ابايدىڭ پوەمالارى
اباي پوەمالارىنىڭ سانى – ۇشەۋ. ولار «ماسعۇت»، «ەسكەندىر»، «ءازىم اڭگىمەسى» – اياقتالماعان پوەما. اقىننىڭ بۇل ءۇش پوەماسىنىڭ ۇشەۋى دە ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن قازاق ورتاسىن، ولاردىڭ تۇرمىسىن، بولمىسىن سۋرەتتەيتىن شىعارما ەمەس. ۇشەۋى دە شىعىستىق داستان-اڭىزداردان نەمەسە ەرتەگىلىك تاقىرىپتاردان الىنعان سيۋجەتتەردەن قۇرالعان. كولەمى از، وقيعا سيۋجەتى شاعىن، ابايدىڭ وسى پوەمالارىنىڭ نەگىزگى يدەياسى مەن ماقساتى ۇستازدىق تاربيەلىك ويلارعا ارنالعانىن بايقايمىز. قوعام ءومىرىن جان-جاقتى كەڭ قامتيتىن رومان-پوەمالارعا نەمەسە شىتىرمان وقيعالى قىزىق تارتىسقا قۇرىلعان رومانتيكالىق پوەما جانرىنا اباي كوپ قىزىقپاعان سەكىلدى.
اقىن بەلگىلى ءبىر وقيعالاردى سۋرەتتەي وتىرىپ، شىعارما سوڭىندا وقۋشىسىن انىق ءبىر تاربيەلى ويعا جەتەلەيدى. ءبىرىنشى ايتپاعىمىز «ماسعۇت» پوەماسى.
پوەمانىڭ ۋاقيعاسى، تاقىرىبى شىعىس حالىقتارىنىڭ اڭىزىنان الىنعانى بايقالادى. ي.س.تۋرگەنەۆتىڭ «ۆوستوچنايا لەگەندا» اتتى قىسقا اڭگىمەسى مەن «ماسعۇت» پوەماسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ سيۋجەتى باسىنان اياعىنا دەيىن اينا-قاتەسىز ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى. ەكەۋىندە دە وقيعا شىعىس ەلدەرىنىڭ بىرىندە، دالىرەك ايتساق، باعداد قالاسىندا وتەدى. پوەمادا اباي اراب حالقىنىڭ، ونىڭ تىرشىلىگىن ناقتى دەتالدارمەن كەڭ قامتىپ سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتپەگەن. پوەما جەلىسى بويىنشا باستى كەيىپكەردىڭ اتى – ماسعۇت. ەشقانداي ەرەكشە قاسيەتى جوق، قاراپايىم حالىق اراسىنان شىققان ادام. تىرشىلىك ەتەتىن شاھارى – باعداد. زامانى – ھارون راشيد حاليفانىڭ تۇسى. كەيىن ماسعۇتقا كەزدەسەتىن قاريا مۇسىلمان اڭىزدارىنداعى قىزىر، قازاقشا قىدىر اتا. حالىق تۇسىنىگىندەگى قىدىر اتا كەيدە-كەيدە باعى جانعان ادامداردىڭ كوزىنە كورىنىپ، ولارعا باق-داۋلەت ۇيلەستىرۋشى ادام. ادامداردىڭ كوزىنە ءار جاعدايدا ءار ءتۇرلى بولىپ كورىنەتىن قىدىر اتا پوەمادا ماسعۇتقا ءجابىر كورىپ، تاياق جەگەن بەيشارا شال كەيپىندە كورىنەدى. ماسعۇت ونى ۇرىلار ولتىرمەكشى بولىپ، جابىرلەپ جاتقان جەرىنەن قۇتقارىپ الادى. بۇعان ريزا بولعان شال، ونى ەرتەسىنە ءبىر جەرگە شاقىرىپ، بۇزىلعان ءبىر تامعا ەرتىپ بارادى.
بارسا تامعا ءبىر گۇل تۇر سولقىلداعان،
باسىندا ءۇش جەمىس بار بىلقىلداعان.
ءبىرى – اق، ءبىرى – قىزىل، ءبىرى – سارى،
تاڭداپ ال مەن بەرەيىن ءبىرىن ساعان.
اعىن جەسەڭ اقىلىڭ جاننان اسار،
سارىنى الساڭ داۋلەتىڭ سۋداي تاسار.
ەگەر دە قىزىل جەمىس الىپ جەسەڭ،
ۇرعاشىدا جان بولماس سەنەن قاشار،-دەيدى شال.
شالدىڭ ايتقاندارىن تىڭداپ، ويلانعان ماسعۇت قىزىل جەمىستى الادى. ول اقىلدان دا، بايلىقتان دا جيرەنىپ قاشادى.
اباي ءوزىنىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە «مال باعۋ (اباي بۇل جەردە دۇنيە جيناپ، بايۋدى ايتىپ وتىر ن.م.) جوق، باعا المايمىن... قىزىعىن ءوزىڭ تۇگەل كورە المايتۇعىن، ۇرى، زالىم، تىلەمسەكتەردىڭ ازىعىن باعىپ بەرەمىن دەپ، قالعان از عانا ءومىرىمدى قور قىلار جايىم جوق. عىلىم باعۋ(اباي بۇل جەردە اقىلدى بولۋدى ايتىپ وتىر ن.م.) جوق، عىلىم باعار دا، عىلىم ءسوزىن سويلەر دە ادام جوق. بىلگەنىڭدى كىمگە ۇيرەتەرسىڭ، بىلمەگەنىڭدى كىمنەن سۇرارسىڭ؟ مۇڭدانىپ شەر تارقاتىسار كىسى بولماعان سوڭ، عىلىم ءوزى تەز قارتايتاتۇعىن كۇيىك»- دەگەن اباي، بايلىق پەن اقىلدان قاشقان ماسعۇتقا،كوپ ناداننىڭ ورتاسىنداعى سول ءوز باسىنىڭ ايانىشتى ءحالىن ايتقىزىپ وتىر. قىزىل جەمىستى تاڭداعان ماسعۇت:
قىزىلدى جەسەم،مەنى ايەل سۇيەر،
ارامدىققا جۇرمەسەم، نە جان كۇيەر؟
ۇرعاشى دا كوپ جان عوي، دوسىم بولسا،
دەپ ەدىم ءبىر پايداسى ماعان تيەر
ەركەكتىڭ ەركەك ادام بولسا قاسى
قاتىن،شەشە،قىزى جوق كىمنىڭ باسى؟
حان قاھار، قارا كىسى قاستىق قىلسا،
سوندا ۇرعاشى بولماي ما، اراشاشى؟
تەگىندە ادام باسى ساۋ بولا ما؟
بويىندا تەكسەرىلمەس داۋ بولا ما؟
ەرى اشۋ ايتسا، ايەلى باسۋ ايتىپ،
وتىرسا، بۇرىنعىداي جاۋ بولا ما؟
سونى ويلاپ قىزىل جەمىس مەن تاڭدادىم
بەرسەڭىز جەمەك بولىپ بەل بايلادىم.
توپا - تورساق بۇل ءسوزدى ايتقانىم جوق
باسىندا-اق ويلاپ تەگىن ابايلادىم.
ماسعۇت ايەلدى، ەڭ الدىمەن ادامزاتتىڭ قاق جارىمى دەپ تۇسىنەدى. ونىڭ ويىنشا ايەل، ول ساعان جارىق دۇنيە سىيلاعان – اناڭ، ول سەنىڭ ومىرلىك سەرىك جارىڭ. ايەل جانە ايەل تەگى ول سەنىڭ پەرزەنتىڭ – قىزىڭ! ول ايەلدىڭ دوستىعىن ەرەكشە باعالايدى. ايەل جىنىسى ەر جىنىسىمەن ادامگەرشىلىك جونىندە تەڭ دارەجەدە. ادامگەرشىلىك مورال فيلوسوفياسىنداعى ءوزى ايتپاق بولعان ويلاردى گۋمانيست-اقىن اباي ماسعۇت اتىمەن ايتادى. پوەمادا مورالدىق فيلوسوفيالىق وي، وقيعا تارتىسىنان ەمەس، اقىننىڭ اقىلىنان تۋادى. ماسعۇت قىزىل المانى جەگەن سوڭ، پوەماداعى كەلەسى وقيعالار، ايەل قاۋىمى، ايەل دوستىعى تۋرالى بولىپ، ءورىس الۋى شارت ەدى. بىراق، ماسعۇت بار ايەل قاۋىمى تۇگىل، ءبىر ايەلدىڭ دوستىعىنا دۋشار بولمايدى . بۇل ابايدىڭ «ماسعۇت» پوەماسىنداعى كومپوزيتسيالىق تۇرعىدان ۇلكەن ولقىلىققا جول بەرۋى ەدى. قىزىل جەمىستى جەگەن ماسعۇت ايەل دوستىعىنا كەزدەسۋدىڭ ورنىنا:
سول ماسعۇت قىدىر شالدان باتا الىپتى،
سوڭىندا ءشامسى-جيھان اتالىپتى.
ماعىناسى «بۇل دۇنيەنىڭ كۇنى» دەگەن
جەتىلىپ بىزگە عيبرات ءسوز قالىپتى،-دەپ، ول اقىل پاراساتى ارقىلى كۇللى جاھاننىڭ ياعني كۇللى الەمنىڭ كۇنى بولعان اقىلدى كىسى بولىپ كەتەدى.
ءىس-جۇزىندە ول قىزىل جەمىستى جەگەن كىسى ەمەس، قايتا ءوزى جەمەيمىن دەگەن اق جەمىستى جەگەن كىسى بولىپ، ۇلكەن اقىل يەسى بولىپ شىعادى.
سول ماسعۇت حاليفاعا ءۋازىر بولىپ جۇرگەن كەزىندە، تۇسىندە سول باياعى قىدىر شال ايان بەرىپ: «ەي، بالام! كۇندىز-ءتۇنى قاتتى جاۋىن جاۋادى. سول جاۋىننىڭ سۋىن ىشكەن ادام جەتى كۇن جىندى بولىپ، جەتى كۇننەن سوڭ قايتا وڭالادى. جىندى بولىپ قالماس ءۇشىن كوپ قىلىپ سۋ جيناپ ال»-دەيدى. ءۋازىر ماسعۇت مۇنى پاتشاسىنا ايتىپ، ەكەۋى كوپ قىلىپ سۋ جيناپ الادى. ايتقانىنداي ۋادەلى كۇنى قاتتى جاۋىن جاۋىپ، سول سۋدان ىشكەن پاتشالىقتاعى بارلىق ادام جىندى بولىپ، پاتشاعا باعىنۋدان قالادى. «سەندەر كەساپاتتى جاۋىننىڭ سۋىن ءىشىپ، كەسەلگە ۇشىراپ جىندى بولدىندار»- دەگەن پاتشا مەن ءۋازىردى، جىندى سۋ ءىشىپ، جىندى بولىپ قالعان كوپشىلىك ولتىرمەكشى بولادى. ولىمنەن قۇتىلارلىق قانداي جول تابامىز دەگەن پاتشاعا ماسعۇت: «جىندى سۋدان ءوزىمىز دە ءىشۋىمىز كەرەك»-دەيدى.
ەكەۋى جىندى سۋدان ءىشىپ الدى،
قۇتىرىپ كوپ الدىنا جەتىپ باردى.
وڭكەي جىندى بايقاماي ايتىپپىز دەپ
قۇلدىق ۇرىپ، بۇلارعا كوپ جالباردى.
...كوردىڭ بە، كوپ تەنتەكتىڭ قىلعان ءىسىن،
ەرىكسىز ەستى ەكەۋىن ەسەر ەتتى، - دەي كەلە:
كوپتىڭ ءبارى وسىنداي، مىسال ەتسەڭ،
كوپ ايتتى دەپ الدانىپ، ۋاعدا كۇتسەڭ.
عاپىل بوپ كوپ نارسەدەن بوس قالاسىڭ،
اڭداماي كوپ سوزىمەن ءجۇرىپ كەتسەڭ، - دەگەن اقىننىڭ باستى ويى – ومىردە وزىندىك كوزقاراسى، ويى، پىكىرى بار جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ. مىنە، وسىنداي ءوزىنىڭ ايتايىن دەگەن نەگىزگى ويىمەن اقىن پوەماسىن اياقتايدى. اباي بۇدان دا بۇرىنعى عيبراتتى سوزدەرىندەگى «سوكرات حاكىمگە ۋ ىشكىزگەن»، «جاننا د’اركتى وتقا جاققان كوپشىلىك ەمەس پە ەدى «كوپتە اقىل جوق»:
كوپ ايتسا كوندى
جۇرت ايتسا بولدى
بەلگىسى نادان ادامنىڭ»-دەگەن پىكىرلەرىن پوەمادا ايتپاق بولعان ماقساتتى ويلارىمەن ۇشتاستىرادى. ءوزىنىڭ بەسىنشى قارا سوزىندە قازاق ماقالدارىن، ونداعى ايتپاق بولعان ويدى تالداپ سىنايتىن اباي، «جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقانشا، كوپپەن ءجۇرىپ اداس»، «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن»-دەگەن قازاق ماتەلدەرىن «ماسعۇت» پوەماسى ارقىلى سىناپ، ءوزىنىڭ سىنشىلدىق-ساتيرالىق ويىنان حابار بەرىپ تۇرعانداي. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، اباي بۇل پوەماسىنىڭ كومپوزيتسياسىن ويداعىداي تولىق كوركەم ەتىپ شىعارا الماعان. ماسعۇت حاليفاعا ءۋازىر بولعان سوڭ پوەمانىڭ سوڭعى بولىمىندەگى «جىندى سۋ» ءموتيۆى جانە ودان تۋاتىن «جۇرتىڭ جىندى بولسا، سەن اقىلدى بولما، قوسا جىندى بول» – دەيتىن قورىتىندىلار، پوەمانىڭ العاشقى بولىمىندە سۋرەتتەلەتىن قىزىل جەمىس تاڭداۋ سەبەپتەرىنە، وقىستان بولعان ەرەكشە وقيعا سياقتى، لوگيكالىق جۇيە جاعىنان ۇيلەسىپ، قيىسپاي تۇر.
پوەمانىڭ تۇپكى يدەياسى – ارابستاندا بولعان وقيعانى ايتۋ ەمەس، ارابستانداعى وقيعا ارقىلى، اقىن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق قوعامىنا وي تاستاي وتىرىپ، «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى»، - دەيتىن ەمەس، جەكە تۇلعا رەتىندە وزىندىك ويى بار، پىكىرى بار ادام تاربيەلەۋ.
«ەسكەندىر» – ابايدىڭ ەڭ ۇزدىك پوەماسى. «ماسعۇتتاي» ەمەس، مۇنداعى سيۋجەتتىك قۇرىلىس وقيعا ورىسىنە ساي، بارلىق ارەكەتتەر مەن قايشىلىقتى وقيعالار نەگىزگى ويلارعا ۇيتقى بولىپ، ەسكەندىر باسىمەن بايلانىستىرىلا سۋرەتتەلەدى.
شىعىستا ەسكەندىر، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اتاۋىنشا الەكساندر دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ اڭىزدارىندا، ەرتەگى داستاندارىندا ەرەكشە ورىن العان ادام.
ءار حالىقتىڭ ادەبيەتىندەگى الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ بەينەسىن كوپ زەرتتەگەن عالىم ە.ە.بەرتەلس: «شىعىس حالىقتارىنا الەكساندر جورىقتارىنىڭ شىن ءمانى بەيمالىم بولدى. الەكساندر گرەك رەسپۋبليكاسىن تالقانداپ، ازاماتتارىن باعىنىشتىلارعا اينالدىرعانى، ەركىندىكتىڭ ورنىنا جەكە ادامنىڭ وكتەمدىگىن ورناتۋى، ونىڭ جورىقتارى شىعىس ەلدەرىن ويرانداپ، مادەني قازىنالارىن جويعانىنا ولار ءمان بەرە قويمادى. مۇنداي ارەكەتتەر شىعىستىق تيراندارعا ءتان ادەت ەدى. سوندىقتان دا، ناعىز الەكساندر تەز ۇمىتىلىپ، اڭىزدار مەن اڭگىمە-ەرتەك تۇماندارىندا تەز عايىپ بولدى. الەكساندردى ونەگەلى باسقارۋشى ەتىپ سۋرەتتەۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. ول تۋرالى ناقتى دەرەكتەردىڭ جوقتىعىنان كەيىپكەردىڭ بويىنا اۆتور قانداي قاسيەتتەردى قالاسا سونى ۇيالاتتى. مۇنىڭ ءوزى باسقارۋشىعا ۇيرەتۋ، اقىل ايتۋ (زەرتسالو) تاقىرىبى توپتاسقان ەرەكشە ءبىر شىعارمالار تەگىنىڭ تۋىنا اكەپ سوقتى. ءسويتىپ، "الەكساندريا" فابۋلاسىنا ءوز كەزىندە عىلىمنىڭ ءار سالالارىنىڭ ءار ءتۇرلى دەرەكتەردى ەنگىزۋ ارەكەتىنە اكەلدى دە، باسقارۋشى ادام مەڭگەرۋگە ءتيىس بىلىمدەردى قىزىقتى تۇردە حابارلايتىن وزىندىك ءبىر ەنتسيكلوپەدياعا اينالدى. بۇل كوركەم شىعارمالار عانا ەمەس، سول شىعارمالار جازىلعان ءداۋىردىڭ ساياسي دانالىعىنىڭ جيىنتىعى ەدى» [1,4]- دەپ جازدى.
بۇل ءداستۇر ءفيردوۋسيدىڭ (934-1020) پوەماسى «شاھنامانىڭ» يسكەندەر بولىمىندە، ءنيزاميدىڭ (1141-1203) «يسكاندەر-نامە»، حوسروۋدىڭ (1253-1325) «يسكاندەردىڭ زەرتسالوسى»، ءجاميدىڭ (1414-1492) «يسكاندەر دانالىعىنىڭ كىتابى» جانە ءنوۆويدىڭ (1441-1501) ديداكتيكالىق فيلوسوفيالىق داستانى «ساددي يسكاندەري» («ەسكەندىردىڭ قورعانى») شىعارمالارىندا دامىعاندىعى بەلگىلى.
بۇل ايتىلعان شىعارمالاردا ەسكەندىر اقىلدى، ادىلەتتى دە دانىشپان ەل باسقارۋشى قولباسى رەتىندە قاستەرلەنە جىرلانادى.
بۇل اتالعان شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن ابايدىڭ جاقسى بىلگەنىنە كۇمان جوق. ابايعا دەيىن تەك ازەربايجان كلاسسيگى نيزامي عانا الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ تاريحىن دۇرىس جازىپ، ونى فيليكۋستىڭ ء(فيليپتىڭ) بالاسى دەپ جىرلاسا، باسقا اۆتورلار ەسكەندىردىڭ ءومىر تاريحىن ءوز قالاۋىنشا وزگەرتتى. مىسالى، I-III عاسىرلارداعى «پسەۆدو-كالليسفەن» رومانى ونى ەگيپەت ادامى نەكتانەبتىڭ بالاسى دەسە، فيردوۋسي يران شاحىنىڭ ۇرپاعى رەتىندە باياندادى.
ابايتانۋشى عالىم م.و.اۋەزوۆتىڭ ايتۋىنشا: «سوڭعى تاپقان دەرەكتەرىمىزگە قاراعاندا اباي ەسكەندىر جايىنداعى اڭىزدى تۇگەلىمەن سول ءنيزاميدىڭ "ەسكەندىر ناماسىنان" العان. ازەربايجاننىڭ ۇلى كلاسسيگىنىڭ ەڭ زور پوەماسى "ەسكەندىر ناما" سانسىز كوپ وقيعالاردان، كوپ تاراۋ بولىمدەردەن قۇرالعان اسا باي مازمۇندى داستان. ەسكەندىردىڭ داريمەن سوعىسقانى، ونان سوڭ ازەربايجان پاتشا ايەلى نۋشابەمەن كەزدەسكەنى، ەسكەندىر مەن حاقان اڭگىمەسى، قىتاي، تۇران ولكەلەرىندە جۇرگەن ساپارلارى جانە تەرىستىك ولكەدەگى عاجايىپ باقىت، مولشىلىق، ادىلەت ورناعان ەلگە ۇشىراسۋى - ءبارى دە نيزاميدە مول بايان ەتىلەدى. "ەسكەندىر نامانىڭ" تاعى بىرنەشە تاراۋلارى سول ەسكەندىردىڭ ءتۇن تاراپىنان شەككەن ساپارىنا ارنالادى. ول ساپارعا ەسكەندىر ءابۋلحايات سۋىن (ماڭگى ءومىر بەرەتىن سۋدى) ىزدەپ بارادى.
ءتۇن دۇنيەسىندە، ۇزاق قاراڭعىلىق ساپارىندا، سان قيىنشىلىقتار ورتاسىندا قالىڭ قولمەن جۇرگەن ەسكەندىردى باستاۋشى حىزىر بولادى. بۇلار ىزدەگەن ءابۋلحايات سۋىن حىزىر جالعىز تاۋىپ، ءوزى ءىشىپ، جۋىنىپ الادى. استىنداعى اقبوز اتىن دا سۋارىپ، ءارى سۋعا شومىلدىرادى. بىراق عاجايىپ سۋدى ەسكەندىرگە بىلدىرمەك بولعاندا، عاجايىپ سۋ عايىپ بولىپ كەتەدى.
سول ءتۇن تاراپتا جۇرگەندە، جورىقتاعى ەسكەندىرگە سىرى، جايى ءمالىمسىز ءبىر جاس كەزدەسەدى. ول جاس پەرىشتە دەپ ايتىلادى. سول جان ەسكەندىرگە وزگەشە سىرى بار، كىشكەنتاي تاس بەرەدى. «كەيىن ويلانساڭ وسى تاستان كوپ سىر كورەسىڭ، وي تاباسىڭ»،- دەيدى. ءتۇن تاراپىنان ەسكەندىردىڭ بارلىق سەرىكتەرى نەشە الۋان قىمبات اسىل تاستار الىپ قايتادى. ەسكەندىردىڭ العانى جاڭاعى كىشكەنتاي تاس. كەيىن ەسكەندىر ءوزىنىڭ ويشىلدارىمەن بىرگە وتىرىپ سول تاستى ساراپقا سالادى. تاس تارازىعا تۇسكەندە بارلىق وزگە اسىلدى باسا بەرەدى. ونىڭ سالماعىنا قارسى قانداي قازىنا ۇيسە دە، پارا-پار كەلمەيدى. وسى كۇيگە قايران بولعان ەسكەندىردىڭ قاسىنا حىزىر كەلىپ ءبىر ۋىس توپىراقتى كىشكەنە تاستىڭ ۇستىنە تاستاي بەرگەندە، تاس جاعى جەڭىلەيىپ، اسپانعا كوتەرىلەدى. سوندا وزگەدەن بۇرىن ەسكەندىردىڭ ءوزى ويشىلدىق تانىتىپ، «توپىراقتان بىتكەن توپىراقتان عانا تويىم تابادى»، -دەپ بايلاۋ جاسايدى.
مىنە، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، اباي پايدالانىپ وتىرعان سيۋجەت نيزامي جازعان «ەسكەندىر نامانىڭ» ءدال وسى تۇسىنان الىنعان [2, 191-192].
سوندا قالاي، اباي «ەسكەندىردى» نيزاميدەن اۋدارعان بولىپ شىعا ما؟
جوق، ولاي ەمەس ەكەن! تاعى دا سول ۇلى عالىم م.اۋەزوۆكە جۇگىنەيىك. م.اۋەزوۆ: «كوپكە ءمالىم بولعان تاريحي شىندىقتار بويىنشا، شىعىستا ءبىر كلاسسيك جىرلاعان تاقىرىپتى كەلەسى بۋىندا تاعى ءبىر شىعىس اقىنى قايتالاپ اڭگىمە ەتەتىن، تىڭ داستاندار شىعاراتىن ءداستۇر بار.
ولار بىرەۋىنىڭ تاقىرىبىن بىرەۋى الۋدى زاڭدى جول ەتكەن. تەك الدىڭعىنىڭ ولەڭىن الماي جانە الدىڭعى ايتقان وقيعالاردى نەگىزىنەن پايدالانسا دا، كوپ جەردە ءوز ەركىمەن وزگەرتىپ، تىڭنان جىرلاپ شىعاراتىنى بولادى. بۇلايشا ءبىر تاقىرىپتى ءار اقىننىڭ قايتالاۋى ەش ۋاقىتتا اۋدارما دەپ تانىلۋ كەرەك ەمەس. ول وزىنشە قايتا جىرلاۋ، تىڭنان تولعاۋ، اقىندىق شابىت سىناسىپ، جىرمەن جارىسۋ ەسەپتى ءبىر سالت ەدى.
شىعىس پوەزياسى بۇل سالتتى زاڭدى دەپ ءبىلىپ، وسى داستۇرگە «نازيرا»، «نازيراگويلىك» دەپ اتاۋ بەرگەن. اباي سول ءداستۇردى جاقسى ءبىلىپ قانا قويماعان، قولدانعان دا. نازيرا جولىمەن الدىڭعى اقىننىڭ پوەماسى بويىنشا، قايتادان جاڭا پوەما جازاتىن اقىندار، كەيىنگى زاماننىڭ كوزقاراسىن، تۆورچەستۆولىق جاڭا پوەزياسىن تانىتادى. مىسالى ءنيزاميدىڭ «حامساسىندا» جىرلانعان «ءلايلى-ءماجنۇن»، «حوسىراۋ-شىرىندى» وزبەكتىڭ ۇلى كلاسسيگى ناۋاي قولعا الىپ جىرلاعاندا كوپ تىڭ جاڭالىقتار قوسقان. ناۋاي ءوز ءداۋىرىنىڭ ويشىلى، وكىلى بولىپ وتىرىپ، ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ ماحابباتىنا دا تىڭنان شىندىق سيپاتتار بەرەدى. ال، «فارحات-شىرىندا» نيزاميداعىداي ەمەس، حوسراۋ پاتشانى ۇلكەن سىنشىل ويمەن اشكەرەلەپ، زۇلىمدىق سيپاتتا سۋرەتتەيدى» [2, 194]- دەپ كورسەتتى.
نيزامي ءوزىنىڭ «ەسكەندىر ناماسىندا» ەسكەندىردى "ادىلەتتى", "ويشىل", "دانا", "ونەگەلى باسشى"- دەپ ونى ۇلگى ەتە سۋرەتتەسە،
وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟
ماكەدونيا شاھارى وعان مەكەن.
فيليپپ پاتشا بالاسى ەر كوڭىلدى
ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام ەكەن،-دەپ، ءوز پوەماسىن بىردەن ەسكەندىرگە جاعىمسىز مىنەزدەمە بەرۋدەن باستاعان اباي:
ەسكەندىر توقتاۋ كورمەي وسكەن جان عوي،
كەلمەي مە توقتاۋسىزدىڭ ءبارى داڭعوي،- دەپ ەسكەندىر بويىنداعى جاعىمسىز قىلىقتاردى كوبەيتە كەلە:
جازىقسىز جاقىن ەلدىڭ ءبارىن شاپتى،
داريانىڭ سۋىنداي قاندار اقتى.
شاپقان جەردىڭ ءبارىن دە بودان قىلىپ،
وكىمەتپەن قولىنا تارتىپ اپتى.
ەسكەندىر ەلدە الماعان حان قويمادى،
العان سايىن كوڭىلى ءبىر تويمادى.
ارانى بارعان سايىن قاتتى اشىلىپ،
جەردىڭ ءجۇزىن الۋعا وي ويلادى،- دەپ، داڭعوي ماقتانشاق ەسكەندىردىڭ قارا نيەتتى جاۋىزدىق باسقىنشىلىق سوعىستارى مەن ونىڭ ءومىر تاريحىن باتىس پەن شىعىستىڭ ءبىلىمىن تەڭ مەڭگەرگەن حاكىم اباي، تاريحي دەرەكتەرگە ساي، راليستىك تۇرعىدا سۋرەتتەيدى.
سول جەر ءجۇزىن جاۋلاپ الۋدى ماقسات ەتكەن ەسكەندىر قاتتى شولدەن قينالىپ، اقىرىندا وزگەشە ءتاتتى، عاجاپ ءبىر سۋعا كەزدەسىپ، سول جەردەگى ەلدى جاۋلاپ باعىندىرۋ ماقساتىندا، سۋدى ورلەپ كەلە جاتىپ، التىن قاقپالى ءبىر قورعانعا كەزدەسەدى. مەنمەنسىگەن تاكاپپار ەسكەندىر قورعاننىڭ قاقپاسىن اشا الماي:
-بىلمەسەڭ، مەن ەسكەندىر پاتشا دەگەن،
جەر ءجۇزىنىڭ سوعىستا ءبارىن جەڭگەن،- دەگەن ەسكەندىرگە:
-مىقتىمىن دەپ ماقتانبا، اقىل بىلسەڭ،
مىقتى بولساڭ ءوزىڭنىڭ ءناپسىڭدى جەڭ!
ءىشى تار، كورە الماستىڭ بىرەۋى سەن،
ونداي كىسى بۇل جەرگە كەلمەيدى تەڭ،- دەپ، ەسكەرتكىشكە سىي سۇراعان وركوكىرەك ەسكەندىرگە ورامالعا ءتۇيىپ ءبىر قۋ سۇيەك بەرىپ جىبەرەدى. ماعان سىيعا ءبىر قۋ سۇيەك بەردى دەپ اشۋلانعان ەسكەندىرگە دانىشپان اريستوتەل بۇل سۇيەكتىڭ قاسيەتىن كورسەتەيىن دەپ، تارازى الدىرىپ، ءبىر جاعىنا سۇيەكتى سالىپ، ەكىنشى جاعىنا قانشا التىن-كۇمىس، اسىل زاتتاردى سالسا دا، سۇيەك اسىل زاتتاردى باسىپ تۇرا بەرەدى. اڭ-تاڭ بولعان ەسكەندىر مۇنىڭ سىرىن تاپشى دەپ، دانىشپان اريستوتەل حاكىمنەن سۇراعاندا:
حاكىم جەردەن توپىراق الىپ باردى،
ءبىر ۋىستاپ سۇيەككە شاشا سالدى،
انا باسى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ،
سۇيەك باسى جوعارى شىعىپ قالدى،-دەيدى.
مۇنىڭ ءمانىسىن سۇراعان پاتشاعا حاكىم اريستوتەل:
بۇل ادام كوز سۇيەگى،-دەيدى حانعا،-
تويا ما، ادام كوزى مىڭ مەن سانعا؟
جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا،
ولسە تويار كوزىنە قۇم قۇيىلعاندا.
كاپىر كوزدىڭ دۇنيەدە ارانى ۇلكەن،
العان سايىن دۇنيەگە تويا ما ەكەن؟
قانشا ءتىرى جۇرسە دە، ولگەن كۇنى،
وزگە كوزبەن بىردەي-اق بولادى ەكەن،- دەپ، ءوزىنىڭ پوەماداعى وقۋشىسىنا ارناعان قورىتىندى وسيەتىن اريستوتەلدىڭ اۋزىمەن ايتقىزعان اباي:
قۋ ءومىر جولداس بولماس، ءالى-اق وتەر،
ءوز كۇلكىڭە، ءوزىڭ قارق بولما بەكەر!
ۇياتىڭ مەن ارىڭدى مالعا ساتىپ،
ۇياتسىزدا يمان جوق، تۇپكە جەتەر.
ماقتاناسىن بىرەۋگە ماقتاسىن دەپ،
شاۋجايىمنان ەش ادام قاقپاسىن دەپ،
سەن كەتكەن سوڭ ارتىڭنان كۇلىپ قالار،
انتۇرعاننان قۇدايىم ساقتاسىن دەپ.
اقىلسىز ءوزىن ماقتاپ بىلجىرايدى،
بويىڭا ولشەپ، سويلەسەڭ، نەڭ قۇرايدى.
جاقسى بولساڭ، جارىقتى كىم كورمەيدى،
ءوز باعاڭدى وزىڭنەن كىم سۇرايدى؟!- دەپ، اباي پوەمانىڭ سوڭعى شۋماقتارىنداعى وي-تۇيىندەرىن ءوز زامانىنىڭ تىنىسى مەن تالابىنا، ءوزىنىڭ نەگىزگى گۋمانيستىك، اعارتۋشىلىق باعىتىنا سايكەستەندىرىپ، بۇرىن وزگە ولەڭدەرىندە ءوزى ايتىپ كەلگەن مورالدىق-فيلوسوفيالىق تاربيەلى ويلارىنا قاراي بۇرعان. م.اۋەزوۆ ايتقانداي، «ەسكەندىر» تاقىرىبىنا شىعىس اقىندارىمەن «نازيراگويشىلىككە» بارعان ابايدىڭ شىعىس كلاسسيكتەرىنەن نەگىزگى ايىرماشىلىعى نەدە؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، باستى ايىرماشىلىعى سول، شىعىستا «ءبىرىنشى» ۇستاز اتالعان دانىشپان-عالىم – اريستوتەل، شىن ومىردە تاريحي الەكساندر ماكەدونسكي پاتشانى جاس كەزىندە عىلىمعا تاربيەلەپ وقىتىپ، ۇستازى بولعان. بۇل – تاريحي شىندىق. وسى اقيقات شىندىقتى حاكىم اباي تاريحي ەڭبەكتەر ارقىلى جاقسى بىلگەن.
شىعىس كلاسسيكتەرىندە ەسكەندىر پاتشاعا كومەك بەرەتىن اقىلشىلارى قىزىر اتا نە بولماسا جاس پەرىشتە سەكىلدى ءار ءتۇرلى قاسيەتكە يە ميفتىك تۇلعالار بولسا، ابايدىڭ «ەسكەندىرىندە» ەسكەندىر پاتشانىڭ اقىلشىسى، ءوزىنىڭ ومىردەگى ۇستازى، تاريحي تۇلعا، دانىشپان عالىم اريستوتەلدىڭ ءوزى. اقىن اريستوتەلدى:
سول كۇندە اريستوتەل – جەكە دارا،
اقىل ءسوزىن تىڭداماي بار ما شارا، -دەپ، جىرعا قوسادى.
پوەمادا سۋرەتتەلەتىن سۇيەكتىڭ سىرىن اشۋ وقيعاسىندا، اريستوتەلدىڭ اقىلى مەن گۋمانيستىك ويى ونىڭ دانالىعى جان-جاقتى تەرەڭنەن اشىلادى. سۇيەكتىڭ سىرىن سۇراعان ەسكەندىرگە اريستوتەل:
بۇل- ادام كوز سۇيەگى،- دەدى حانعا،-
تويا ما ادام كوزى مىڭ مەن سانعا؟
جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا،
ولسە تويار، كوزىنە قۇم قۇيىلعاندا،- دەي كەلىپ،
اشۋلانبا، ەي، پاتشام، ايتايىن دات:
التىن قاقپا بەرمەدى سىزگە رۇقسات.
سىي سۇرادىڭ، بەرگەنى- ءبىر قۋ سۇيەك،
مۇنى كورىپ، الىڭىز ءسىز دە عيبرات،- دەيدى.
اريستوتەلدىڭ بۇل ءسوزى ەسكەندىرگە وي سالىپ، رايىنان قايتارادى.
ويلاپ-ويلاپ پاتشانىڭ موينى ءتۇستى،
«قۇدايىم كورسەتتى،- دەپ بۇل ءبىر ءىستى.
بەكەرلىك ەكەن مەنىڭ بۇل ءىسىم»، - دەپ،
قولىن الىپ، جۇرتىنا قايتا كوشتى،- دەپ، پوەما وقيعاسىن اياقتاعان اقىن، اريستوتەلدىڭ دانالىق سوزدەرى ارقىلى ەسكەندىردىڭ شاپقىنشىلىعىن توقتاتىپ، جاۋىزدىقتى ادىلەتتىلىككە جەڭدىرىپ، اريستوتەل وبرازى ارقىلى دانالىق پەن ادىلەتتى دارىپتەيدى.
پوەمادا اريستوتەل ءبىلىمدى دە بەدەلدى، ۇلكەن اقىل يەسى، ءتىپتى جەر-جاھاندى جاۋلاۋشى ەسكەندىر پاتشانىڭ وزىنەن دە قايمىقپاي، وعان ونەگەلى وي ايتاتىن دانىشپان رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
«ەسكەندىر» پوەماسىنداعى اريستوتەل بەينەسى – تاريحتا بولعان دانىشپان عالىم اريستوتەلدىڭ وبرازى. اباي پوەمادا ۇلكەن اقىل يەسى اريستوتەلدى پاتشا ەسكەندىردەن سوناعۇرلىم جوعارى قويادى. مۇنىڭ ءوزى تاريحي دەرەكتەردەن مول ماعلۇماتى بار، رەاليست-اقىن، حاكىم ابايدىڭ تەرەڭ بىلىمىنەن حابار بەرسە كەرەك.
ەكىنشىدەن، وزدەرىنىڭ قيالىنان تۋعان «ونەگەلى باسشى» يدەياسىن دارىپتەگەن شىعىس كلاسسيكتەرى، تاريحي ەسكەندىردى بىلمەگەن، بىلۋگە تىرىسپاعان دا، ونى ماقسات ەتپەگەن دە سەكىلدى. باتىس پەن شىعىس ءبىلىمىن تەڭ مەڭگەرىپ، اقىندىق شەبەرلىكتە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن حاكىم اباي، ەسكەندىردىڭ ءومىر تاريحىن، ونىڭ جەر ءجۇزىن جاۋلاپ العىسى كەلگەن قانقۇيلى باسقىنشىلىق سوعىستارىن تاريحي زەرتتەۋلەردەن جاقسى بىلگەنى كورىنىپ تۇر. تاريحي شىندىق ارقاۋ بولعان ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىندا، ەسكەندىر دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ العىسى كەلگەن باسقىنشى رەتىندە سۋرەتتەلدى.
الەم ادەبيەتىندەگى الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ بەينەسىن كوپ زەرتتەگەن عالىم ە.ە.بەرتەلس ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىن بىلمەگەن. ەگەر ول ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىمەن تانىس بولعان بولسا، ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى، تاريحتا بولعان، دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ العىسى كەلگەن باسقىنشى ەسكەندىردىڭ بار بولمىسىن اشىپ كورسەتەتىن كوركەمدىك شەشىمى اسا جوعارى، تاريحي-رەاليستىك شىعارما ەكەندىگىن مويىنداعان بولار ەدى،- دەپ ويلايمىز.
قورىتا كەلگەندە، اباي ءوزىنىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىنداعى ەسكەندىر بەينەسى ارقىلى، تاريحتا بولعان باسقىنشى الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ (شىعىستا ەسكەندىر) تاريحي-رەاليستىك بەينەسىن سومداعان.
ءوز پوەماسىندا تاريحي-رەاليزم تۇرعىسىنداعى تاريحتا بولعان، تاريحي ەسكەندىردىڭ بەينەسىن سومداپ، ادامگەرشىلىك پەن ادىلەتتى جىرلاعان اباي، «ەسكەندىر» تاقىرىبىن جىرلاۋدا، شىعىس كلاسسيكتەرىنەن سوناعۇرلىم بيىكتە تۇر. سەبەبى، ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسى – پاراساتتى ادامگەرشىلىك پەن ادىلەتتى جىرلاعان تاريحي-رەاليستىك شىعارما. بۇل – اقيقات دۇنيە! سوندىقتان دا «ەسكەندىر» پوەماسىن، ابايدىڭ دۇنيەجۇزىلىك «الەكساندريا» تاقىرىبىنا قوسقان وزىندىك زور ۇلەسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- ە.ە.بەرتەلس. رومان وب الەكساندرە ي ەگو گلاۆنىە ۆەرسي نا ۆوستوكە. م.ل. 1948, 378 ستر.
- م.و.اۋەزوۆ. اباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ. مونوگرافيا. الماتى، «جازۋشى» - 1985ج. 496 بەت.
نۇرعالي ماحان
Abai.kz
