسۋ-ايۋلى مەن ۇلىتاۋدى دامىتۋ وزگەشە نىساندا جۇرگىزۋگە بولار ەدى. ولاردىڭ كيە-قاسيەتى مەن تابيعاتى، تاريحي-مادەني ماڭىزى، تۋريستىك الەۋەتى نەگىزگە الىنىپ، تابيعي-ەتنوگرافيالىق ەرەكشە جوبا جاساۋعا بولۋشى ەدى.
ەگەر ادامي ولشەممەن الساق، ديماش ونسىز دا كۇنىن كورەدى، اناۋ ءبىر انشىگە كومەكتەسەيىك، ءارى ول جەرلەسىمىز عوي دەگەنگە سايادى. نەمەسە باسقا ءبىر تالانتى بار ادامدى قوياردا-قويماي سۇيرەلەپ اكىم قىلعانمەن بىردەي. بالكىم، وعان اكىم بولعاننان گورى ينجەنەر بولعان ۇنايتىن ءارى قولايلى شىعار. جوق، ءبىزدىڭ تۇقىمنان دا ءبىر اكىم شىعۋى كەرەك.
انا جىلى سۋ العان قۇلان كەنتىن قايتادان سول جەرگە سالدى. نەگە باسقا قاۋىپسىز جەر تاڭدالمادى؟ ودان سوڭ قىزىلاعاش اۋىلى سۋعا كەتتى. ودان سوڭ قاراعاندىنىڭ كوكپەكتىسىنىڭ كوپ ءۇيىن تاسقىن سۋ الدى. ادام ءولىمى بولدى. تاعى سول «قالپىنا كەلتىرۋ». نەگە كوشىرمەيمىز؟ نەگە سونى جوبا ۇسىنبايمىز. بۇگىن تيىن ۇنەمدەپ، ەرتەڭ تەڭگە جوعالتاتىنمىزدى ويلامايمىز؟
جەزقازعان وڭىرىندەگى بىرنەشە اۋىل، كەنت جۇرتى ساتباەۆ قالاسىنا كوشىرىلدى. ءبىر كەزدە ولار دا كەن ورنىنىڭ ۇستىنە سالىنعان ەكەن.
ەندى، مىنە، ماقتارال مەن جەتىسايدىڭ كوپتەگەن اۋىلىن سۋ شايدى. وزبەك كىنالى دەيمىز. ءوزىمىز قايدا قارادىق؟ ساز كىرپىشتەن قالاناتىن اۋىل ۇيلەرى، ارينە، سۋ تيگەنى وڭبايدى. بۇل اۋىلدار دا سول جەرگە قايتا سالىنباق پا؟ قانداي ماتەريالدان سالامىز؟ ارزان، قولجەتەرلىك!
تۇركىستان وبلىسىندا قاسقاسۋ وزەنى ارناسىنان شىعىپ كەتىپ، جان-جاعىنداعى، جولىنداعى نىسانداردى شايىپ جاتىر ەكەن. ءوزىمىز ساقتانبايمىز. تابيعي اپات كوزدەرىنە جاقىن نە ءدال ۇستىنە جەكەلەگەن ءۇي ەمەس، تۇتاس قالا سالىپ تاستايمىز. بۇل كىمگە پايدالى؟
جەتى قات جەر استىنا جاسىرىنعان ءزىلزالا ەمەس، جەر بەتىندەگى قاۋىپ-قاتەردەن تولىقتاي بولماسا دا، ءبىرشاما ساقتانۋعا بولادى عوي؟!
وسى سالالاردا ناقتى ءبىلىمىمىز بولماعان سوڭ، بىزدىكى جاي پەندەلىك الاڭداۋشىلىق قانا.
اقسۋ-ايۋلى مەن ۇلىتاۋ جۇرتى! مەن سىزدەردەن اۋدان مارتەبەسىن قىزعانىپ وتىرعان جوقپىن. بۇرىنعى كۇيىنەن ايرىلىپ، كوپ ءۇيى قيراندى بولعان اعادىر مەن جەزدى، قارساقباي ءۇشىن قارنىم اشيدى. ال ۇلىتاۋ مەن اقسۋ-ايۋلىنى تىكەلەي وبلىسقا باعىناتىن تۋريستىك جوبا اياسىندا دامىتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ۇلىتاۋ ءتىپتى رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە. التىن وردانىڭ قانشاما شىنايى جادىگەرى بار ايماق رەتىندە يۋنەسكو نازارىندا بولسا دا ارتىق ەمەس.
باستى سۇراق: اۋىلدار مەن كەنتتەردى، ءتىپتى تۇتاس قالالاردى قاۋىپتى جەرلەرگە سالۋدى قاشان توقتاتامىز؟ قازىرگى بارلارىن قاۋىپسىز جەرگە كوشىرۋ جوسپارى بار ما؟
بىلىكتى مامانداردى نەگە تىڭدامايمىز؟ ناقتى سالا ماماندارى قايدا؟بىلىم-عىلىمعا لايىقتى ورىن بەرىپ، ساياسي سولاقاي شەشىمدەردى قاتاڭ شەكتەسەك قانا، دۇرىس جولعا تۇسپەكپىز.
بىراق شەتەلدەردە دە قالالار نەبىر اپاتقا ۇشىراپ، سۋ الىپ، قيراپ، جەر استىنا كەتىپ جاتادى ەكەن. ە، وزگەلەردە دە سولاي ەكەن دەپ، بەيعامدىققا سالىنباي، ولاردىڭ دا تاعدىرى مەن تاجىريبەسىنەن تاعلىم العان ءجون.
سىزدەر نە دەيسىزدەر؟
بولات سىزدىق
Abai.kz
