مەملەكەت ءتىلى - بەيبىت ءومىر ءتىلى بوستاندىق پەن تەڭدىك ءتىلى، ادىلدىك پەن قۇقىقتىق ءومىر ءتىلى. سوندىقتان، كەڭ ماعىنادا العاندا، مەملەكەتتىك ءتىل - مەملەكەت تەورريتورياسىندا بەيبىت جانە ءادىل ءومىردى ورنىقتىراتىن جانە ونىڭ تۇراقتىلىعىن قاماتاماسىز  ەتەتىن ءتىل. سەبەبى، مەملەكەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە بەيبىت ءومىردىڭ امبەباپ قۇرالى، كىلتى دەگەن ماعىنانى  بەرەدى جانە وسى ماعىنا مەملەكەت قۇبىلىسىنىڭ /فەنومەنىنىڭ/ شىنايى تابيعاتىنا ساي كەلەتىن ونىڭ بىردەن ءبىر انىقتاماسى. دەمەك، بەلگىلى ءبىر اۋماقتا جانە قوعامدا مەملەكەت ورناتۋ دەگەن ءسوز وسى اۋماقتا جانە قوعامدا بەيبىت جانە قۇقىقتىق ءومىردىڭ امبەباپ كىلتى ءارى تىرەگى بولار بارلىق ءىس-شارالاردى دايىنداپ، بەلگىلەپ، جاريالاۋ ولاردى ىسكە اسىرۋ جانە سولاردىڭ تۇراقتىلىعى مەن ومىرشەڭدىگىن قاماتاماسىز ەتۋ دەگەن ءسوز. ولاي بولسا كەز كەلگەن حالىقتىڭ كەڭ ءارى شىنايى ماعىناداعى مەملەكەتتىك ءتىلى دەگەنىمىز - ونىڭ تاۋەلسىز جانە ەگەمەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ تۋىندىسى، كورىنىسى جانە قۇرامداس ءبىر بولىگى عانا.  سوندىقتان دا ەۆرەي حالقى ءولىپ  قالعان انا تىلدەرىن ء/يۆريتتى/ وزدەرىنىڭ ەگەمەن مەملەكەتتەرىن قۇرعاننان كەيىن عانا قايتا تىرىلتە  الدى جانە ونى ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءتىلى دارەجەسىنە كوتەردى. بۇلاي بولماعان جاعدايدا ەۆرەي ءتىلىنىڭ  مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرىلۋى عانا ەمەس، قايتا ءتىرىلۋى دە نەعايبىل بولاتىن.

مەملەكەت ءتىلى - بەيبىت ءومىر ءتىلى بوستاندىق پەن تەڭدىك ءتىلى، ادىلدىك پەن قۇقىقتىق ءومىر ءتىلى. سوندىقتان، كەڭ ماعىنادا العاندا، مەملەكەتتىك ءتىل - مەملەكەت تەورريتورياسىندا بەيبىت جانە ءادىل ءومىردى ورنىقتىراتىن جانە ونىڭ تۇراقتىلىعىن قاماتاماسىز  ەتەتىن ءتىل. سەبەبى، مەملەكەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى تۇپتەپ كەلگەندە بەيبىت ءومىردىڭ امبەباپ قۇرالى، كىلتى دەگەن ماعىنانى  بەرەدى جانە وسى ماعىنا مەملەكەت قۇبىلىسىنىڭ /فەنومەنىنىڭ/ شىنايى تابيعاتىنا ساي كەلەتىن ونىڭ بىردەن ءبىر انىقتاماسى. دەمەك، بەلگىلى ءبىر اۋماقتا جانە قوعامدا مەملەكەت ورناتۋ دەگەن ءسوز وسى اۋماقتا جانە قوعامدا بەيبىت جانە قۇقىقتىق ءومىردىڭ امبەباپ كىلتى ءارى تىرەگى بولار بارلىق ءىس-شارالاردى دايىنداپ، بەلگىلەپ، جاريالاۋ ولاردى ىسكە اسىرۋ جانە سولاردىڭ تۇراقتىلىعى مەن ومىرشەڭدىگىن قاماتاماسىز ەتۋ دەگەن ءسوز. ولاي بولسا كەز كەلگەن حالىقتىڭ كەڭ ءارى شىنايى ماعىناداعى مەملەكەتتىك ءتىلى دەگەنىمىز - ونىڭ تاۋەلسىز جانە ەگەمەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ تۋىندىسى، كورىنىسى جانە قۇرامداس ءبىر بولىگى عانا.  سوندىقتان دا ەۆرەي حالقى ءولىپ  قالعان انا تىلدەرىن ء/يۆريتتى/ وزدەرىنىڭ ەگەمەن مەملەكەتتەرىن قۇرعاننان كەيىن عانا قايتا تىرىلتە  الدى جانە ونى ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءتىلى دارەجەسىنە كوتەردى. بۇلاي بولماعان جاعدايدا ەۆرەي ءتىلىنىڭ  مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرىلۋى عانا ەمەس، قايتا ءتىرىلۋى دە نەعايبىل بولاتىن.

بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەملەكەتتەگى جانە قوعامداعى ءرولىن وبەكتيۆتى جانە شىنايى باعالاۋعا جول اشىپ، ونىڭ ورىنىن كەمسىتپەي دە، اسىرا سىلتەمەي دە، اداستىرماس اقيقات اياسىندا قاراستىرۋ وتە ماڭىزدى. مەملەكەتتىك ءتىل تۇتاستاي مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ اسا قاجەتتى جانە اجىراماس ءبىر بولشەگى عانا ەكەندىگىن جادىمىزدان شىعارماۋ كەرەك.

مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ءسوز بولعاندا، ول مەملەكەتتى قۇرايتىن ونىڭ بارلىق قۇرامداس بولىكتەرىمەن بىرگە جانە بىرلىكتە قارالۋى كەرەك، /ولاردان بولە-جارا وقشاۋلاپ قاراۋعا بولمايدى/ ويتكەنى، سولارمەن بىرىگىپ جانە جاراسىمدى ءارى ءبىر باعىت پەن ءبىر ماقساتتا جۇمىس ىستەگەندە عانا مەملەكەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ قاجەتتى ورىنىن تابا الادى جانە بۇكىل مەملەكەتكە جانە قوعامعا پايدالى قىزمەت اتقارا الادى.

وسى تۇرعىدان العاندا «مەملەكەتتىك ءتىل» ۇعىمى - وسى مەملەكەتتىڭ ويلاۋ، سويلەۋ جانە جازۋ ءتىلى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. مەملەكەتتە ءجۇرىپ جاتقان جانە بولاشاقتا ىسكە اساتىن بارلىق ءىس-شارالار مەملەكەتتىك تىلدە جوسپارلانىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىلىپ، سوزدىك بالاماسىن يەلەنىپ، قاعازعا ءتۇسىپ جازىلۋى ءتيىس. مىنەكي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءتول ماعىناداعى ۇعىمى وسى.

مەملەكەتتىك ءتىل - مەملەكەت ەگەمەندىگىنىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز قىزمەتىن ءوز دارەجەسىنە ساي اتقارۋى مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇراقتىلىعىن بەينەلەيتىن جانە سونى قاماتاماسىز ەتەتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرگى ۋاقىتتاعى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. قازاق ءتىلىنىڭ بۇل مارتەبەسى رەسپۋبليكامىزدىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋتسياسىندا دا، قازىرگى قولدانىستاعى 1995 جىلعى كونستيتۋتسيادا دا /7 باپ/ ەڭ جوعارعى قۇقىقتىق رەتتەۋ دارەجەسىندە بەكىتىلدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە زاڭ تۇرعىسىنان بەكىتىلىپ راسىمدەلۋى جانە ىسكە اسۋى قوعامدىق پىكىردە ءار-ءتۇرلى تۇرعىدان قارالىپ، زەرتتەلىپ جانە سوعان ساي باعالانىپ ءجۇر. رەسمي ورگاندار بۇل باعىتتاعى قازاق ءتىلىنىڭ جەتىستىكتەرىن باسا ايتسا، بيلىككە وپپوزياتسيالىق توپ وكىلدەرى جىبەرىپ العان مۇمكىندىكتەر مەن كەمشىن تۇستارعا نازار اۋدارۋدا. ارينە، شىڭدىق ءبىر-بىرىنە تەكە-تىرەس كەلەر وسى ەكى پىكىردىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىعى بەلگىلى. جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدى دە، جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىمىزدى دە كورە ءبىلىپ، دۇرىس باعالاي العاندا عانا پىكىر تالاستىرۋشى جاقتار ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ، بۇكىل قوعام بولىپ بولاشاق بىرىگىپ اتقارار ءىس-قيمىلداردىڭ بۇل ماسەلەدەگى ناتيجەلى جوسپارىن جاساي الارىمىز حاق.

داۋ تۋدىرماس باسى اشىق اقيقات مىنادا - مەملەكەت بولماي مەملەكەتتىك ءتىل بولمايدى. سودىقتان ادام، ازامات جانە حالىق ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق - ولاردىڭ وزدەرى قۇرعان جانە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتى. ەڭ الدىمەن وسى مەملەكەتتىڭ جانە مەملەكەتتىلىكتىڭ قادىرىن ءبىلۋ كەرەك جانە ونىڭ بارلىعىن، تۇراقتىلىعىن ءارى ومىرشەڭدىگىن قاماتاماسىز ەتۋگە بار كۇش-جىگەردى سالۋ كەرەك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەگەمەن مەملەكەت قۇرىلدى، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى دەپ بۇكىلحالىقتىق كەلىسىم - كونستيتۋتسيا نەگىزىندە قازاق ءتىلى انىقتالدى. ال ەندى تەك وسى كونستيتۋتسيا تالابىن تولىق ىسكە اسىرۋ - بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ، ونىڭ ازاماتتارىنىڭ جانە وزگە دە تۇرعىندارىنىڭ ءارى قۇقىعى، ءارى مىندەتى، ءارى بورىشى. مىنەكي، قازاقستان جاعدايىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى - مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى كونستيتۋتسيا تالابىن ورىنداۋ تۋرالى عانا ماسەلە. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بارلىق جوسپارلار، ءىس-شارالار، پىكىر-تالاستار جانە داۋ-دامايلار دا وسى اۋقىمدىعى جانە كولەمدەگى عانا ماسەلەلەر.

مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى ەكىنشى باسى اشىق اقيقات - ازماتتىعى جوق ادامداردا (عىلىمدا ولار اپاتريدتەر دەپ اتالادى) مەملەكەتتىك ءتىل بولمايدى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىل - ازاماتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ادامداردىڭ عانا قولىندا بار جانە قولدانا الار ارتىقشىلىعى. ولاي بولسا، ءوزىنىڭ ازاماتتىق دەڭگەيىن مارتەبە دەپ باعامداي الار ادام عانا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز دەڭگەيىندە قادىرلەي دە جانە وسى دەڭگەيدە ۇقساتا ۇستاي دا الادى.

مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جالقى كەلىسىم ورتاق مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى جالپى كەلىسىمنىڭ ءبىر تارماعى جانە قۇرامداس بولىگى عانا. مەملەكەت بولىپ ءومىر ءسۇرۋ شىندىعىنىڭ وسى قاعيداسىن ەستەن شىعارماعان ابزال. مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى بۇكىلحالىقتىق جالپى كەلىسىم بولماسا جانە وسى كەلىسىم تۇراقتى ءارى بەرىك بولماسا وسى مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى تۋرالى جالقى كەلىسىمنىڭ دە تۇراقتى ءارى بەرىك بولماسى، دەمەك ىسكە اسپاسى بەلگىلى. ءبىز قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى بۇكىلحالىقتىق كەلىسىم (كونستيتۋتسيا) قابىلداپ، ونى ىسكە اسىرۋدامىز. وسى بۇكىلحالىقتىق كەلىسىمنىڭ ءبىر قۇرامداس تارماعى - مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى كەلىسىمگە دە قول جەتكىزدىك. بىراق بۇل كەلىسىمدى قازاقستان ازماتتارىنىڭ ءبارى بىردەي تەگىس جانە تولىق ورىنداماي وتىرعاندىعى - ءومىر شىندىعى. وسىعان بايلانىستى قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ جايلى ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋىنداۋدا. ەندىگى ماسەلە، بۇل پىكىرلەردىڭ ورىندى ەكەندىگىن مويىنداپ، ولاردى مەملەكەتتىك مۇددە دەڭگەيى تۇرعىسىنان دۇرىس ەسكەرىپ ءارى وڭ باعالاپ، ناتيجەلى تۇردە ىسكە اسۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. مۇنداي ءىس-شارالاردىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتىپ، ونى نىعايتۋداعى بەرەرى مول ەكەندىگى كۇمانسىز.

ارينە، قازىر ءبىز قازاق تىلىندە بارلىق قازاقستان ازاماتتارىنىڭ سويلەگەنىن ماقسات ەتىپ وتىرمىز، قازاق تىلىندە بالىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ سويلەگەنىن، بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وسى تىلدە قىزمەت ىستەگەنىن تالاپ ەتۋدەمىز. مۇنداي دامۋ قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە «ەكستەنسيۆتى» ءارى «ساندىق تۇرعىدان» دامۋ كەزەڭى جانە دەڭگەيى بولماق.

قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە ساپالى تۇرعىدان دامۋ كەزەڭى دە الىس ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرگەن ءجون. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز، مەملەكەتتىك ورگاندارىمىز، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىز ساپالىق تۇرعىدان العاندا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋى ءلازىم. مەملەكەتىمىز ءوزىنىڭ بەيبىتشىلدىك، قۇقىقتىق، حالىقتىق-الەۋمەتتىك، يماندىلىق تابيعاتىن ايقارا اشا جانە دامىتا ءبىلۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەتتىك قازاق ءتىلى دە بەيبىت ءومىر ءتىلى، قۇقىقتىق ءتىل، تەحنيكا جانە ءوندىرىس ءتىلى، مادەنيەت جانە عىلىم ءتىلى، يمان ءتىلى رەتىندە ءوز الەۋەتىن كورسەتە جانە دامىتا الادى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق تۇرعىدان بەكىتىلۋىنىڭ جانە وسى تالاپتىڭ ىسكە اسۋىنىڭ تۇپكى ءارى باستى ماقساتى دا وسى مەجە بولسا كەرەك.

قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىعۋى ءۇشىن جوسپارلاناتىن جانە ىسكە اساتىن بارلىق مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ءمانى بار ماسەلەلەردى وسى تىلدە ويلاۋ، سويلەۋ جانە جازۋ كەرەك، ءسويتىپ وسى تىلدە ولاردىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ادەتتە ءبىز بۇل تىزبەكتەن سويلەۋ مەن جازۋعا كوپ ءمان بەرەمىز دە ويلاۋدى ەستەن شىعارىپ الامىز. شىن مانىندە ەندى باستى نازاردى قازاق تىلىندە ويلاۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماسەلە جانە ءىس دەپ باعالاساق، ءسويتىپ وسىنى ىسكە اسىرساق وندا قازاق تىلىندە سويلەۋ جانە جازۋ وزىنەن-ءوزى ىسكە اسادى. دەمەك، بالا تاربيەسىنە، ءۇي تاربيەسىنە، اتا-انا جاعدايىنا، بالا-باقشاعا، مەكتەپكە كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك، قوعامدىق ءومىردىڭ وسى بۋىندارىندا قازاقشا سەزىنىپ-ويلاۋدىڭ بەرىك ورىن الۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك.

قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى مارتەبەسىنىڭ بولاشاق تاعدىرىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەر ءبىر ءجايت - ول رەسپۋبليكاداعى نەگىزگى ءالىپبي /الفاۆيت/ ماسەلەسى.

مەملەكەتتىك ءتىل ءوز مارتەبەسىن ءوز دەڭگەيىندە ورىنداۋى ءۇشىن ول ءتىلدى تاڭبالايتىن مەملەكەتتىك الفاۆيت تۇراقتى بولۋى ءتيىس جانە وزگەرمەۋى ءتيىس. اسىرەسە، شىنايى مەملەكەتتىك مارتەبەگە كوتەرلىۋى قيىن بولىپ تۇرعان، وسى جولدا ءارتۇرلى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى كەدەرگىلەرگە كوپ كەزدەسىپ وتىرعان قازاق ءتىلى ءۇشىن ءوزى تاڭبالاناتىن ءالىپبيىنىڭ تۇراقتى بولۋى - بۇگىنگى كۇنى ومىرلىك ءمانى بار ماسەلە.

وسىعان بايلانىستى كەيىنگى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتىندە جانە تەلەديداردا كوپ كوتەرلىپ جۇرگەن قازاقستانعا «لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزۋ تۋرالى» پىكىرتالاسقا ءوز ويىمدى بىلدىرسەم دەيمىن.

بىردەن كوزگە تۇسەتىن ءجايت مىناۋ - لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزگىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ باستى ماقساتى لاتىن ءالفاۆيتىن قازاقستانعا ەنگىزۋ ەمەس. ولار وسىنى وزدەرى تولىق جانە اياعىنا دەيىن ايقىن سەزىنە بەرمەسە دە، ولاردىڭ ۋاجدەرى مەن دالەلدەرى ءبىزدىڭ وسى ءتۇيىنىمىزدى جوققا شاعارمايدى، كەرىسىنشە قۋاتتايدى.

لاتىن ءالفاۆيتىن قازاقستانعا ەنگىزۋ جايلى پىكىردى قوستاۋشىلاردىڭ العا تارتار باستى ويلارى مىنالار:

1. وسى ارقىلى ءبىز ۇلتتىق سانانىڭ قوعامداعى ورنىن بەكىتە تۇسەمىز، رەسەي جانە كەڭەس داۋىرلەرىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق ساناداعى وتارشىلدىق كورىنىستەردەن (پسيحولوگياداعى، يدەولوگياداعى، تۇرمىستاعى ت.ب.) ارىلۋعا جاعداي جاسايمىز.

2. تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن بايلانىسىمىز ارتا تۇسەدى.

3. قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى ارتادى، ول ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنەن، ونىڭ قازاق تىلىنە تيگىزىپ وتىرعان «ءالىم جەتتىك» اسەرىنەن ارىلادى.

ارينە، وتارشىلدىق /قۇلدىق/ سانا سارقىنىشاقتارىنان ارىلۋدىڭ اقيقاتتىعى، تۇركى تىلدەس باۋىرلاس حالىقتارمەن ەتەنە جاقىن بولۋ قاجەتتىگى قازاقستان مەملەكەتى مەن حالقى الدىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەر ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بۇل ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باقىلاۋعا الىپ، جۇيەلى جانە پارمەندى تۇردە تاباندىلىقپەن ىسكە اسىرۋ كەرەك ەكەندىگىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. مەملەكەتىمىزدىڭ بۇل باعىتتا اتقارعان جانە اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالارىنا دا جاڭا سەرپىن بەرۋ كەرەك ەكەندىگى دە جاسىرىن ەمەس.

دەگەنمەن، اتالمىش ماقساتتارعا جەتۋ باعىتىندا ىسكە اسىرىرلار ءىس-شارالار تىزبەگى قانداي بولۋ كەرەك؟ وسى ماقساتتارعا جەتۋدەگى ءىس-شارالار تىزبەگىندە لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋدىڭ الار ورنى قانشالىقتى قوماقتى؟ لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ءبىزدى وسى ماقساتتارعا جەتۋگە قانشالىقتى جاقىنداتادى /الدە بەيتاراپتاندىرادى، الدە قاشىقتاتادى/?

بۇل سۇراقتاردى وسى ءبىز قويعان جۇيەدە جانە بايلانىستا ءالى ەشكىم بايىپتاپ قويعان جوق جانە بارلاپ تەكسەرگەن جوق. سوندىقتان قويىلعان سۇراقتارعا ءباسپاسوز بەتىنەن نە وزگە ادەبيەتتەن قانعاتتاندىرارلىق جاۋاپ الا الماسىمىز دا بەلگىلى.

سويتسە دە باسى اشىق ماسەلە مىناۋ - جوعارىدا اتالعان ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا اتقارىلار ءىس-شارالاردىڭ ىشىندە لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ وسى ماقساتتارعا اپارار ەڭ باستى جول جانە قۇرال ەمەس. دەمەك، لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋدىڭ دىتتەگەن مەجەگە جەتۋدەگى الار ورنىن دۇرىس مەجەلەپ العانىمىز ءجون، ونىڭ سالماعىن اسىرا باعالاپ الماعانىمىز ابزال. ولاي بولسا وسى باعىتتا جۇرگىزىلەر عىلىمي زەرتتەۋ، تالداۋ جۇمىستارىنا ءورىس بەرىپ، ولاردىڭ  ناتيجەلەرىمەن قارۋلانىپ الماي لاتىن الفاۆيتىنە  كوشۋدى جوعارىدا اتالعان ماقساتتارعا جەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى رەتىندە جالاۋ ەتىپ ۇستاۋ - ءازىر ەرتەلەۋ ەكەندىگى كورىنىپ-اق تۇر.

ءبىر قىزىعى وسى ماقساتتارعا لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزبەي-اق «كيريلليتسا» ءالفاۆيتىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا سارقا جانە جەتە پايدالانۋ ارقىلى دا جەتۋگە بولاتىندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. دەمەك، ءبىز «قولدا باردىڭ قادىرى جوققا» سالماي، ماسەلەنىڭ وسى جاعىنا كوڭىل اۋدارعانىمىز ءجون. «كيريلليتسانىڭ» قازاقي ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتىپ، ونداعى «وتارشىلدىق» سارقىنشاقتاردان ارىلۋعا دەگەن ءالى پايدالانىلماعان مۇمكىندىكتەرىن اشا ءتۇسىپ، سونداي-اق بۇل ءالفاۆيتتىڭ تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىزبەن ارا-قاتىناسىمىزدى بەكىتە تۇسۋگە دەگەن الەۋەتىن كورە ءبىلىپ، ءارى وسى باعىتتاعى «پايدالى كوەففيتسيەنتىن» جان-جاقتى قولدانىپ، سونىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاي بىلۋدەگى، ورىس ءتىلىنىڭ انا تىلىمىزگە كورسەتەر جانە كورسەتۋى مۇمكىن «ءالىم جەتتىك» ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويار جانە مۇلدە جويار «كيريلليتسانىڭ» ءبىز ءالى پايدالانباعان «تەتىكتەرىن» ىسكە قوسىپ، وسى قولدانىستاعى ءالفاۆيتتىڭ ءوزىن-اق /ونى ىعىستىرماي-اق، باسقا الفاۆيتتەرمەن اۋىستىرماي-اق/ دىتتەگەن ماقساتتارىمىزعا جەتۋ ءۇشىن وتە ءتيىمدى پايدالانۋعا بولادى. ولاي بولسا وسىعان دەيىن حالقىمىزعا قالتىقسىز قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جانە الدا دا ءالى اتقارار قىزمەتى كوپ /قادىرىن بىلسەك بولدى/ «كيريلليتسانى» باسقا الفاۆيتتەرمەن اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتىگى كۇماندى، تىپتەن جوق دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز.

لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزۋ تۋرالى پىكىرتالاسقا ءتان كەلەسى ءبىر كوزگە ۇرىپ تۇرعان شىندىق - وسى پىكىرتالاسقا قاتىسۋشىلار لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ قازاقستانعا رەسمي تۇردە الدەقاشان ەنىپ كەتكەندىگىن كورە الماۋلارىندا. ەگەر قازىرگى «كيريلليتسا» ءالفاۆيتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسمي تۇردەگى نومەرى ءبىرىنشى ءالفاۆيتى بولسا، لاتىن ءالفاۆيتى قازاقستان مەملەكەتىندە رەسمي تۇردە مويىندالاتىن جانە ەنگەن نومەرى ەكىنشى الفاۆيت. بۇعان دالەل رەتىندە مىنا فاكتىلەردى كەلتىرسەك بولادى:

ا/ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بارلىق مەكتەپتەردە لاتىن ءالفاۆيتى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ «كيريلليتسا» الفاۆيتىمەن قوسا وقىتىلادى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا لاتىن ءالفاۆيتىن بىلمەيتىن، ول الفاۆيتتە وقي المايتىن ادام جوق دەسە دە بولادى. سەبەبى بىزدە بارلىق مەكتەپتەردە باستاۋىش سىنىپتان باستاپ ەۆروپالىق ءبىر ءتىلدى /اعىلشىن، نەمىس، يتاليان، فرانتسۋز ت.ب./ ۇيرەتۋ مىندەتتەلگەن. ال، بۇل تىلدەردى رەسمي تۇردە مەكتەپتەردە ۇيرەتۋ دەگەن ءسوز - لاتىن ءالفاۆيتى رەسمي تۇردە ءبىزدىڭ ەلگە ەنگىزىلدى دەگەن ءسوز. تەك، لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ قازاقستانعا ەنگىزىلۋ ءتاسىلى عانا ەرەكشە - لاتىن ءالفاۆيتى ءبىزدىڭ مەملەكەتكە ەۆروپا ەلدەرىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەتۋ قۇرالى رەتىندە «ايقاي-شۋسىز»، «دابىرسىز» وتە جۇمساق جانە ەۆوليۋتسيالىق /رەۆوليۋتسيالىق ەمەس - كيريلليتسانى «كۇشپەن» ىسىرىپ، ونىڭ ورنىن ءماجبۇرلى تۇردە لاتينيتسامەن اۋىستىرۋدى اڭسايتىندار ۇسىنعانداي/ جولمەن ەنۋدە جانە ەنىپ، ورنىقتى.

ب/ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا كومپيۋتەر ەنگىزىلمەگەن بىردە-ءبىر مەكتەپ نە مەكەمە، كەرەك دەسەڭىز كومپيۋتەر پايدالانبايتىن ءبىردى ءبىر ءۇي جوق دەسە دە بولادى. ال، كومپيۋتەرلىك تەحنيكانىڭ نەگىزىندە لاتىن ءالفاۆيتى جاتقانىن ەسكەرسەك، كومپيۋتەردىڭ ەلىمىزگە جاپپاي ەنۋى لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ ەلىمىزگە كەرەك دەسەڭىز، بۇكىل الەمگە جاپپاي ەنۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە؟

ۆ/ «كيريلليتسا» ءالفاۆيتى مەن  لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ نەگىزى ءبىر، ولار - گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەكى ءتۇرلى تاريحي تارماعى. ەگەر لاتىن ءالفاۆيتى گرەك ءالفاۆيتىنىڭ باتىس ەۆروپا ەلدەرىنە بەيىمدەلىپ جاسالعان نۇسقاسى بولسا، «كيريليتسا» - گرەك ءالفاۆيتىنىڭ  سلاۆيان /ورىس/ تىلىنە وڭتايلانىپ جاساعان نۇسقاسى ەكەندىگى - تاريحي شىندىق. دەمەك، «كيريلليتسا» دەگەنىمىز دە، لاتىن ءالفاۆيتى دىگىنىمىز دە - وڭتايلانعان گرەك الفۆيتتەرى ەكەن. ولاي بولسا، گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپا ەلدەرىنە تاراعان تاريحي ۇلگىسى لاتىن ءالفاۆيتى ەكەندىگىن جانە وسى گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق نۇسقاسى «كيريليتسا» ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن باسقا مەملەكەتتەر سياقتى قازاقستاندا دا گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق نۇسقاسى - «كيريليتسا» كەڭ تاراعان.

تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الەمدەگى ەڭ كونە الىپبيلەردىڭ ءبىرى گرەك ءالفاۆيتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 9-8 عاسىرلاردا قالىپتاسقان. ال، لاتىن ءالفاۆيتى وسى الفاۆيت نەگىزىندى باتىس ەۆروپا ەلدەرىندە ب.ز.ب. 3-4 عاسىرلاردا، ال كەي ماعۇلماتتار بويىنشا ب.ز. 1 عاسىرىندا قالىپتاسادى. ال، وسىدان شامامەن ون عاسىر ۋاقىت وتكەسىن، 9 عاسىردا كيريلليتسا پايدا بولادى.[1] قازاقستاندا اراب ءالفاۆيتى ورتا عاسىرلاردان 1929 ج. دەيىن، ال 1929-1940 جىلدارى لاتىن ءالفاۆيتى، 1940 ج. بەرى بۇگىنگە دەيىن كيريلليتسا قولدانىپ كەلەدى.[2] دەمەك، كيريليتسا مەن لاتىن - گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەكى تارماعى، ونىڭ ۇستىنە لاتىن ءالفاۆيتىن ءبىر رەت پايدالانىپ كوردىك. ارينە، كيريليتسانى ىسىرىپ لاتىنعا قايتا كوشۋگە دە بولادى. بىراق، سوندا نە ۇتامىز. ەشتەڭە ۇتپايمىز، ال ۇتىلارىمىز ايدان انىق. سەبەبى، ءبارىبىر گرەك ءالفاۆيتىنىڭ اۋماعىندا قالامىز جانە ايىرماشىلىعى از ءارى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس ونىڭ ءبىر تاريحي تارماعىنىڭ ورنىنا ەكىنشىسىن عانا قابىلدايمىز. ەگەر كيريليتسانى لاتىنمەن اۋىستىرۋشىلردىڭ لوگيكاسىنا ەرسەك، وندا تىكەلەي كونە گرەك الىپبيىنە نەگە كوشپەسكە، ءسويتىپ، سول كونە گرەك الىپبيىنەن ونىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىن - قازاقشا ءالفاۆيتىن نەگە جاساماسقا؟

كورىپ وتىرعانىمىزداي، كيريليتسانى يتەرىپ لاتىندى قابىلدايىق دەۋشىلەردىڭ نيەتتەرى ءتۇزۋ، پيعىلدارى ادال بولعانىمەن (ۇلتتىق سانانى نىعايتۋ، قازاق تىلىنە ورىس تىلىنەن كەلەر اسەردى ازايتۋ), ولاردىڭ ءوز جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۇسىنىپ وتىرعان جوبالارى قيسىنسىز، ءارى اياعىنا دەيىن تولىق ويلاستىرىلماعان ءۇستىرت ۇسىنىس. ونىڭ ۇستىنە، قازاققا اراب ءالفاۆيتى لايىقتى دەپ توتە جازۋدى ۇسىنعان احمەت بايتۇرسىنوۆ ونەگەسىن ەسكەرسەك جانە گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسى - لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ ەلگە ەنۋىنە كەزىندە حالەل دوسمۋحامەدوۆتىڭ قارسى بولعانىن (دەگەنمەن مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە ونى قازاق تىلىنە ۇيلەستىرىپ جاساۋ ىسىنە قاتىسقان) ەسكە تۇسىرسەك، ءوز ۇلتىن ءبىر ادامداي-اق سۇيە بىلگەن «الاش» كوسەمدەرىنىڭ دە لاتىن ءالىپبيىن تاڭداماق تۇگىل، ونى اسا جاقتىرا جانە جاقتاي قويماعانىن، كەرىسىنشە، بۇل الىپبيگە «سالقىندىق» تانىتىپ، وعان بەيتاراپتىقپەن قاراعانىن بايقايمىز.

ماسەلەنى وسى تاريحي جاعىنان قاراۋ ءبىزدىڭ كوزىمىزدى ۇلكەن شىندىققا اشادى. ول شىندىق مىنادا - «كيريلليتسانى» ىسىرىپ ورنىنا لاتىن ءارپىن كىرگىزۋ دەگەنىمىز - گرەك ءالفاۆيتىنىڭ «سلاۆياندىق» نۇسقاسىن الاستاپ، ونىڭ ورنىنا وسى گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسىن ەنگىزۋ دەگەن ءسوز. گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ءبىر تاريحي نىسانىنىڭ ورنىنا ونىڭ ەكىنشى نىسانىن ەنگىزۋدى تالاپ ەتۋ دەگەن ءسوز. وسى ايتىلعان تاريحي فاكتىلەردەن شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ بولسا كەرەك - بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانداعى قولدانىستاعى الفاۆيت - كيريلليتسا - گرەك ءالفاۆيتى، بىراق ونىڭ سلاۆياندىق ۇلگىدەگى نۇسقاسى. ال، ەگەر، «كيريلليتسانىڭ» دا قازاق ءتىل ماماندارى تاراپىنان ءبىراز وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن /قوسىمشا - ز،ع،ءو،ڭ،ءى،ق،ۇ ارىپتەرى ەنگەن/ ونىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتىرىنا جانە دامۋ تالاپتارىنا ساي ءبىراز «وڭدەلگەنىن» ەسكەرسەك - وندا قازاقستاندا قولدانىپ جۇرگەن الفاۆيت - گرەك ءالفاۆيتىنىڭ كيريليتسا ارقىلى قازاقشالانعان نۇسقاسى دەسە دە بولادى. ءبىزدىڭ بۇل تۇجىرىمىمىز «كيريلليتسانى» لاتىن الفاۆيتىمەن اۋىستىرامىز دەگەن ۇراننىڭ ناعىز وسال جانە جالعان تۇستارىن اشكەرەلەيدى - بۇل ۇراندى جاقتاۋشىلار وزدەرىنىڭ نەنى كوكسەپ جۇرگەندەرىن تولىق تۇسىنبەگەن - ولار ەلىمىزدەگى قولدانىستاعى گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆيانشا نۇسقاسىن وسى گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسىمەن اۋىستىرعىلارى كەلىپ ءجۇر. ياعني، ماسەلە ءبىر ءالفاۆيتتى باسقا ءبىر الفاۆيتپەن اۋىستىرۋدا ەمەس - ماسەلە وسى ءالفاۆيتتىڭ ءبىر نۇسقاسىنان ونىڭ ەكىنشى نۇسقاسىنا وتسەك قالاي بولادى ەكەن دەگەن ساۋەگەيلىك ويدا، ءبىر باسقان تىرمانى قايتا باسۋعا الىپ بارار، «رەفورما ءۇشىن رەفورما جاساۋعا» عانا جەتەلەر، ۇتارى بەيمالىم بىراق ۇتىلىسى انىق «ۇسىنىستا» بولىپ تۇر.

«كيريلليتسانى» لاتىن الفاۆيتىمەن اۋىستىرۋ ماسەلەسىنىڭ ويدان شىعارىلعاندىعى جانە مۇنداي اۋىستىرۋدان ەشتەڭە ۇتپاسىمىز ەندى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. سەبەبى، ماسەلەنى بۇلاي قويۋ - گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن ونىڭ ەكىنشى نۇسقاسىمەن اۋىستىرۋدى عانا ىسكە اسىرا الادى، ياعني، ءبىر «گرەك» ءالفاۆيتىن ەكىنشى «گرەك» الفاۆيتىمەن اۋىستىرۋ ءجايلى عانا ماسەلە قوزعالىپ وتىرعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

«كيريلليتسانىڭ» ورىنىنا لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزۋ ماسەلەسىن الەمدەگى تىلدىك احۋال توڭىرەگىنەن قاراساق تا، وتانداستارىمىز كوتەرىپ جۇرگەن تاقىرىپتىڭ تايازدىعى جانە ونىڭ قولدان جاسالعان جاساندىلىعى ايقىندالا تۇسەدى.

تاريحي ءوز الفاۆيتتەرى بار ەلدەردىڭ كوبىسىندە ءتول الفاۆيتتەرى تۇراقتى، نەگىزگى ءالىپبي ەسەبىندە قىزمەت اتقارادى. سونىمەن بىرگە مۇنداي ەلدەردە ەكىنشى، ءۇشىنشى الفاۆيتتەردىڭ دە ەنگىزىلىپ، ولاردىڭ ءتول الىپبيىمەن قاتار ءومىر سۇرە بەرۋلەرىنە جاعداي جاسالادى. قوسىمشا الفاۆيتتەر ەنگەن كەزدە بۇرىننان كەلە جاتقان تۇراقتى /نەگىزگى/ ءالفاۆيتتى ىسىرىپ تاستاۋ، قولدانىستان شىعارىپ تاستاۋ تۋرالى ماسەلە تۋىندامايدى، مۇنداي «ورەكپۋلەردىڭ» «رەۆوليۋتسيالىق ۇرانداردىڭ» بەلەڭ الۋىنا جول بەرىلمەيدى. «ءبىر ءالفاۆيتتىڭ ورنىنا ەكىنشى الفاۆيت»، «نە اناۋ نە مىناۋ» دەگەن شولاق وي مەن ۇسىنىستارعا توسقاۋىل قويىلادى. ونىڭ ورنىنا «بوتقانى مايمەن بۇلدىرە المايسىڭ» /كاشۋ ماسلوم نە يسپورتيش/ دەگەندەي «قوسىمشا الفاۆيتتەر ارتىق ەتپەيدى» ءپرينتسيپى باسشىلىققا الىنادى. ايتالىق، قىتايدىڭ ءوزىنىڭ نەگىزگى ءالفاۆيتى - يەوروگليۆى بولسا دا، بۇل ەلدە سونىمەن قاتار گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق ۇلگىسى دە (لاتىن) سلاۆياندىق ۇلگىسى دە /كيريلليتسا/ پايدالانىلادى، سونداي-اق اراب ءالفاۆيتى دە ەلدىڭ رەسمي قوسىمشا الفاۆيتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. وزدەرىنىڭ تاريحي ءتول الفاۆيتتەرى بار گرۋزيندەر دە گرەك  الىپبيىنىڭ «ەۆروپالىق» (لاتىن) دا «سلاۆياندىق» دا /كيريلليتسا/ نۇسقالارىن قوسىمشا ءالىپبي ەسەبىندە تەڭ يگەرگەندىگى بارىمىزگە ايان. اراب ءالفاۆيتىن نەگىزگى ءالىپبي ەسەبىندە پايدالاناتىن بارلىق مەملەكەتتەردە لاتىن ءالفاۆيتى قوسىمشا ءالىپبي ەسەبىندە قاتار ەنگەن،  تىپتەن، رەسەيدىڭ وزىندە دە «كيريلليتسا» نەگىزگى ءالىپبي رەتىندە، ال لاتىن ءالفاۆيتى قوسىمشا الفاۆيت رەتىندە پايدالانىلۋدا.

ءبىز دە الەمدىك تاجىريبەنىڭ وسى وزىق ۇلگىلەرىن باسشىلىققا الىپ، بۇگىنگە دەيىن نەگىزگى ءالىپبي ەسەبىندە پايدالانىلىپ كەلگەن گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق /كيريلليتسا/ نۇسقاسىن جانە ونىڭ قازاقشا وڭتايلانعان جوباسىن وسى دارەجەدە ەلىمىزدىڭ تۇپكى جانە نەگىزگى ءالىپبيى رەتىندە قولدانا بەرۋىمىز كەرەك. ال، گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق ۇلگىسى (لاتىن) قوسىمشا /«ەكىنشى»/ ءالىپبي رەتىندە ەلىمىزگە ەنگەن ەكەن، ونىڭ وسى جاعدايىن ساقتاپ قالۋىمىز  جانە مۇمكىندىگىنشە ودان ءارى جاقسارتا بەرۋىمىز كەرەك. گرەك ءالىپبيىنىڭ «كيريلليتسالىق» نۇسقاسىن ومىردەن الاستاپ، ونىڭ ورنىنا ونىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسىن (لاتىندى) ەنگىزەمىز دەگەن پايداسىنان زيانى مول، قاتە دە كەرتارتپا پىكىردەن ارىلعانىمىز ابزال.

رەسپۋبليكامىزدىڭ ءالىپبي سالاسىنداعى ءومىر شىندىعى ەلىمىزدە قوسىمشا «ءۇشىنشى» ءالىپبي رەتىندە اراب ءالفاۆيتىنىڭ /مۇسىلماندىقتىڭ قايتا ورنىنا كەلۋىنە بايلانىستى/, دە ەنە باستاعانىنان حاباردار ەتەدى.

كيريلليتسا ءالفاۆيتىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىنىڭ - قازاقشا كيريلليتسانىڭ /قازاقشا جازاتىندار ءۇشىن/ جانە سلاۆيانشا  نۇسقاسىنىڭ - سلاۆيانشا كيريلليتسانىڭ /ورىسشا جازاتىندار ءۇشىن/ نەگىزگى ءالىپبي ەسەبىندە رەسپۋبليكادا ورنىعۋى جانە ودان ءارى دامۋى، ال لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ قوسىمشا  /ەكىنشى/ ءالىپبي رەتىندە ورنىعۋى، سونداي-اق، ءۇشىنشى قوسىمشا ءالىپبي ەسەبىندە اراب ءالفاۆيتىنىڭ ەنۋى جانە دامۋى - مىنەكي، بۇگىنگى تاڭداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى «الفاۆيتتىك» ءومىر الاڭىنداعى ءومىر شىندىعى جانە ونىڭ دامۋ باعىتى وسىنداي. مۇنان ءبىز «كيريلليتسانى» لاتىنمەن اۋىستىرامىز دەگەن پىكىرتالاستىڭ جانە وعان جالعاسقان جالاڭ  ۇراننىڭ وسى ءومىر شىندىعىنا ىلەسە الماي قالعاندىعىن جانە وعان مۇلدە جات ەكەندىگىن بايقايمىز.

«كيريلليتسانى» لاتىنمەن اۋىستىرامىز دەۋشىلەردىڭ نەگىزگى ايتپاق ويلارى مىنادا - ولار گرەك ءالفاۆيتىن تاعى دا سول گرەك الفاۆيتىمەن اۋىستىرعىلارى كەلەدى، دالىرەك ايتساق، گرەك ءالفاۆيتىنىڭ وزدەرىنە ۇناماعان ءبىر نۇسقاسىن  ونىڭ ەكىنشى نۇسقاسىمەن اۋىستىرساق دەيدى. جانە اۋىستىرعاندا رەسپۋبليكانىڭ «نەگىزگى» ءالفاۆيتى ەسەبىندە گرەك ءالىپبيىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسىن الىپ، ال ونىڭ سلاۆياندىق جانە ونىڭ قازاقشالانعان نۇسقالارىن ەلىمىزدەگى ەكىنشى، «قوسىمشا» دەڭگەيدەگى ءالىپبي ەسەبىندە پايدالانۋدى ۇسىنادى.

ارينە، مۇنداي جاساندى اۋىس-ءتۇيىستىڭ پايداسى - كۇماندى، ال زيانى - كورىنىپ-اق تۇر. سەبەبى، مۇنداي وزگەرىستەن ەشنارسە وزگەرمەيدى - ءبىر گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ورنىنا ەكىنشى گرەك ءالفاۆيتى عانا كەلەدى. ياعني قوعامدىق بەلسەندىلىكتى جانە ۋاقىتتى پايداسىز، قولدان جاسالعان «جوق» ءارى جالعان ماسەلەگە اۋدارامىز، مەملەكەت قارجىسىن قولدا بار قولدانىستاعى قازىنانى ادەيى ءبۇلدىرىپ، سوسىن ونىڭ  سونداي ەكىنشى ءبىر نۇسقاسىن «قايتا ساتىپ» الۋعا جۇمساعانداي بولامىز.

ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسىنىڭ ءوزىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بار - انگلو-ساكسوندىق، امەريكاندىق، كونتەنينتالدىق ت.ب. ەگەر ءبىز «كيريلليتسانىڭ» ورنىنا لاتىن  ءالفاۆيتىن ەنگىزەمىز دەسەك، وندا ونىڭ قاي ءتۇرىن تاڭدايمىز دەگەن «شەتى» جوق تاڭداۋلار مەن الفاۆيتتىك وزگەرىستەر لەگىنە تاپ بولامىز.

ەۆروپالىق ۇلگىدەگى گرەك ءالفاۆيتىن (لاتىندى) ەنگىزۋ - سلاۆيان  ۇلگىسىندەگى گرەك ءالفاۆيتىن (كيريليتسانى) قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنان تولىق ىعىستىرا المايدى. ەگەر ىسكە اسىپ جاتسا بۇل شارا تەك كيريلليتساعا قوسا لاتىن ءالفاۆيتىن ەلگە ەنگىزۋمەن شەكتەلەدى. ياعني، مۇنداي جاعدايدا قازاقستاندا گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەكى نۇسقاسى بىردەن قولدانىلاتىن بولادى: 1/ گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق نۇسقاسى - كيريلليتسا; 2/ ەۆروپالىق ۇلگىدەگى گرەك ءالفاۆيتى - لاتىن ءالفاۆيتى.

گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق نۇسقاسىنىڭ /كيريلليتسا/ قازاقستاندا رەسمي الفاۆيت بولىپ قالا بەرەتىنىنىڭ باستى سەبەبى - ورىس تىلىندە  وقيتىن جانە جازاتىن بارلىق مەكەمەلەردە وقۋ ورىندارىندا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە بۇل الفاۆيت نەگىزگى ءالىپبي بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ورىس ءتىلى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە رەسمي تۇردە قولدانىلاتىن ءتىل ەكەندىگىن ەسكەرسەك، گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق نۇسقاسىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورعالاتىن جانە قولداناتىن مەملەكەتىمىزدىڭ رەسمي ءالفاۆيتى ەسەبىندە ءازىر ەلدەن ىعىستىرا قويىلۋى كۇماندى.

دەمەك، كيريلليتسانىڭ ورنىنا لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزىەمىز دەگەن ۇراننىڭ وبەكتيۆتى اقيقات بەينەسى - كيريلليتساعا قوسا گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسىن دا ەنگىزەيىك دەگەنگە سايادى. نەمەسە، سلاۆياندار كەزىندە گرەك ءالفاۆيتىن ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ كيريلليتسا ءالفاۆيتىن جاسادى، ال ءبىز بولساق كيريلليتسانى قازاق تىلىنە بەيمدەدىك، ەندى ودان باس تارتايىق تا گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۆروپالىق نۇسقاسى - لاتىن ءالفاۆيتىن تىكەلەي ەنگىزەيىك جانە ونى قازاق تىلىنە بەيىمدەپ «لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ قازاقشا جاڭا نۇسقاسىن جاسايىق» دەگەن ۇرانعا سايادى. مۇنداي ءىس بىزگە كەرەك پە، الدە جوق پا؟ الەۋمەت ويلانىپ ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرەر.

بۇل ايتىلعان ۋاجدەردەن شىعار تاعى ءبىر قورىتىندى - لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ، باسقا «كولەڭكەلى» تۇستارىن ايتپاعاندا، ەلىمىزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە دارەجەسىنە ءىس جۇزىندە كوتەرلۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىندىگى، بۇل پروتسەستىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ بايلانىپ، وعان زيان كەلتىرەر قولدان جاسالعان «جاساندى» توسقاۋىلداردىڭ ءبىرى بولاتىندىعى.

سەبەبى، ەگەر ءبىز كيريلليتسامەن بىرگە لاتىن ءالفاۆيتىن (دەمەك ونىڭ «جاڭا قازاقشا» نۇسقاسىن دا) ەنگىزسەك، وندا ورىس تىلدىلەر ءۇشىن بۇل جاڭالىق مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنبەۋدىڭ قوسىمشا  «جەلەۋى» بولادى، ال ۇيرەنگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن شىن  مانىندە قولدان جاسالعان جاساندى كەدەرگىلەردىڭ بىرىنە اينالادى، ويتكەنى، ولارعا قوسىمشا ەكىنشى  «جاڭا» ءالفاۆيتتى يگەرۋگە تۋرا كەلەدى.

بۇكىل ءبىر ۇلتقا ورتاق ءبىر ءالفاۆيتتىڭ بولۋى، ارينە، بۇل ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنىڭ جاقسارۋىنا جاعداي جاسايدى. دەگەنمەن، ۇلت بىرلىگىن ورنىقتىرۋدا، ساقتاۋدا جانە بەكىتۋدە ورتاق الفاۆيت شەشۋشى رول وينامايدى، سوندىقتان ورتاق ءالفاۆيتتىڭ بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋداعى ورىنىن اسىرا سىلتەپ جىبەرۋ - جاڭساق پىكىرلەرگە، تۇيىندەر مەن باعامداۋلارعا جانە جاڭساق قادامدارعا باستاۋى مۇمكىن. ورتاق ءالفاۆيتتىڭ بولۋى كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ ەتنيكالىق، مەملەكەتتىك جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا قاۋقارسىز بولعاندىعىن كونە تاريح تا، جاڭا تاريح تا، كۇندەلىكتى ءومىر دە دالەلدەپ وتىر. ورتاق ءالفاۆيتى بار تۇتاستاي اراب  ۇلتىنىڭ وتىزعا تارتا مەملەكەتتەرگە ءبولىنۋى، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كورەيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى دۇردارازدىق، ورتاق ءتىلى جانە ورتاق ءالفاۆيتى بار افريكا حالىقتارىنىڭ ءوزارا جاۋلاسۋى جانە بولشەكتەنۋى - مىنە وسىنىڭ ءبارى - ورتاق ءالفاۆيتتىڭ ۇلت بىرلىگىن ساقتاۋداعى ورىنىن كەمسىتپەي دە اسىرا دا باعالاماي وبەكتيۆتى شىندىققا ساي باعالاۋىمىزدى تالاپ ەتەدى. تىپتەن كەشە عانا كيريلليتسانى تاستاپ لاتىن ءالفاۆيتىن قابىلداعان وزبەك اعايىندارىمىزدىڭ وزگە تۇركى حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناسى وسىدان كەيىن كۇرت جاقساردى دەۋ دە ءازىر كۇماندى.

ۇلت بىرلىگىن ساقتاپ، قاماتاماسىز ەتۋ - ءاربىر ۇلت وكىلىنىڭ ءىسى، جالپى ۇلتتىڭ ءىسى، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ءىسى. ال، جالپىۇلتتىق الفاۆيت - وسى ۇلتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋدە شەشۋشى رول بولماسا دا بەلگىلى ءبىر رول وينايدى. سونداي ورتاق الفاۆيت ءرولىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاق حالقى ءۇشىن گرەك ءالفاۆيتىنىڭ  سلاۆياندىق نۇسقاسى جانە سونىڭ نەگىزىندە جاساعان كيريلليتسا ءالفاۆيتىنىڭ قازاقشا نۇسقاسى (قازاقشا كيريلليتسا) ورىنداپ كەلەدى. ال، ەندى ونى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورىنىنا گرەك ءالفاۆيتىنىڭ ەۋروپالىق نۇسقاسى بولىپ تابىلاتىن لاتىن ءالفاۆيتىن ەنگىزەمىز دەۋ - ارينە، تاريحي تۇرعىدان ارتقا شەگىنىس نەمەسە ءبىر ىستەگەن ءىستى قايتا ىستەۋ بولار ەدى.

قوعامدىق پىكىردە قالىپتاسقان جاڭساق پىكىرلەردىڭ ءبىرى - قىتاي رەسپۋبليكاسىندا ورنالاسقان قازاقستاردىڭ /قازاقستاردىڭ شەت جەردەگى ەڭ كوپ دياسپوراسى  - 2 ملن.-داي قازاق/  نەگىزگى ءالفاۆيتى اراب ءالفاۆيتى /توتە جازۋ/ دەگەن پىكىر. قىتاي قازاقستارى ءۇشىن ەڭ باستى جانە نەگىزگى ءالىپبي - قىتاي يەروگليفى، ال اراب ءالفاۆيتى ولاردىڭ ەكىنشى جانە قوسىمشا، ءوز ىشتەرىندە قولداناتىن ءالفاۆيتى. ولار لاتىن ءالفاۆيتىن دە يگەرگەن جانە ونى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى الفاۆيت رەتىندە، ءۇشىنشى قوسىمشا الفاۆيت رەتىندە پايدالانۋدا جانە ولار قازاقستاندا قولدانىلاتىن گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق نۇسقاسىن دا، قازاقشا نۇسقاسىن دا يگەرگەن، ال يگەرمەگەندەرى ءۇشىن ونى پايدالانۋ اسا قيىنعا سوقپايدى. وسى جاعداي شەتەلدە جۇرگەن قازاق دياسپورالارىنىڭ بارىنە ءتان. ولاردىڭ بارلىعى سول وزدەرى تۇراتىن مەملەكەتتىڭ ءالفاۆيتىن وزدەرىنىڭ نەگىزگى الفاۆيتتەرى رەتىندە پايدالانادى دا، ال، قوسىمشا ءالىپبي رەتىندە وزگە الفاۆيتتەردى، ونىڭ ىشىندە لاتىن ءادفاۆيتىن مىندەتتى تۇردە پايدالانادى. سەبەبى، لاتىن  ءالفاۆيتىن  بىلمەيتىن جانە يگەرمەگەن قازىر الەمدە ءبىردى-ءبىر ءوزىن ساۋاتتىمىن دەپ ەسەپتەيتىن حالىق جوق ەكەندىگى بەلگىلى. دەمەك، ءوز مەملەكەتتىگىن ءوز جەرىندە قۇرا بىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى ءۇشىن دە جانە رەسپۋبليكادان تىس جەردە تۇراتىن قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ءۇشىن دە لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق ۇلگىسى - كيريلليتسا جانە ونى قازاق تىلىنە بەيىمدەۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان بۇگىنگى قازاق ءالفاۆيتى رەسپۋبليكاداعى ورتاق مەملەكەتتىك الفاۆيت عانا ەمەس، بۇكىل الەمدەگى قازاققا ورتاق جالپى ۇلتتىق ءالىپبي دارەجەسىن دە ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى، اتقارا بەرەدى جانە بولاشاقتا اتقارا الادى دەگەن تۇيىنگە كەلۋگە ابدەن بولادى.

مۇنان شىعار قورىتىندى - ءالىپبي ماسەلەسىندە بىزگە دە وزىق الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنۋ كەرەكتىگى. ول تاجىريبە بويىنشا ەلدە تاريحي قالىپتاسقان نەگىزگى ءالىپبي وزگەرمەۋى ءتيىس. ال، ودان وزگە الىپبيلەر زامان تالابىنا ساي قوسىمشا - «ەكىنشى»، «ءۇشىنشى» الىپبيلەر رولدەرىن اتقارا بەرەدى.

ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆياندىق /كيريلليتسا/ جانە كيريلليتسانىڭ قازاقشا نۇسقالارى ء/بىرىنشىسى - ورىس تىلدىلەر، ەكىنشىسى - قازاق تىلدىلەر ءۇشىن/ نەگىزگى رەسمي ءالىپبي ەسەبىندە ەنىپ ورنىققان. ال، لاتىن ءالفاۆيتى ەلىمىزگە ەكىنشى، قوسىمشا ءالىپبي رەتىندە رەسمي تۇردە ەنگەن، ورنىققان جانە بارلىق مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلادى.

ءوزىنىڭ نەگىزگى ءالىپبيىن وزگەرتە بەرەتىن ەل - وسى زياندى ادەتىنەن ارىلماسا، وندا ءالىپبيدى وزگەرتۋدى  ءوزىنىڭ «نەگىزگى ءالىپبيى» قىلىپ الاتىنىن، ءسويتىپ، ءالسىن-ءالسىن «ەستەن تانىپ»، قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەنە بەرەتىنىن بىلگەنى ابزال.

قازىر الەمدە تانىمال ونداعان «الىپبيلەر» بار. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا كەز كەلگەن ەلدىڭ تۇراقتى دا نەگىزگى ءالىپبيى ءرولىن اتقارا الاتىندىقتارىن دالەلدەدى. ماسەلە، بۇل الفاۆيتتەردىڭ قايسىسىن تاڭداپ الۋدا ەمەس، ماسەلە - وسى ءبىر تاڭداپ الىنعان ءالىپبيدىڭ قادىرىن ءبىلىپ، سونى تۇراقتى مەملەكەتتىك نەگىزگى ءالىپبي رەتىندە پايدالانا بىلۋدە.

سونداي الەمدىك دەڭگەيدە ءوزىنىڭ كەز-كەلگەن ەلدىڭ تۇراقتى ءارى نەگىزگى ءالىپبيى بولا الاتىندىعىن دالەلدەگەن الىپبيلەردىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ ەلدە قولدانىلىپ جۇرگەن گرەك ءالفاۆيتىنىڭ سلاۆيانشا  نۇسقاسى/كيريلليتسا/ جانە ونىڭ قازاقشا وڭتايلانعان جوباسى ەلىمىزگە 70-جىلدان بەرى قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جانە مەملەكەتىمىزدىڭ تۇراقتى ءالىپبيى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن وسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ وتىرعان ءالىپبيىمىزدىڭ قادىرىن بىلەيىك، اعايىن جوق جەردەن جەلىكپەيىك،  اسىل قازىنامىزعا اراشا تۇسە بىلەيىك!

كەنجاليەۆ زايلاعي جانتۋعانۇلى

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور

«اباي-اقپارات»

[1] قاراڭىز: لينگۆيستيچەسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. موسكۆا، «سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا»، 1990, ستر.119,222,253.

قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا.6 توم. الماتى، «قازاق  ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» باس رەداكتسياسى، 2004, 238 ب.

[2] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا.1 توم، الماتى، 1998, 178 ب.