قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى
ايدا بالاەۆا حانىمعا!

دۆا ۆەليچايشيح يزوبرەتاني ۆ يستوري:
كنيگوپەچاتانيە ۋساديۆشەە ناس زا كنيگۋ ي
تەلەۆيدەنيە وتورۆاۆشەە ناس وت نيح...
جورج ەلگوزي فرانتسۋزسكي افوريست

قۇرمەتتى ايدا عالىمقىزى!

بىرىنشىدەن ءسىزدىڭ مينيسترلىك قىزمەتكە كەلىپ جاتقانىڭىزعا قۇتتى بولسىن ايتامىن! ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن!

وكىنىشكە وراي، سىزگە گۇل شوعىن الىپ، كابينەتىڭىزگە بارۋدان گورى بۇگىنگى قوردالانىپ قالعان، كوپتەن شەشۋىن تابا الماي جۇرگەن، قيىن دا كۇردەلى ماسەلە تۋرالى ايتقىم كەلىپ تۇر. ول بۇگىنگى قازاق رۋحانياتىنداعى، قازاق مادەنيەتىندەگى تەلەۆيدەنيەنىڭ ورنى. تەلەۆيدەنيە - وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنىڭ سوڭىنان باستاۋ العان، 60 جىلدىق تاريحى بار، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. 60 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە قانشاما وسكەلەڭ ۇرپاق، وسى كوگىلدىر ەكران ارقىلى ءوستى، ەر جەتتى، قانشاما جاڭالىقتىڭ كۋاسى بولدى. ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني، تاريحي تاعى باسقا سالالاردا دا تەلەۆيدەنيە ءبىزدىڭ حابارشىمىز بولدى. قازاق تەلەۆيدەنياسى 1991 جىلعا دەيىن ورتالىق تەلەۆيدەنياعا، ماسكەۋگە تاۋەلدى بولىپ، سولاردىڭ حابارلارىن تاراتۋمەن اينالىسسا، ەگەمەندىك العالى بەرى  ءوز باعىت-باعدارىن انىقتاعان سالا. ودان باسقا جەكەمەنشىك كوپتەگەن تەلەارنالار اشىلدى. ولار «كتك»،«31»، «نتك»،«ستۆ»، «توي دۋمان»، «گاككۋ»، «استانا»، «تۇران» ت.ب. وزدەرىڭىزگە ءمالىم «حابار» مەن «قازاقستاننان» باسقاسىنىڭ بارلىعى جەكە مەنشىك ارنالاردان، جەكە  قۇرىلتايشىلاردان قۇرىلعان كانالدار.

الايدا، بۇگىنگى كۇندە سانى بار، ساپاسى جوق تەلەارنالار قاپتاپ كەتتى. وسى مىنا كارانتين باستالعالى قويىلعان كينولارىمىز بار، مۋزىكالىق باعدارلامالار، ءازىل-سىقاقتاردىڭ بارلىعىن قاراپ وتىرىپ مەنىڭ كوزىم جەتكەنى، قازاق تەلەۆيدەنيەسى ەڭ الدىمەن مۋزىكالىق جەڭىل-جەلپىگە قۇرىلعان ارنا بولسا، ودان كەيىنگى «ءازىل-سىقاق»  پروگراممالارعا قۇرىلعان دۇنيە ەكەن.

وكىنىشكە وراي وسى 2 ايدىڭ ىشىندە مەن بىردە-ءبىر كانالدان تەرەڭ، تاريحي ماعلۇمات الاتىن، ادامنىڭ ساناسىنادا، جۇرەگىنە دە تيەتىن عىلىمي بولماسا بالا-شاعاڭمەن ۇيالماي ەركىن كورەتىن بىردە-ءبىر ارنا تاپپادىم. جانە جاڭالىقتار «24 kz» حابارىنان باسقا كانالداردىڭ بارلىعىنىڭ تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى سەكىلدى، بىرىنە-ءبىرى ۇقساس كانالدار ەكەندىگى. «قارىنىڭنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىڭنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەمەكشى، ول ۇلتتىق ارنامىزدىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەپ كەتكەنىنىڭ كورىنىسى. قاتتى ايتسام ايىپ ەتپەڭىز. وكىنىشكە وراي شەرحان مۇرتازادان كەيىن «قازاق تەلەۆيدەنيەسى» ءبىر باسشىعا جارىماي-اق قويدى. جانە ءبىر قىزىعى بۇگىندە «قازاقستان»، «حابار» سىندى كانالداردىڭ باسشىلارىنا كىرۋ، مينيسترلەرگە كىرۋدەن دە قيىن. قاپتاعان پوليتسەيلەر، جوعارعى جاققا وتەتىن ارنايى پروپۋسكىلار، ارنايى كىلتتەر،  توراعاعا كىرۋ ءۇشىن ارىپ-اشىپ، «تەمىر تاياعىم تەبەندەي، تەمىر ەتىگىم تەڭگەدەي» دەمەكشى اسا زور قيىندىقپەن عانا كىرە الاسىڭ. وسىندايدا قالاعان كەزدە بارىپ، «شەراعا قالىڭىز قالاي؟» دەگەندە «كەلە عوي، اينالايىن!» - دەيتىن شەراعاڭدى ىزدەيدى ەكەنسىڭ! قادىرىڭدى دە، ءوزىڭدى دە ساعىنادى ەكەنسىڭ، قايران كوكە! كەزىندە وسى قازاقستان كانالىنىڭ باسشىسى ەرلان كارين مىرزاعا ءبىر ايتقان ءسوزىم بار ەدى. «وسى «قازاقستاندا»،  «حاباردا» كوركەمدىك كەڭەس بولسا، اقىلداسىپ، ياعني ستراتەگيالىق باعدارشامدى بەلگىلەيتىن بولسا» دەپ ايتىپ ەدىم. وكىنىشكە وراي ول ۇسىنىس اياقسىز قالدى. شاماسى ەرلان كارين مىرزا كەڭەسشىسىز-اق، قىزمەت ەتەم دەگەن بولار. ونىسى دۇرىس تا شىعار. بىراق دەي تۇرعانمەن دە، اندا-ساندا كوركەمدىك كەڭەسكە قۇلاق اسسا، ودان ەشكىم دە ۇتىلماس ەدى. ەڭ الدىمەن سىزدەردىڭ مەرەيلەرىڭىز ۇستەم بولارى حاق.  

جانە ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە وسى تەلەارناداعى ماماندار ماسەلەسىن قاراساڭىزدار ەكەن. ويتكەنى ونداعى وپەراتورلاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرى ۇيدە ۇيرەنگەن «ساماپال» وپەراتورلار، رەجيسسەرلاردىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. ىشىندە كاسىبي رەجيسسەر، وپەراتور، گريمەر، ستيليستتەر ماماندىعىن بىتىرگەندەر تەلەۆيدەنيەدە جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. ءبىز بۇگىن تولىق قاندى حابار الۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ماماندار تاربيلەۋىمىز كەرەك، ياعني وقىتۋىمىز كەرەك. بۇل دەگەنىمىز ءبىزدىڭ مەملەكەتتە بولاشاقتا سول مامانداردى دايىنداۋ كەرەك دەگەن ءسوز.

وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن مەن توكيوداعا كينوفەستيۆالگە بارىپ ەدىم،  سوندا مەنەن «NHK» كانالى ينتەرۆيۋ الدى. مەن سول ءجۋرناليستتىڭ سونشاما بىلىمدىلىگىنە، زەرەكتىگىنە، كينو تاريحىن سونىڭ ىشىندەگى سوۆەت كينولارىن،  اسىرەسە رەسەي، ودان سوڭ قىرعىز، قازاق، وزبەك، تۇركىمەن كينولارىنىڭ تاريحىن جەتىك بىلەتىنىنە جاعامدى ۇستادىم. سوندا مەن ودان: «قاي ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ ەدىڭىز؟» دەگەنىمدە، «توكيوداعى تەلەۆيدەنيە رەجيسسۋراسىن بىتىرگەنمىن» دەدى. مىنە بۇل ءجۋرناليستىڭ بىلىمدىلىگىن كورسەتىپ تۇر. مۇمكىن سوندىقتان دا بولار «NHK» كانالى الەمدەگى  ەڭ مىقتى كانالداردىڭ ءبىرى بوپ سانالادى.

بۇگىنگى تەلەۆيدەنيەنىڭ باستى پروبلەماسى - «رەيتينگى» ماسەلەسى. بۇل رەيتينگ كىمگە كەرەك، تۇسىنبەدىم. تۇسىنەتىنىم بۇل حالىققا كەرەك ەمەس.  «رەيتينگى» دەگەنىڭىز جارناما بەرەتىن، جەكە مەنشىك كومپانيالار مەن تەلەارنالاردىڭ باسشىلارىنا عانا قاجەت. سول رەيتينگ بويىنشا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعى زەرتتەۋلەرگەگە قاراساق، اۋديتورياسى اۋقىمدى، حابارلارى سۇرانىسقا يە ارنالاردىڭ كوشىن «1-كانال ەۋرازيا»، «نتك»،«كتك» ارنالارى باستاپ تۇر. «نتك»-داعى «رەۆيۋدىڭ» ءبىر كۇندىك كورسەتىلىم ۇلەسىنىڭ ءوزى - 10,7%، «كتك»-داعى «داۆاي پوجەنيمسيا» - 18,7%. ال «قازاقستانداعى» «سىر سۇحبات» ءبىر كۇندە ارەڭ دەگەندە - 5,1%، «ەل ارناداعى» «جارايسىڭ» - 0,2% كورەرمەندى زورعا جيناعان. قازاقشا باعدارلامالاردىڭ رەيتينگىنە قاراپ وتىرىپ قارنىڭ اشادى. حابارلاردىڭ ايلىق، اپتالىق ەمەس، ءبىر كۇندىك كورسەتىلىم ۇلەسىن سالىستىرىپ-اق، ءبىراز جايتتى باعامداۋعا بولادى.

ماسەلەن، «Gallup Media»-نىڭ ءبىر كۇنگى ەفيرگە جاساعان زەرتتەۋىندە «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى كەشكى جاڭالىقتارىنىڭ رەيتينگى - 3,1% ەكەن. «كتك» جاڭالىقتارى - 10,0%. «31»-ارناداعى «ينفورمبيۋرونىڭ» قازاقشا جاڭالىقتارى  - 7,8%.  ال «1-كانال ەۋرازيانىڭ» «ۆرەميا» جاڭالىقتارى - 23,7%-بەن ەڭ كوپ كورەرمەن جيعان. بۇعان قاراپ «قازاقتاردىڭ ءبارى «ۆرەميانى» كورەدى ەكەن عوي» دەگەن ويعا كەلەسىز ەرىكسىز. تاڭەرتەڭگىلىك «تاڭشولپاننىڭ» رەيتينگى  - 2,9%. ال  «1-كانال ەۋرازياداعى» «دوبروە ۋترو» 22,3 %-دى «ۇرىپ» تۇر.  قازاق كورەرمەنىنىڭ بارلىعى «دوبروە ۋترونى» قارايدى دەگەنگە يلانىپ-اق قالاسىز. شىن مانىندە سولاي ما، بىراق؟!  «31»-ارناداعى «قازاقشا كونتسەرتتىڭ» كورەرمەنى - 8,9% بولسا،  ءدال سول ۋاقىتتاعى «نتك»-داعى «توم ي دجەرري» مۋلتسەريالىن قارايتىنداردىڭ ۇلەسى - 26,3% ەكەن. بۇل كورسەتكىشكە كۇلەمىز بە، جىلايمىز با؟ تىزە بەرسەك مۇنداي سوراقىلىق جەتىپ ارتىلادى.

ءسىز بەن ءبىز كۇندەلىكتى تاماشالاپ جۇرگەن ءاربىر باعدارلامانىڭ قانشا كورەرمەنى بار ەكەنىن، ءار باعدارلامانىڭ رەيتينگىسىن 1997 جىلدان بەرى «TNS Gallup Media Asia» اتتى كومپانيا انىقتاپ كەلەدى. «TNS Gallup» ۇيىمى جىل سايىن 100000-نان استام تۇرعىنى بار ءىرى قالالاردا 700 وتباسىنا پيپلمەتر اتتى ارنايى قۇرىلعى تاراتادى. ءسويتىپ تەلەمەتر ورناتىلعان ءۇيدىڭ وتباسى مۇشەلەرى تەلەرەيتينگتى زەرتتەۋگە قاتىساتىن رەسپوندەنت اتانادى. تەلەديدارعا جالعانعان پيپلمەتر كۇندەلىكتى نەشە رەسپوندەنتتىڭ قاي  تەلەارنانى قانشا ۋاقىت كورگەنىن ەسەپكە الادى. تەلەونىم بەلگىلى دەڭگەيدە رەيتينگكە يە بولىپ، ارناعا پايدا اكەلۋى ءتيىس. ءاربىر رەيتينگتىڭ ارتىندا قىرۋار قارجى تۇر. ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ، جارناما بەرۋشىلەر جوعارى رەيتينگكە يە بولعان ارنالارعا عانا رەكلاماسىن ۇسىنادى. وسىدان-اق رەيتينگتىڭ نەندەي قۇدىرەت ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز. جانە ەڭ سوراقىسى سول جارناما، رەكلامالاردان تۇسكەن قارجىنىڭ كىمنىڭ قالتاسىنا باراتىنى بەلگىسىز. مىنە رەيتينگىنىڭ بىزگە بەرەتىن ءاناليزى وسىنداي.

قاراپ وتىرساڭىز وسىلاردىڭ بارلىعى ۇرپاققا دەگەن، وسكەلەڭ جاستارىمىزعا دەيتىن قامقورلىقتىڭ جوقتىعى. رەيتينگ قۋامىز دەپ، اقشا تابامىز دەپ ءبىز ۇلتتىق تاربيەدەن، ۇلتتىق كودتان ايرىلىپ بارا جاتىرمىز. ءبىز ۇلتتىق كودتان ايرىلعان كۇنى قازاق حالقى جەر بەتىنەن جوعالا ما دەپ قورقام...  مەن تەلەۆيدەنيەنىڭ باسىنداعى باسشىلار كونتەنت جينايمىز دەپ، ابىروي جينايمىز دەپ قازاق حالقىن بىرتە-بىرتە ماڭگۇرت قىلا ما دەپ وسىعان قينالام. بۇل ۇلتقا دەيتىن نە جاۋاپسىزدىق.، نە بىلمەستىك...  ارتىق ايتسام كەشىرىڭىزدەر...  ويتكەنى جەر بەتىندە  قازاق حالقىنان باسقا مەنىڭ ۇلتىم جوق.  مەنىڭ قازاق حالقىنان باسقا بايلىعىم جوق. مەن وسى قازاق حالقى ءۇشىن، ونىڭ مەنتاليتەتى، ار-ۇياتى ءۇشىن، ونىڭ مادەنيەتى ءۇشىن، ونىڭ تاريحى ءۇشىن، ونىڭ بولمىسى ءۇشىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ - انانىڭ سۇتىنەن باسقا رۋحاني ۇلتتىق قورمەن قورەكتەنگەنىن تىلەيتىن قازاقتىڭ قارا بالاسىمىن. 

مىنە بۇگىنگى جاعداي وسى. ءبىز تەلەديدار نە بەرسە سونى «جەيمىز». ولار جوعارىدان نە جىبەرسە ءبىز سونى كورەمىز. ياعني ءبىزدىڭ ءوز اقشامىزعا ءوزىمىز قارايتىن دۇنيە كورە المايمىز. بۇل تەك قانا باسشىلاردىڭ وي ورىسىنە ونىڭ ينتەللەكتىسىنە ونىڭ ەرۋديتسياسىنا، ونىڭ بولمىسىنا، ونىڭ ۇلتقا دەيتىن جاناشىرلىعىنا كەلىپ تىرەلەدى. ءيا، حالىقتىڭ رۋحانياتى-مادەنيەتى ول - ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىز، ءسىزدىڭ مەنتاليتەتىڭىزگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ەستەن شىعارماسا ەكەن تەلەۆيدەنيەنىڭ باسشىلارى. حالىقتىڭ رۋحانياتى ول ورتاق قازىنا. ول ورتاق قازىنانى حالىقتىڭ وزىنە قايتارۋ كەرەك.

تەلەۆيدەنيەنىڭ ءرولى مۇقاعالي ايتپاقشى «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەگەندەي، قازاقتىڭ رۋحانياتىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، تاريحىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق تاربيەسى مەن قۇندىلىقتارىن تەلەۆيدەنيەداعى كوركەم تىلمەن قازاقتىڭ جانىنا، جۇرەگىنە، قايتا جولداۋى كەرەك. سىزدەر سول ءۇشىن جالاقى الىپ وتىرسىزدار. سىزدەرگە رەيتينگ جيناۋ ءۇشىن اقشا تويلەمەيدى. سىزدەر ۇلتقا قىزمەت ەتسىن دەپ اقشا تويلەيدى. ۇلتقا قىزمەت ەتۋ ءبىر باسقا، رەيتينگ جيناۋ ءبىر باسقا. مىنە سولاي قادىرلى اعايىن. مىنە سولاي قادىرلى تەلەۆيدەنيە باسشىلارى. ۇلتتىڭ ەرتەڭگى ۇلت بولارى، نە بولماسى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا ەكەنىن ەندى ۇققان بولارسىزدار. ءيا، ءبىز كوپ نارسەدەن كەشىكتىك، كوپ نارسەدەن ايىرىلىپ قالدىق، مىناۋ ءبىزدىڭ سوڭعى ايالدامامىز. مىناۋ ءبىزدىڭ سوڭعى بەكەتىمىز. بۇل رۋحانياتتىڭ ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزدىڭ  ءبىزدىڭ بايلىعىمىزدىڭ سوڭعى ايالداماسى دەپ تۇسىنىڭىزدەر...  

كوزدى عانا ەمەس، كوڭىلدى دە ۇركىتىپ بىتكەن بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا باستى تاربيە قۇرالى نە؟ ارينە - تەلەارنا. قولىمىزدا بار بۇكىل تاربيە قۇرالدارىنىڭ تەتىگى وڭ باعىتقا قىزمەت ەتپەسە، ۇتىلارىمىز حاق. ۇلت ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىنە تىكەلەي ىقپال ەتەتىن تەلەارنالاردىڭ ۇلتتىق تاربيەگە كەرى اسەرىن تيگىزۋى دە كوڭىلىمىزگە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ كەلەدى. كەيدە ارنالارىمىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ەمەس، وزگە ەلدىڭ مۇددەسىن قوزعاپ جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى. دەمەك سەريالداعى ۇرىس-كەرىس، جانجال، اتا-انانىڭ بالالارمەن قارىم-قاتىناسى، ەنە مەن كەلىننىڭ اراسىنداعى شيەلەنىس، اعايىندىلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن الاكوزدەنۋى، اپكەنىڭ ءسىڭلىنىڭ وتباسىنا ورتاقتاسۋى (كەرىسىنشە دە بولۋى عاجاپ ەمەس), كۇيەۋ بالا مەن بالدىزدىڭ اراسىنداعى ماحاببات حيكايالارى جانە تاعى باسقا سەريالدارداعى ءتۇرلى «عاجايىپتاردىڭ» ادام پسيحولوگياسىنا اسەرى بولماۋى مۇمكىن ەمەس.

وسى سەريالداعى قانداي فاكتورلار ادامدارعا قانشالىقتى اسەر ەتەدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەندەر مىناداي قورىتىندى شىعارىپتى: 21% ادامدار قاستاندىق جاساۋدى ۇيرەنسە، 14%  مەلانحولياعا شالدىعادى. سەريالدىڭ مۋزىكاسىنىڭ ادامدارعا اسەر ەتۋى – 26 % بولسا، ستسەناريدىڭ اسەر ەتۋى – 6% عانا ەكەن.

ادەتتە، كينو دەگەنىمىز – يدەولوگيا دەپ جاتامىز. سول كينولاردى كۇندەلىكتى كورسەتەتىن – تەلەارنالار. قازاقستان تەلەارنالارى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ يدەولوگياسىنا قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى ەمەس پە؟ ەلىمىزدىڭ جاستارىنا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى ساقتاۋ، قازاقتىق قالپىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، ەلدىك جانە مەملەكەتتىك رۋحتى ورلەتۋ سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەر سول رەيتينگتەردىڭ تاساسىندا قالىپ قويدى

تەلەارنا باسشىلارى ەۋروپا مەن امەريكانىڭ ەڭ وزىق فيلمدەرىن ساتىپ الىپ كورسەتۋگە كەلگەندە قارجى ايايدى، ويتكەنى تۇرىكتىڭ، كارىستىڭ، ءۇندىستىڭ ارزان كينولارىن پروكاتتاۋ الدەقايدا وڭاي ءارى جەڭىل. ەندى مۇنىڭ ارتىندا قانداي «باتپان قۇيرىقتىڭ» جاتقانىن باعامداپ كورەيىك. ءۇندى فيلمدەرىنە ءبىزدىڭ جاستارىمىز تەز ەلىكتەيدى. قازىرگى تاڭدا كريشنايزمگە كىرىپ كەتكەن جاستار از ەمەس. ءۇندى سەريالدارىن ۇدايى كورۋ ادامنىڭ، اسىرەسە ون ەكىدە بۋىنى بەكىمەگەن، بۇعاناسى قاتپاعان جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن جاۋلاپ الاتىنى بەلگىلى. وسىنى ويلاعان تەلەارنا باسشىلارى بار ما ەكەن؟ 

وسى كارانتين كەزىندە مەن تىكەلەي ەفيردە ونلاين سۇحبات بەردىم. سونداعى ماعان كوپشىلىكتىڭ سۇراقتارىنىڭ ىشىندەگى بىرنەشە قايتارا قويعانى قازاقستان تەلەارناسىنداعى مەن تۇسىرگەن «سۋداعى ءىز» سەريالىن نەگە كورسەتپەدى دەدى. مەن وسى ماسەلە بويىنشا «قازاقستان» ارناسىنىڭ باسشىلارىنا حاباراسىپ ەدىم ولار «سۋداعى ءىزدى» قاراشا  ايىندا كورسەتتىك، ەكىنشىدەن سول كينونى كورسەتكەندە ءبىزدىڭ رەيتينگ ءتۇسىپ كەتتى»، دەدى. مەن سول تۇرىك كينوسىنان گورى -  ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزعا ءتان، ءوزىمىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى ءوزىمىزدىڭ سەريال ونىڭ ۇستىنە مەندەي كاسىبي ماماننىڭ كينوسىن كورسەتۋگە بولمايدى ەكەن... ياعني، قازاق كينوسىنان گورى تۇرىك كينوسى جوعارى باعالانادى ەكەن.

بىلتىر جازدا مەن «ەۆرازيا» كينوفەستيۆالىندە قازىلار القاسىنىڭ مۇشەسى بولدىم. سول كەزدە بۋراك وزچيۆيت دەيتىن تۇرىكتىڭ اكتەرى كەلدى. مەن ونداي اكتەر بارىن بۇرىن بىلمەگەن ەكەم. سول ساتتەگى ءبىزدىڭ كورەرمەندەردىڭ، اسىرەسە ءجاسوسپىرىم جاستاردىڭ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ تۇرىك اكتەرىن كورە سالا ەسىنەن تانىپ قۇلاۋى، ءبىر-ءبىرىن تاپتاپ ءوتىپ، سەلفي جاساۋعا ۇمتىلۋى مەنى تاڭ قالدىردى.. سوڭعى جىلداردا ەكرانىمىزدى جاۋلاعان سەريالداردى مىسالعا كەلتىرەيىن. «سۇلەيمەن سۇلتان»(2011), «ەرتۇعىرىل»، «سىلا. تاعدىر تالقىسى»(2006), «اۋە. جەر. عاشىق»(2010), «اسي» (2007), «يففەت»» (2011), «ماحاببات پەن جازا»(2010), «ۇزىلگەن اۋەن» (2010), «قايران زامان» (2010), «كەك»(2013), «مىڭ ءبىر ءتۇن»(2006) ت.ب.  بۇگىن عانا تەلەديداردى قوسىپ قالسام ءار ارنادا تولعان سەريال. وسىندايدا، «تۇرىك بولعىم كەلەدى، تۇرىك بولعىم» دەپ ايقاي سالعىم كەلەدى....بۇل اۋرۋ «قازاقستاندا» دا، «حاباردا» دا، باسقا ارنالاردا دا جەتىپ ارتىلادى.

كورەتىنىمىز تۇرىك كينوسى، ءۇندى كينوسى، كارىس كينوسى، ورىس كينوسى، مالاي كينوسى، فيليپپين كينوسى. سوندا قازاق كينولارى قايدا؟  بۇل جەردەن تۋىندايتىن نارسە تەلەۆيدەنيە تەك ۋاقىتتى وتكىزەتىن، كۇلدىرەتىن كانال ەمەس، كوگىلدىر ەكران - ەڭ الدىمەن يدەولوگيانىڭ ورنى. وكىنىشكە وراي وسى ەگەمەندىك العالى بەرى، ەڭ الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات دەپ ءجۇرىپ ءبىز يدەولوگيادان ايرىلىپ قالدىق. يدەولوگيا - مەملەكەتتىڭ ۇلكەن ءبىر باستى قۇرالى. يدەولوگيا دەگەننەن شىعادى. كەشەگى فاشيستتىك گەرمانياداعى بۇكىل ناتسيستىك گەرمانيانىڭ يدەولوگياسى، كوممۋنيستىك دەرجاۆاعا قارسى شىقتى. ياعني قازاقتىڭ ءسوزى بار «توقپاعى مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەدى» دەگەن. يدەولوگيانىڭ مىقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ەكى ۇلكەن دەرجاۆا، ەكى ۇلكەن سيستەما، ەكى ۇلكەن يمپەريا ءبىر-بىرىمەن سوعىستى. ال سوعىس كەزىندەگى پوليترۋگتار - بۇلار دا يدەولوگتار. مەن كەشەگى كەڭەس كەزەڭىن اڭسايتىن ادام ەمەسپىن. قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن. الايدا ول كوممۋنيستىك يدەولوگيا  XX-شى عاسىرداعى مىقتى يدەولوگيانىڭ ءبىرى بولاتىن. سوندىقتان كوممۋنيستىك يمپەريا 70 جىل بويى تۇردى. ال بۇگىندە بىزدە يدەولوگيا بار ما؟ تاۋەلسىز قازاقستاندى جىرلاعان قاي يدەولوگتى بىلەمىز؟ بۇگىندە تاۋەلسىزدىكتى پاش ەتەتىن، حالىقتىڭ ويىن العا سۇيرەيتىن، ەگەمەندىكتى دارىپتەيتىن ۇلتتىق يدەولوگيانى العا سۇيرەيتىن بىردە-ءبىر تەلەارنا دا، ونىڭ باسشىسى دا جوق.

كەشە عانا دۇرىلدەپ وتكەن جەڭىس تۋرالى ويلانساڭىز، سوۆەت حالقى قيىندىققا قاراماستان جاۋدى قالاي جەڭدى دەسەڭىز، ول ەڭ الدىمەن باتىرلىق پەن يدەولوگيانىڭ ءبىرىنشى قاتاردا تۇرعانىندا. «بارىدە جەڭىس ءۇشىن، ءبارى دە مايدان ءۇشىن» دەگەن بۇل - يدەولوگيا. «رودينا مات زوۆەت» دەگەن بۇل دا - يدەولوگيا. ال وسى يدەولوگيا بىزدە نەگە جوق؟  وكىنىشكە وراي «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ يدەولوگيامەن اينالىسىپ، حالىقپەن بىرگە قويان-قولتىقتاسىپ جاتقانىن مەن ءوز باسىم كورمەدىم. ونى حالىق كورمەيدى. ودان باسقا قانشاما پارتيالار بار. قاي پارتيانىڭ قانداي لوزۋنگپەن جۇرگەنىن، قانداي ماقساتپەن جۇرگەنىن حالىق تا، مەن دە بىلمەيدى ەكەم. ياعني، بۇل يدەولوگيا جوق دەگەن ءسوز.

ال تەلەۆيدەنيە يدەولوگيانىڭ مىنبەرى. ياعني ءپاتريوتيزمدى، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، شەجىرەمىزدى، اۋىز ادەبيەتىمىزدى،  مۋزىكامىزدى،ءبىلىمىمىزدى، عىلىمىمىزدى، سپورتىمىزدى، ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەرىمىزدى، ءبىزدىڭ دارىندى ساياساتتا دا، ەكونوميكادا دا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا دا، مەديتسيناداعى، ازاماتتارىمىزدى دا دارىپتەيتىن وسى يدەولوگيا ەكىنشى پلانعا كەتكەن سەكىلدى. وكىنىشكە وراي كەزىندەگى اشىلىپ «جارق ەتە قالعان نايزاعاي» دەپ اندە ايتىلماقشى، كەشەگى «مادەنيەت پەن ءبىلىم» كانالى جابىلىپ قالدى. «دومبىرا» كانالىنىڭ ارينە جەكە مەنشىك كانال بولۋى مۇمكىن، ونىڭ دا، سوڭعى سىن-ساعاتتارى تاياپ قالعان سەكىلدى،  اقشالارى ءبىتىپ، ىلعي «SOS» دەگەن جازۋ شىعادى. 

بىزدە «بالاپان» كانالى بار. بىراق ول كوبىندە كوشىرمە حابارلار، قىزىقتى ارنا ەمەس. نەگە؟ يۋتۋبتا بالالارعا ارنالعان ءارتۇرلى كونتەنتتەر بار. ويتكەنى ول قىزىق. بىزگە قازىر «بالاپان» كانالىن كۇشەيتۋ كەرەك. ەكىنشىدەن ءبىزدىڭ جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان كانالىمىز جوق. ياعني بىزدە «بالاپاننان» كەيىنگى كورەتىن تەك ۇلتتىق كانال. ياعني وسى ورتاداعى جاستار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان بىردە-ءبىر كانالدار، حابارلار جوق دەۋگە بولادى. اعارتۋشىلىق باعىتتاعى، عىلىممەن ءبىلىمدى ناسيحاتتايتىن 24 دوك، CCTV-9, Russia Today Documentary, Russian Travel Guide, BBC Four, DR K, France 5, HRT 3, Rai 5, Rai Scuola, Rai Storia, TVP Historia, TVP Kultura, UA:كۋلتۋرا، Yle Teema6, National geographic wild سىندى الەمنىڭ وزىق تەلەارنالارىنا قاراپ، «ءبىز نەگە ءۇنسىزبىز» دەپ بەتىمدى باسام...

بۇگىندە قازاقستان سۋيتسيدتان، اسىرەسە جاسوسپىرىمدەر اراسىندا الەمدە الدىڭعى قاتارداعى ورىنعا شىعاتىن بولسا، ءبىز جاستارعا كوڭىل اۋدارماۋىمىزدىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

بۇل دا يدەولوگيا. وسى تۋرالى نەگە ءبىزدىڭ باسشىلار ويلانبايدى؟ نەگە تەلەۆيزيانىڭ باسىندا وتىرعان باسشىلار وسىنى بىلمەيدى؟ يدەولوگيا دەگەننىڭ ءوزى ءبىر الەم. ول ۆاكۋمدىقتى قاجەت ەتپەيتىن دۇنيە.  ەگەر سونىڭ ورنىنا ءتول شىعارمالارىمىز، ءوزىمىزدىڭ ءتول دۇنيەلەرىمىز، ءتول تاريحىمىز،  مادەنيەتىمىز، ادەبيەتىمىز، عىلىمىمىز، ءبىلىمىمىز بولماسا ونى باسقا ەلدىڭ عىلىمى، باسقا ەلدىڭ ءبىلىمى، باسقا ەلدىڭ تاريحى جاۋلاپ الادى. سونىڭ دالەلى جوعارىدا ايتىلعان سەريالدار. ءبىز ەرتەڭگى ۇرپاققا ءوزىمىزدىڭ ءىنجۋ-مارجان ادەبيەتىمىزدى بەرمەسەك، ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى دارىپتەمەسەك وندا ءبىز قالاي 30 دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا كىرەمىز؟ 

مىنا قازىرگى زاماندا، كەشەگى كارانتيننىڭ كەزىندە ءبىز، عىلىمىزدىڭ جوقتىعى، ءبىزدىڭ مەديتسينامىزدىڭ جولعا قويىلماعاندىعىن كورسەتىپ بەردى. ال ءبىزدىڭ عىلىمىمىز قايدا؟ ءبىزدىڭ عىلىمي اكادەميا جابىلعانمەن، عالىمدارىمىز بار ەمەس پە؟ ولاردىڭ ءىسىن كىم دارىپتەيدى؟ تەلەۆيدەنيە دارىپتەمەسە كىم كورسەتەدى؟ سوڭعى كەزدە ەل ىشىندە «ەلارنا» جابىلادى دەگەن سىبىس حابار كەلىپ جەتتى،  «ەلارنا» - وسى قازاق كينوسىن دارىپتەيتىن، تەاتر سپەكتاكلدەرىن كورسەتەتىن بىردەن-ءبىر ۇلتتىق كانال ەمەس پە؟!  «ەل بولام دەسەڭ ەكرانىڭدى تۇزە» دەپ كەزىندە ايتقان ەدىم. ول وسى تەلەۆيدەنيەگە بايلانىستى.  سوسىن «جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەيدى» دەپ ءاربىر جەكە كانالدار، ءوز ويىنا كەلگەنىن كورسەتە بەرمەۋى كەرەك. «قالاۋلىم» قاسىرەتكە، «ايەل باقىتى» ايەل ازابىنا اينالىپ، «استارلى اقيقاتتىڭ» اقيقاتى الاسارىپ، ول ازداي «تاماشا تۆ» سىندى «ىرجاقاي» ارنا پايدا بولدى. تۇرسىنبەك قاباتوۆ باستاعان ازىلسىماقتارعا حالىقتىڭ قامىنان كورى، قالتاسىنىڭ ءمانى ماڭىزدىراق بوپ تۇر. بۇل ۇرپاقتى ۋلاۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى.

ويتكەنى ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ءبىر-اق، قانا مىندەت، ءبىر-اق، قانا ماقسات بار، ول - ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ قامى. ەرتەڭگى كۇنگە قانداي ۇرپاق تاربيەلەيمىز؟ قانداي پاتريوت جاستار وسەدى؟ قازاقتىڭ ءتىلىن، جەرىن، ءدىنىن ساقتايتىن قانداي ۇرپاق دايىنداۋىمىز كەرەك؟ ءبىز ۇلت رەتىندە جوعالىپ قالۋدان از اق تۇرمىز. سوندىقتان مەن بولاشاق ۇرپاعىمنىڭ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاق پاتريوتتارىنىڭ، باسقا ەلدىڭ كينوسىن كورىپ، باسقا ەلدىڭ جوعىن جوقتاعانشا،  ەڭ الدىمەن ءوز ەلىڭنىڭ شىعارمالارىن، ءوز ءتول تۋىندالارىمىزدى كورەتىن پاتريوت ۇرپاق بولۋى ءتيىس دەگەن نيەتپەن وسى حاتتى وزىڭىزگە ارنادىم. 

جەڭىستىڭ 75 جىلدىعىنىڭ مەرەكەسىنە وراي كوپتەگەن كينولاردى كورسەتپەدىك. وكىنىشكە وراي مىسالى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، حالىق قاھارمانى دەۋگە بولادى، ءبىزدىڭ ماڭدايمىزعا بىتكەن قاسىم قايسەنوۆ تۋرالى رەسەي، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيا قوسىلىپ تۇسىرگەن «قاسىم» كينوسىن نەگە كورسەتپەدى؟ قاسىمداي باتىردى ءبىز قازىر وسىنداي مەرەكە كەزىندە كورسەتپەسەك قاشان كورسەتەمىز؟

ەندى وسى «قازاقستان» مەن «حابارداعى» تۇسىرىلەتىن كينولاردىڭ بيۋدجەتى تۋرالى. مىسالى رەسەيدەگى كەز-كەلگەن كانالداعى ءتۇسىرىلىپ جاتقان سەريالداردىڭ بيۋدجەتى - جازىلعان ستسەناري بويىنشا قارجىلاندىرىلادى. تاريحي نەمەسە زاماناۋي دەپ ءبولىنىپ، اقشا سوعان قاراي بولىنەدى. بىزدە بارىنە بىردەي قارجى بولىنەدى. ءتىپتى كۇلكى كەلەتىن دۇنيە. بۇل دەگەنىڭىز ءوز بالاڭنان، ءوز ۇرپاعىڭنان مادەنيەتتى اياۋ دەگەن ءسوز. بۇل كۇن تارتىبىندە تۇرعان ۇلكەن ماسەلە.

ايدا عالىمقىزى، بۇل ءسىزدىڭ مينيستر رەتىندەگى مىندەتىڭىز وسى تەلەۆيدەنيەگە بولىنەتىن، تەلەسەريالدارعا بولەتىن قارجىنى پارلامەنتتە جانىڭىز اشىپ، سونى دالەلدەسەڭىز نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ياعني ەرتەڭگى كورەرمەننىڭ سىزگە ارناعان قوشەمەتى الدا دەپ بىلسەڭىز بولار ەدى.  

جانە - تەلەۆيدەنيە بۇل ۇلتتىق قورعانىستىڭ ءبىر ءتۇرى دەۋگە بولادى. بۇگىنگى كۇندە الەمدە ءارتۇرلى سوعىس بار. ول سيرياداعى سوعىس، كەشەگى ليۆانداعى سوعىس، ت.س.س. بۇدان باسقا كوزگە كورىنبەيتىن سوعىس - ينفورماتسيالىق سوعىس.  سوعىستىڭ ەڭ الاپاتى وسى - سوعىس.  جانە بۇل ينفورماتسيالىق سوعىس – ەشقاشان بىتپەيتىن شايقاس. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ كەشەگى ماقتارالداعى اققان سۋداي، ءبىز بىرەسە ەكونوميكادا، بىرەسە ساياساتتا، مەديتسينادا، بىلىمدە، عىلىمدا، كوسموستا ءار جەردەن ءبىر-ءبىر اقاۋ شىعىپ جاتسا، ونىڭ سەبەبى سول كەزدەگى ءبىزدىڭ تەلەۆيدەنيەداعى ينفورماتسيالىق جەڭىلىسىمىزدىڭ جەمىسى. مىنە ماسەلە قايدا؟!  

ارينە، جورج ەلگوزيدى قازاقشا تارجىمەلەۋگە دە بولار ەدى، بىراق ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ەكەن، سول باسىندا تەلەۆيدەنيە تۋرالى ورىس تىلىندە جازىپ ەدىم، سونىمەن بىتىرەيىن. ويتكەنى بۇگىنگى زاماندا بىزدە بيۋروكراتتار كوپ. ول تۋرالى جورج ەلگوزي: بيۋروكرات - ەتو چەلوۆەك نادەلەننىي داروم نەپونيمانيا ..دەگەن ەكەن.   

قازىر بىزدە قاۋىپتى ەكى ۆيرۋس بار.. 

ول كوروناۆيرۋس پەن تەلەۆيرۋس... 

ەكىنشىسى اسا قاتەلى ىندەت پە دەيمىن....

ارتىق ايتسام ايىپ ەتپەڭىز! «دوس جىلاتىپ ايتادى» دەگەن ءسوز بار.  

P.S. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەمەكشى 2019 جىلدا «حابار» مەن «قازاقستانعا» مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن 36 ملرد. تەڭگە ءبولىنىپتى.  

تالعات تەمەنوۆ

Abai.kz