مۇنىڭىز قالاي، ماقاش اعا؟
جاقىندا رەسپۋبليكالىق «ليتەر» گازەتىندە تانىمال دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ اعامىزدىڭ «نارودنايا سچيتالوچكا» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. الگى ماقالاسىندا عالىم اعامىز جاقىندا وتكىزىلگەن ۇلتتىق ساناق ناتيجەلەرىن جوققا شىعارىپ، بۇل ناۋقاندى كەلەسى جىلى تاعى دا وتكىزۋ كەرەك دەپ ماسەلە كوتەرگەن ەكەن.
ۇلتتىق ساناق ماقاش تاتىموۆكە نەسىمەن ۇنامادى ەكەن؟
بىرىنشىدەن. ماقاش اعامىز ماقالاسىن ايگىلى نينا اندرەەۆانىڭ «يا نە موگۋ مولچات» دەگەن سوزىنەن باستاپ، ساناق كەزىندە كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ قامتىلماي قالعانىن الدىعا تارتىپتى. «ەگەر ءار ەسەپشى ءار ءبىر ەرەسەك ادامنىڭ ەسىگىن قاعىپ، بارلىق سۇراقتار بويىنشا جاۋاپ الۋى كەرەك بولسا، قانداي ساپا تۋرالى ايتۋعا بولادى؟» - دەپتى ءتاتىموۆ مىرزا.
جاقىندا رەسپۋبليكالىق «ليتەر» گازەتىندە تانىمال دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ اعامىزدىڭ «نارودنايا سچيتالوچكا» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. الگى ماقالاسىندا عالىم اعامىز جاقىندا وتكىزىلگەن ۇلتتىق ساناق ناتيجەلەرىن جوققا شىعارىپ، بۇل ناۋقاندى كەلەسى جىلى تاعى دا وتكىزۋ كەرەك دەپ ماسەلە كوتەرگەن ەكەن.
ۇلتتىق ساناق ماقاش تاتىموۆكە نەسىمەن ۇنامادى ەكەن؟
بىرىنشىدەن. ماقاش اعامىز ماقالاسىن ايگىلى نينا اندرەەۆانىڭ «يا نە موگۋ مولچات» دەگەن سوزىنەن باستاپ، ساناق كەزىندە كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ قامتىلماي قالعانىن الدىعا تارتىپتى. «ەگەر ءار ەسەپشى ءار ءبىر ەرەسەك ادامنىڭ ەسىگىن قاعىپ، بارلىق سۇراقتار بويىنشا جاۋاپ الۋى كەرەك بولسا، قانداي ساپا تۋرالى ايتۋعا بولادى؟» - دەپتى ءتاتىموۆ مىرزا.
جاۋاپ: كەز-كەلگەن ءىرى ناۋقان قاتەلىكسىز وتپەيدى. كەز-كەلگەن ءىرى ناۋقاننىڭ ءوتۋ بارىسىنا كوڭىلى تولماعاندار بولادى. بۇل زاڭدىلىق. رەسپۋبليكامىزدىڭ حالقىن تۇگەل قامتىپ، دەرەك جيناۋ پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان دا كۇردەلى. ەندەشە، ۇلتتىق ساناقتىڭ دا قاتەلىكسىز ءوتىپ، ءجۇز پايىز ادامنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋى ەكىتالاي. ەسىمىزدە بولسا، ساناقتى وتكىزۋشىلەر دە كەزىندە از-ماز ادامنىڭ قامتىلماي قالۋ مۇمكىندىگى تۋرالى الدىن-الا ەسكەرتكەن بولاتىن. ەگەر ساناقشىلار ماقاش اعامىزدىڭ ۇيىنە كەلمەگەن جاعدايدا، ول كىسى ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتىپ، بارلىق باسىلىمداردا جاريالانعان ساناق شتابتارىنا تەلەفون شالىپ، ساناقشىلاردى قايتا شاقىرۋىنا نە بولماسا ولاردىڭ «ساپاسىز جۇمىسىنا» شاعىم ايتۋىنا تولىق مۇمكىندىگى بار بولاتىن. «كوپتەگەن ادرەساتتار بىزدەرگە ساناقشىلار مۇلدەم كەلگەن جوق»، - دەپ، ۇلتتىق ناۋقاننىڭ ناتيجەسىن جوققا شىعارۋ مۇلدەم قيانات. ەگەر ماقاش اعامىزدىڭ قولىندا ناقتى، مىسالى، الماتى قالاسى بويىنشا وسىنشاما مىڭ ادام، وسىنشاما مىڭ وتباسى قامتىلمادى دەگەن دەرەكتەرى بولسا، ونى جاريالاعانى ابزال. ويتپەگەن جاعدايدا دايەكسىز پىكىر ايتۋ - ۇلكەن قاتەلىك!
جالپى العاندا، ساناقتى وتكىزگەن الپىس مىڭ ادامنىڭ ىشىندە، ارينە، سالاعى دا، ۇرىسى دا، جەمقورى دا، ەرىنشەگى دە بولدى. الايدا، ءوز جۇمىسىن ادال، بايىپپەن، بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ىستەگەندەر كوپشىلىك ەمەس پە! سوندا ماقاش اعامىزدىڭ جالپىلاما، ءتىپتى ورەسكەل پايىمدارى سولاردى قورلاعان بولىپ شىقپاي ما؟ الپىس مىڭ ادامنىڭ بارلىعى اتىمەن الاياق ەمەس شىعار؟ مەكتەپتەردە دە، اۋرۋحانالاردا دا ناداندار، ۇرىلار بار. بىراق، ءبىلىم نە دەنساۋلىق سالاسىندا ناداندار مەن ۇرىلار بار ەكەن دەپ مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالاردى جاۋىپ قويمايمىز عوي! سول سياقتى ساناقشىلاردىڭ كەيبىرەۋى جۇمىسىن دۇرىس اتقارمادى ەكەن دەپ، ساناقتى جوققا شىعارۋعا بولماس، ماقاش مىرزا!
ەكىنشىدەن. ماقاش اعامىزعا ساناق انكەتاسىنداعى سۇراقتار ۇناماعان ەكەن. «مىسالى، - دەيدى ماقاش اعامىز، - 15 مىڭ تەڭگە نەمەسە 1 مىڭ دوللار ايلىق الاتىنىن كىم اشىق ايتا سالادى؟ نەمەسە جۇمىسقا قالاي جەتەتىندىگى تۋرالى سۇراق ءتىپتى ارتىق... ەڭ باستىسى - دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەر، وتباسى جاعدايى، بالا تۋ، ۇلتتىق ءتىل، قالعانى - ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلەلەر».
جاۋاپ: ماقاش اعامىز بىلىكتى مامان. بىلىكتى مامان رەتىندە ول كىسى ۇلتتىق ساناقتىڭ ەڭ وبەكتيۆتى ۇلتتىق الەۋمەتتانۋشىلىق زەرتتەۋمەن پارا-پار ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ولاي بولاتىن بولسا، ەسەپ اگەنتتىگىنىڭ حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، تىنىس-تىرىشىلىگى تۋرالى كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ العىسى كەلگەندىگى زاڭدى، ورىندى قۇبىلىس. ەرتەڭگى كۇنى جينالعان دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە تالاي-تالاي اكتۋالدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ناتيجەلەرى مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن ءىس-قيمىلداردىڭ وزەگىنە اينالادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ساناق انكەتالارىنا وسىنداي سۇراقتاردىڭ قوسىلۋى «قىلمىس» ەمەس! ال اعامىزدىڭ «مىڭ تەڭگە نەمەسە 1 مىڭ دوللار ايلىق الاتىنىن كىم اشىق ايتا سالادى؟» دەگەن ۋاجىنە كەلەتىن بولساق، تالاي ادامدار ساناق كەزىندە ءوزىنىڭ ۇلتىن، قىزمەتىن، تەگىن جاسىرىپ جاتادى. انكەتالار جيناقتالىپ، ولار كومپيۋتەر ارقىلى وڭدەلگەن كەزدە «جاۋاپسىز سۇراقتار» شىعىپ وتىرادى. وسى ساناق ناتيجەسى بويىنشا دا، ماسەلەن، حالقىمىزدىڭ ءبىر-ەكى پايىزى «ۇلتىن كورسەتپەگەندەر»، «قىزمەتىن كورسەتپەگەندەر» بولىپ شىعادى. الايدا ازعانتاي توپ «ۇلتىن كورسەتپەدى ەكەن» دەپ ساناقتىڭ ناتيجەسىن جوققا شىعارامىز با؟
قاداپ ايتامىز: ساناق انكەتاسى ەڭ وزىق الەمدىك ۇردىستەر مەن ادىستەمەلەرگە نەگىزدەلىپ جاسالعان. وعان بۇۇ-نىڭ ماماندارى جوعارى باعا بەرگەن. الەمدىك جانە قازاقستاندىق ماماندار ساناقتىڭ ادىستەمەلىك جاقتارىنا بايلانىستى سىني پىكىر ايتقان ەمەس. بۇگىنگى كۇنى ساناقتى جوققا شىعارىپ وتىرعان ەكى توپ بار. ءبىرىنشىسى - قازاقستانداعى سانى، ىقپالى مەن بەدەلىنەن ايرىلىپ بارا جاتقان سلاۆياندىق ۇيىمدار! وكىنىشكە قاراي، ماقاش اعامىزدىڭ ماقالاسى سول «سىنشىلاردىڭ» ديىرمەنىنە سۋ قۇيعانداي قادام بولىپ وتىر. ەكىنشىسى - العاشقىلاردىڭ كۇڭكىلىنە قۇلاق اسىپ، سولاردىڭ الدىندا «ارزان بەدەل» جيناۋعا تىرىسقان جەرگىلىكتى ساياساتكەرسىماقتارىمىز بەن شىنشىلسىماقتارىمىز.
ۇشىنشىدەن. «كوك كورپەنى بۇلكىلدەت» دەپ ۇران تاستاعان ماقاش كوكەمىزدىڭ پايىمى بويىنشا، قازاقتىڭ سانى 67 پايىز ەمەس، 61 پايىز بولۋى كەرەك ەكەن! ءارى كەتسە، 63 پايىزدان جوعارى بولمايدى ەكەن! ولاي بولاتىن بولسا، ساناقتىڭ ناتيجەسى بۇرمالانعان بولىپ شىعادى.
جاۋاپ: ماقاش ءتاتىموۆتىڭ بۇل ۋاجىنە دە جول بولسىن دەيمىز. قازاقتىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ رەزيستيۆتىك (قارسىلاسۋ، قيىندىققا ءتوزۋ) قاسيەتتەرىنىڭ، ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتەرىنىڭ جوعارى ەكەنى ەشكىمگە دە جۇمباق ەمەس. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن، دالىرەك ايتساق، 1967, 1977, 1987 جىلدارداعى ساناقتاردىڭ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، قازاقتار دەموگرافتاردى تالاي مارتە قايران قالدىرعان حالىق. ەكى سوعىس پەن ەكى اشتىقتان، قۋعىن-سۇرگىن مەن وزبىر وتارلاۋدان امان قالعان حالىق وسى جولى دا دەموگرافتاردىڭ ەسەپتەرىن جوققا شىعارا المادى دەپ كىم ايتا الادى؟ كەڭەس زامانىندا وتكىزىلگەن ساناقتار كەزىندەگى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقتار ءار ون جىل سايىن 13-پايىزدىق ءوسىم بەرىپ وتىرعان. ال وزىنە-ءوزى يە بولىپ، مەملەكەتتىگىن قولىنا العان كەزدەگى قازاقتار قاراپ قالا ما؟ ەسەسىنە سلاۆيان حالىقتارى تومەن ءوسىم كورسەتىپ جاتسا، ەلدەن كەتىپ جاتسا، قازاقتىڭ سانى وسپەگەندە ءشۇرشىتتىڭ سانى ءوسۋى كەرەك؟
تاعى ءبىر ماسەلە. ماقاش اعامىزدىڭ ءوزى دە ەسەپتەرىن اكسيوما دەپ ايتا الماس. ول كىسى دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام، قاتەلەسكەن، كەيبىر كەزدە «اسىرا سىلتەگەن» كەزدەرى دە بولدى. اعامىزدىڭ بولجامدارى، ماسەلەن، قازاق عالىمدارى مەن الەم دەموگرافتارى ۇستانىپ وتىرعان ساندارمەن تالاي جەردە كەلىسپەي جاتادى. ولاي بولاتىن بولسا، ماقاش اعامىزدىڭ «ليتەر» گازەتىندەگى پايىمدارىنا دا بەلگىلى دارەجەدە كۇدىكپەن قاراۋعا بولادى.
ءتۇيىن. سونىمەن، جۋرناليستەر ەلىمىزدەگى «بەبي بۋمنىڭ اتاسى» دەپ ات بەرىپ ايدار تاققان دەموگورافىمىزدىڭ شالا بۇلىنۋىنە نە سەبەپ؟ ول الگى اتالعان ماقالاسىندا: «يا سوجالەيۋ، چتو تاك سلۋچيلوس، چتو ناشي چينوۆنيكي موگلي وبمانۋت ناس، ي داجە مەنيا. يا پرواناليزيروۆال 11 پەرەپيسەي، پوسكولكۋ بولشوي زناتوك ەتوگو ۆوپروسا، مەنيا داجە نا كونسۋلتاتسيۋ پو پەرەپيسي نە پريگلاشالي» - دەپ قالىپتى. بالكىم، ماسەلەنىڭ بارلىعى وسىعان تىرەلىپ وتىرعان شىعار؟ ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ەسەپ اگەنتتىگىندەگىلەر تاكتيكالىق قاتە جىبەردى: قاجەتى بار ما، جوق پا دەموگرافياعا قاتىستى مامانداردى تولىق جيناپ، ەڭ بولماسا باسىن ءبىر قوسۋى كەرەك ەدى. وزدەرىنەن كورسىن!
قايتالاپ ايتايىق، ءبىز ەسەپ اگەنتتىگىنە ادۆوكات بولۋدان اۋلاقپىز. ءبىز ءۇشىن ءبىر عانا نارسە انىق: وسى مەملەكەتتىك ورگاندا ورىن العان جەمقورلىق فاكتىلەرى ۇلتتىق ساناقتىڭ ناتيجەلەرىنە، ونىڭ ادىستەمەلىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق جاقتارىنا ەش كۇمان كەلتىرە المايدى! بىزدەر دە وبەكتيۆتى شىندىق جاعىندامىز. ءومىرىمىزدىڭ وڭ، ءتۇزۋ باعالانعانىن، زەرتتەلگەنىن قالايمىز. سولاي بولا تۇرىپ، ءدال بۇگىنگى كۇنى ايتۋعا بولاتىن، وسىدان ون جىلدان كەيىن ايتۋعا بولاتىن، وسىدان تەك جيىرما جىلدان كەيىن ايتۋعا بولاتىن ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز. قانشا جەردەن عالىم بولايىق، شىڭعىرعان شىنشىل، ايقايلاعان اقيقاتشىل بولايىق، دەگەنمەن ءدال بۇگىن كوتەرۋگە كەلمەيتىن سۇراقتاردىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. ماسەلەن، شەكارا ماسەلەسى بويىنشا بۇگىنگى كۇنى وبەكتيۆتى زەرتتەۋلەردىڭ بولاتىنىنا ءبىز سەنە قويمايمىز. ولاي بولاتىن بولسا، بىزدەر سول شەكارانى بەكىتىپ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى، مەملەكەتىمىزدىڭ مىزعىماستىعى ءۇشىن بىلەگىمىزدى ءتۇرىپ كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ال شەكارالاردىڭ انىق-قانىعى كەلەر ۇرپاقتاردىڭ ۇلەسىنە قالعانى دۇرىس شىعار! بۇگىنگى كۇنى ۇلت سانى، دەموگرافيا ماسەلەلەرى - قىزىپ تۇرعان مايداننىڭ ءوزى. مايدان ناقتى ارەكەت ەتۋدى، اۋىزبىرشىلىك تانىتۋدى، ورتاق مۇددەگە تابىنۋدى تالاپ ەتەدى. «دۇرىس»، «بۇرىس» دەگەن سۇراقتار جەڭىستەن كەيىن ءوز شەشىمىن تابا جاتار. ونىڭ ۇستىنە جەڭگەندى قىلىش شاپپاس بولار. جەڭىلمەسەك، ۇتىلماساق بولعانى!
«اباي-ينفورم»
