بۇگىنگى تاڭدا جاڭا جازۋدا تەرمين سوزدەردى تاڭبالاۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ، داۋ تۋدىرىپ كەلەدى. بۇل ماسەلە حح عاسىردىڭ باسىندا دا ءجيى تالاس تۋدىرعان ەدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن، تىلتانىمدىق مۇراسىن «تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كود» رەتىندە ءاردايىم نازاردا ۇستاۋىمىز كەرەك. اسىرەسە شەتتەن ەنگەن تەرمين سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەۋدە ا.بايتۇرسىنۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ە.وماروۆ، ق.كەمەڭگەرۇلى سىندى تەرمينولوگ عالىمداردىڭ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الۋ قاجەت. شەتتىلدىك تەرمين سوزدەردى قازاق تىلىنە بەيىمدەگەن كەزدە ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان زيالىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزىندە قازاق تىلىندەگى نورمالاردى ناقتىلاپ الىپ، سول پرينتسيپتەرگە باعىندىرۋ قاجەت. حح عاسىردىڭ باسىندا سوزدەردىڭ ءون بويىندا سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى ساقتالىپ، كوميسساريات – كەمەسەرەت، تەما – تەمە، كۋرسانت – كۇرسەنت، گۋبەرنيا – گۇبىرنە، كونفەرەنتسيا – كانپەرەنسە، لەكتسيا – لەكسىيە تۇرىندە جازىلعان. قازاق تىلىنە كىرگەن جات سوزدەردى دە مۇمكىندىگىنشە سول زاڭعا كەلتىرىپ جازۋ كەرەك، ءسوزدىڭ ىشىندەگى دىبىستارىنىڭ ءبارىن بىرىڭعاي جىڭىشكە نە جۋان تۇرىندە الۋ كەرەك.

«شەت سوزدەردىڭ ءىملاسى جايىندا» اتتى ماقالاسىندا تەلجان شونانوۆ: «جات سوزدەر حالىق ايتۋىنا جەڭىل، قۇلاعىنا جاعىمدى، تۇسىنىگىنە ۇيلەسىمدى، قات تانۋىنا وڭتايلى بولۋى ءۇشىن، جات ءتىل ءىملاسىن ءتىلىمىزدىڭ زاڭىنا ۇيلەستىرۋىمىز كەرەك. وسى كۇنى ءبىر جات ءسوز ءار ءتۇرلى قۇبىلىپ جازىلادى. مىسالى: كاميسەريەت، كاميسەرەت، كامونەس ت.ت. مۇنان قالىڭ بۇقارانىڭ قات تانۋىنا، شەت سوزدەردى تۇسىنۋىنە زيان كوپ، ءتىلىمىز زاڭىنا كەلمەگەن سوڭ قالىق ءتىلى كۇرمەلىپ ايتا المايدى، سوندىقتان شەت سوزدەر بەلگىلى ەرەجەمەن جازىلسىن... شەت ءسوزدى دىبىس نەگىزىنە ءتىلىمىزدىڭ زاڭىنا سۇيەنىپ جازۋ ءۇشىن تىلىمىزگە قالىق ارقىلى كىرگەن اراب، پارسى جانا ەسكىدەن كىرگەن ورىس سوزدەرى دەرەك بولسىن. بۇل كۇنگى گازەت-جورنالدار قالىقتىڭ شەت تىلگە ءتىلى قالاي كەلۋىمەن ساناسپاعان. سوندىقتان بۇلار وزگەرتىپ العان سوزدەر ءىملا جاساۋعا دەرەك بولا المايدى. ءتىلدىڭ نەگە كەلمەۋى ءار تىلدە ءار ءتۇرلى دىبىس جولى (ارتيكۋلياتسيوننايا بازا) بولۋىنان. قالىق ءوزىنىڭ دىبىس جولىنا ۇيلەستىرىپ، ءتىلىن كەلتىرىپ شەت ءسوز الادى. ءتىلى كەلمەيتىن گازەتتەگى شەت سوزدەن حالىققا زياننان باسقا پايدا جوق: قات تانىپ، ءتىلىن ۇستارتۋعا بوگەت»، – دەپ جازعان ەدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى، ق.كەمەڭگەرۇلى، ت.شونانوۆ، ە.وماروۆ ەڭبەكتەرىندە قازاق تىلىندە ب، گ، ع، د دىبىستارىنا بۋىن اياقتالمايتىنى ايتىلادى. ا.بايتۇرسىنۇلى د، ع، گ دىبىستارىن ءسوز سوڭىندا كەلمەۋىنە جانە جالعاۋ-جۇرناقتاردىڭ ەشبىر تۇرىمەن دە ۇيلەسە الماۋىنا بايلانىستى ىمىراسىز دەپ اتاپ، ءوز الدىنا ءبىر توپ قىلىپ جىكتەگەن.

قازاق تىلىندە ءسوز ب، گ، ع، د دىبىستارىنا بىتپەيتىندىكتەن، شەتتەن ەنگەن، وسى دىبىستارعا بىتكەن سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىندىرۋ كەرەك. ول تۋرالى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءى سەزىندە ەلدەس وماروۆ تا ايتقان بولاتىن (قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى. – الماتى، 2005. – 144 ب.). قازاق  ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگىنە سۇيەنەر بولساق، شەت تىلدەن ەنگەن مۇنداي سوزدەر وتە كوپ:

• اب دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اراب، ارحەسيللاب، مازھاب، ماسشتاب، شتاب، حيدجاب);
• وب دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (گاردەروب، گيدروفوب، ميكروب);
• ۋب دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اۆتوكلۋب، اەروكلۋب، بيزنەس-كلۋب، ينتەرنەت-كلۋب، كلۋب، كۋب، موتوكلۋب، سپورت-كلۋب، فيتنەسكلۋب);
• اگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (انشلاگ، ارحيپەلاگ، باكتەريوفاگ، دەتريتوفاگ، رەيحستاگ، رىچاگ);
• ورگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (كومسورگ);
• ۋرگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (دراماتۋرگ، جازۋشى-دراماتۋرگ، كارديوحيرۋرگ، كينودراماتۋرگ، مەتاللۋرگ، نەيروحيرۋرگ، حيرۋرگ);
• فاگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (كسيلوفاگ، ماكروفاگ، وليگوفاگ، ساپروفاگ، ساركوفاگ، ەنتوموفاگ);
• ياگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (ۆارياگ);
• وگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اعارتۋشى-پەداگوگ، اكۋشەر-گينەكولوگ، انالوگ، انتروپولوگ، ارحەولوگ، استرولوگ، باكتەريولوگ، بارلاۋشى-گەولوگ، بيولوگ، بۋلدوگ، گەولوگ، گەرتسوگ، گيدرولوگ، گينەكولوگ، گلياتسيولوگ، كوسمەتولوگ، ماركەتولوگ، مەتەورولوگ، مينەرولوگ، ميفولوگ ت.س.س.);
• اد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (بال-ماسكاراد، جاد، جيھاد، ليموناد، مارمەلاد، رافيناد، شوكولاد ت.س.س.);
• ايد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (سلايد);
• ارد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اۆانگارد، گەپارد، ەلەكتركارد);
• ەد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (شۆەد);
• ەيد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (رەيد);
• ەيد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (نۋكلەوپروتەيد، پروتەيد، حروموپروتەيد);
• فۋد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (فاست-فۋد);
• يۋد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (فوتوەتيۋد);
• يارد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (بيليارد);
• ارد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (ستيۋارد);
• ياد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (نارياد);
• رياد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اۆياوترياد، وترياد، رازرياد، سنارياد);
• يد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (الدەگيد، انتيمونيد، گەنوتسيد، گەربيتسيد، گيبريد، ديوكسيد، وكسيد، پلاستيد، پوليگيبريد، سيليتسيد، سۋيتسيد ت.س.س.);
• ود دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (انود، بۋتەربرود، ۆزۆود، ديود، يود، كاتود، مەتود، ەلەكترود، ەپيزود ت.س.س.);
• ويد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (استەرويد، گاپلويد، ديفتونگويد، كوللويد، ورگانويد ت.س.س.);
• ورد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەردەگى (اككورد، بيلبورد، رەكورد، سكانۆورد، سكەيتبورد، سنوۋبورد) (جالپى ءبىلىم بەرۋدەگى قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگى. - الماتى: ءدəۋىر، 2016. - 1472 ب.).

كەلتىرىلگەن اتاۋلاردىڭ بارىندە دە ب، گ، د دىبىستارىنىڭ ورنىنا  پ، ك، ت ارىپتەرىن جازۋ كەرەك. سەبەبى بۇل سوزدەر ۇياڭ داۋىسسىزدارعا بىتكەنمەن، ولارعا قوسىمشا ۇياڭ دىبىستان باستاپ جالعانا المايدى، قاتاڭ دىبىستان باستالادى: ارابقا، ارحەسيللابتى، مازھابتا، ماسشتابپەن، شتابتان، حيدجابتى ت.س.س.

ءسوز تۇلعاسىن قوسىمشا جالعاۋ ارقىلى تەكسەرۋ ءادىسى – ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان عالىمداردىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى. بۇل ءادىس وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپ ەلەنبەگەنمەن، ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە، انىقتاعىشتاردا (ر.سىزدىق «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى». – استانا، 2000) ۇياڭ دىبىستارعا بىتكەن سوزدەرگە جالعاناتىن قوسىمشالاردىڭ قاتاڭ دىبىسپەن باستالاتىنى تۋرالى ايتىلعان. كۇندەلىكتى قولدانىسىمىزدا دا قاتاڭ دىبىستان عانا باستايمىز. سوڭعى ۇياڭ دىبىستاردى قازاق قاتاڭ تۇردە عانا دىبىستاي الادى. اراب تىلىنەن ەنگەن كىتاپ ءسوزى ب ارپىنە بىتكەن. الايدا قازاق تىلىندە ول ءسوزدىڭ سوڭىندا قاتاڭ دىبىس (پ) تاڭبالانىپ ءجۇر. ودان قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بۇزىلىپ تۇرعان جوق. قاجىم باسىمۇلى ەڭبەكتەرىندە اراب ءسوزى اراپ تۇرىندە تاڭبالانعان. احمەت مامىتۇلى ەڭبەكتەرىندە ميكروب ءسوزى مىيكىروپ تۇرىندە بەرىلگەن. قازىرگى كەزدە اراب، ميكروب تۇرىندە ءسوزدىڭ سوڭىنا ب ءارپىن جازۋىمىز قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا قايشى. سول سەبەپتى ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس ب، گ، د دىبىستارىنا بىتكەن سوزدەردە ءسوزدىڭ سوڭىنا پ، ك، ت ارىپتەرىن جازۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ەند (برەند، ديۆيدەند، ستەند، ترەند، فوتوستەند), وند (اليۋكوبوند، گەنوفوند، ەۆروبوند), ۋند (كاربورۋند) دىبىس تىركەسىمدەرىنە بىتكەن سوزدەردى دە نت تۇرىندە جازۋ كەرەك.

قازىرگى كەزدەگى تەرميندەردىڭ بەرىلۋىن، جازىلۋىن تالداۋ ماقساتىندا 2013 جىلى جارىق كورگەن (ازىرشە سوڭعى) ورفوگرافيالىق سوزدىكتەگى تۇرپاتىنا سۇيەنبەكپىز (ورفوگرافيالىق سوزدىك. جاۋاپتى رەداكتورى – ف.ع.د.، پروفەسسور نۇرگەلدى ءۋالي. جاۋاپتى شىعارۋشىلار: قۇرالاي كۇدەرينوۆا، انار فازىلجانوۆا. - التىنشى باسىلىم. - الماتى: ءداۋىر، 2013. - 720 بەت). ورفوگرافيالىق سوزدىكتە باوباب، اناەروب (بيول.), انگيدريد، انود، انتروپولوگ، انتروپوفاگ، انشلاگ، انتيپود، ارەرگارد (اسك.), ارەرگاردتىق, باكەنبارد، باكتەريولوگ، باكتەريوفاگ، بارد، استەرويد، ۆارياگ (تار.), استرولوگ، ۆەنەرولوگ، ۆيرۋسولوگ، بەينەجاد، ۆاتت-سەكۋند، زوند (مەد.), زوولوگ، يوگ، يود، يودتى، راۋند، رومب، سەكۋندولشەۋىش، سلايد، يامب (ادەب.), گاپلويد (بيول.), بروميد، بۋندەستاگ، بۋتەربرود، گەماتولوگ (مەد.), گەولوگ، گەومورفولوگ، گەرتسوگ (تار.), گيبريد، گيبريدتەنۋ، گيبريدتەۋ, گيبريدتىك، گيدريد، گيدروبيولوگ، گيدروگەولوگ، گيدرولوگ، گيدرومەتەورولوگ، گينەكولوگ، گيستولوگ، گليكوليپيد (بيول.), گليتسەريد (بيول.), گوللاند, گومولوگتى, گومولوگتىق، دەماگوگ, دەماگوگتىك، دەندرولوگ، دەرماتولوگ، ديالەكتولوگ، دەفەكتولوگ، كاربيد، كارديولوگ، كاتالوگ، كاتود، كاتودتىق، كينودراماتۋرگ، كاسكاد، ديفتونگويد، ديالوگ، ديالوگتىك, گۋمانويد، اۋتسايد (سپورت), احوندريد، اشىتقىش ميكروب، ۋرولوگ، تۇرىندە بەرىلگەن اتاۋلاردىڭ ءبارىنىڭ سوڭىندا ۇياڭ داۋىسسىزدار ەمەس، قاتاڭ داۋىسسىزدار جازىلۋى ءتيىس.

سوزدىكتە ەبسەك، ەبسەكتى تۇرىندە بەرىلگەن قولدانىستاردا دا (225-بەت) ب ءارپىنىڭ ورنىنا پ ءارپى جازىلىپ، وسى زاڭدىلىققا باعىندىرىلۋى ءتيىس.

2013 جىلى جارىق كورگەن «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» ماشينە، مايكى، بانكى، پويىز، كاستوم-سىم، كالوش، كاسترول، ت.ب. سوزدەر كەلتىرىلىپ، ولار «اۋىزەكى ءتىل ارقىلى يگەرىلگەن كىرمە سوزدەر» رەتىندە اتالعان. دۇرىسىندا، بۇل سوزدەر – قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس بەيىمدەلگەن سوزدەر. سوزدىكتە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە تولىق بەيىمدەلگەن حالىق قولدانىسىنداعى باسقا سوزدەر دە بار. مىسالى: بانكى (بانكا), كەپكى، جەمپىر (كيىم), مايكى (كيىم), ارتەل (ارتەل), اتبەكەت (ادۆوكات), بايلانىس كابىلى (تەح.), جەلەت (كيىم), جەلەتشەڭ، اتىرەت (وترياد), كىر، كىر كوتەرۋ، كىرتاس، كىرتاسقا تارتۋ، ت.س.س. سونىمەن قاتار حالىق قولدانىسىنداعى تولىق بەيىمدەلگەن سوزدەردى قۇراستىرۋشىلار جارتىلاي بەيىمدەلگەن تۇرپاتتا بەرگەن: كوفتى، كوفتى كيۋ; ۋاكىس (جەرگ.، اياقكيىمگە جاعاتىن ماي),تاپىشكە (اياقكيىم); كۇپايكە; اتبەكەت (ادۆوكات); ۋچاسكە; ۋچاسكەلىك; ت.س.س. دۇرىسىندا، بۇل سوزدەردىڭ دۇرىس نۇسقاسى – كوپتى، كوپتى كيۋ; تاپىشكى (اياقكيىم); كۇپايكى; اتبەكەت (ادۆوكات); ۋشاسكە; ۋشاسكەلىك; ت.س.س. سەبەبى تاپىشكە (اياقكيىم); كۇپايكە سوزدەرى بانكى (بانكا), كەپكى، مايكى (كيىم) سوزدەرىنىڭ مودەلدەرى سياقتى ءسوزدىڭ سوڭى ە ەمەس، ءى ارپىنە ءبىتۋى كەرەك ەدى. ءبىر مودەلدەگى سوزدەردى ەكى ءتۇرلى بەيىمدەۋدىڭ قاجەتى جوق.

كوفتا ءسوزى حالىق تىلىندە كوپتى تۇرىندە، مۋفتي ءسوزى ءمۇپتي تۇرىندە، ۆاكسا ءسوزى باكىس تۇرىندە يكەمدەلگەن. الايدا سوزدىك قۇراستىرۋشىلار بۇل سوزدەردى كوفتى، ۋاكىس،  ءمۇفتي ء(دىني), مۇفتيلىك تۇلعاسىندا بەرگەن. بۇل اتاۋلار كوپتى، باكىس تۇرىندە قولدانىلاتىندىقتان، سوزدىكتە دە وسى نۇسقا بەرىلۋى كەرەك ەدى. وسىعان بايلانىستى ت.شونانوۆ: «جات ءسوز قازاققا قول بايىرعى بولۋ ءۇشىن كەرەك جەرىندە بارلىق دىبىسىن وزگەرتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءار ءتىلدىڭ دىبىستارىنىڭ ايتىلاتىن، شىعاتىن جولدارى بار. سول  جولمەن جۇرمەگەن دىبىستى ادام ايتا المايدى. ورىسشا سويلەگەن قازاق ون جىل وقىسا دا، ورىس ءتىلىنىڭ دىبىسىن دۇرىس ايتا المايتىنى وسىدان. ماسەلەن، قازاق تىلىندە تومەنگى ەرىندى تىسكە تىرەپ ايتاتىن (ۆ، ف) دىبىستارى جوق»، – دەي كەلىپ، پروف. بوگوروديتسكيدىڭ ەڭبەگىنە سىلتەمە جاسايدى:  سم. پروف. بوگوروديتسكي «ۆۆەدەنيە ۆ تيۋركو-تاتارسكوە يازىكوزنانيە». چاست 1. ستر. 23. تابليتسا كلاسسيفيكاتسي زۆۋكوۆ. عالىمنىڭ بۇل تۇجىرىمى قازىرگى كەزدە دە وزەكتىلىگىن جويا قويمادى.

سوزدىك قۇراستىرۋشىلار شەتتەن ەنگەن سوزدەردى بەيىمدەۋدە ۆ ءارپىنىڭ ورنىنا ءاردايىم ۋ ءارپىن تاڭبالاعان. مىسالى، اۆتوگەننىي ءسوزىن اۋتوگەندى تۇرىندە بەيىمدەگەن: اۋتوگەندى (مەد.), اۋتوگەندى ءتاسىل. الايدا شەتتەن ەنگەن سوزدەردە ۆ ءارپىنىڭ ورنىنا ءاردايىم ۋ ءارپىن تاڭبالاۋعا بولمايدى. بۇل رەتتە ۆ ءارپىنىڭ اشىق، تۇيىق، بىتەۋ بۋىندا كەلۋىنە نازار اۋدارۋ قاجەت. پوزيتسياسىنا قاراي بىردە ب, بىردە پ, بىردە ۋ تۇرىندە تاڭبالانادى. 1931 جىلى جارىق كورگەن «اتاۋلار سوزدىگىندە» ۆ ءارپىنىڭ قاي جەردە كەلۋىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەنى بايقالادى:

ۆوكزال – باعزال (وتاربا توقتايتىن ىستانسا)

اۆتور – اپتىر (جازۋشى، شىعارۋشى)

اۆتوساني – اپتاشانا (اپتامابەل شانا)

اۆتوترانسپورت – اپتاتىرانسپورت

اۆتومات – اپتامات

اۆتوماتيچەسكايا تەلەفوننايا ستانتسيا – اپتامات تەلەپون ىستانساسى

اۆتوماتيچەسكيە ماشينى –  اپتامات ماشينە (تەتىكتى ءماشينە)

اۆتوماتيچەسكي پريبور – اپتاماتتى قۇرال

اۆتوموبيل – اپتامابەل

شەتتەن ەنگەن سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس بەيىمدەۋدە حح عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن سوزدىكتەر مەن وقۋلىقتاردى نەگىزگە الۋىمىز قاجەت.

2013 جىلعى سوزدىكتى قۇراستىرۋشىلار ادۆوكات ءسوزىن ەكى ءتۇرلى نۇسقادا كەلتىرگەن: ءاتبەكەت, اتبەكەت. سول سياقتى كابەل ءسوزى بىرەسە كابىل (بايلانىس كابىلى) تۇرىندە بىرەسە كابەل (كابەل، كابەلگە، كابەلى); ارتيست ءسوزى بىرەسە ءارتىس (ءارتىس، حالىق ءارتىسى), بىرەسە ارتيست (ارتيست، ارتيسكە، ءارتيسى) تۇرىندە بەرىلگەن. بۇل ورايدا، ارينە، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، ۇندەستىكتى ساقتاي وتىرىپ ءاتبەكەت, كابىل، ءارتىس تۇرىندە بەرگەن ءجون. كەلتىرىلگەن سوزدەردى سوزدىك قۇراستىرۋشىلار ءوز تاراپتارىنان بەيىمدەمەگەن. بۇل اتاۋلار حالىق تىلىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيىمدەلگەن قالپىندا قولدانىلىپ كەلەدى. ونى سوزدىكتىڭ كىرىسپەسىندە رەداكتور دا اتاپ كورسەتەدى. پويىز، زاۋىت، پاۋەسكە، ستانسا، كىر، كىرتاس, ت.س.س. سوزدەر بۇرىنعى سوزدىكتەردە (حح عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن سوزدىكتەر مەن وقۋلىقتاردا دا) وسى تۇلعادا تاڭبالانعان.

ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان زيالىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزىندە قازاق تىلىندەگى نورمالاردى ناقتىلاپ الىپ، شەتتەن ەنگەن تەرميندەردى سول زاڭدىلىققا سايكەستەندىرۋىمىز قاجەت.

قازاق تىلىندە دىبىستاردىڭ تىركەسۋىندە زاڭدىلىق بار:

- ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلمەۋى كەرەك. الايدا ورفوگرافيالىق سوزدىكتە بۇل زاڭدىلىققا قايشى كەلەتىن سوزدەر كوپ: اورتا (بيول.), اورتات (مەد.), باقاوت ء(وس.), باوباب، باتاوقىر (كادە), باتاوقىرلىق, كاكاو, قاراوت ء(وس.), قاراوزەك، قاراوكپە (مال اۋرۋى), قاراولەڭ ء(وس.), قاراورىك، مەگاورالىم, تراەكتوريا (اسك.), اۆتواعاشتاسىعىش, اۆتوالاڭ, اۆتوارا, اۆتواسپا, اۆتواۋدارعىش, اۆتوايالداما, انتيكواگۋليانت (مەد.), اەروالاڭ, اەروادىس, اەروتوزاڭداندىرعىش, اەروتۇسىرۋ, اەروفلوت, اەروفوتواپپارات, بيواينالىم (ەكول.), بيواكۋستيكا (بيول.), ءبيوادىس (بيول.), بيوالەۋمەتتىك، بيوارتۇرلىلىك، بيوارتۇرلىلىگى، گەواقپارات، گەوبيوسفەرا، گەوبوتانيكا، گەوبوتانيكالىق، گەوگيگيەنا، گەوگراف، گەوگرافيا، گيدرواۆياتسيا، گيدرواۆتومات، گيدرواگرەگات، گيدروايىرعىش، گيدرواكۋستيكا، گيدرواكۋستيكالىق، ت.س.س. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ەكى داۋىستى قاتار كەلگەن كىرمە سوزدەر عانا ەمەس، ءتول سوزدەر دە كوپ.

- ءسوز باسىندا ەكى داۋىسسىز قاتار كەلمەۋى كەرەك. ورفوگرافيالىق سوزدىكتە قازاق ءتىلىنىڭ بۇل ەرەكشەلىگى دە ساقتالماعان: براسس (سپورت), براۋنينگ، براحمان، برەزەنت، برەيكەر، بريگادا، بريگادالىق، بريگادير، بريدج، بريكەت، بريكەتتەۋ، بريفينگ، برويلەر، بروكەر، بروكەرلىك، بروم، برومدالۋ، برومدى، بروميد، برون، برونح، برونحيت، بروشيۋرا، برۋتتو، برۋتسەللەز، درايۆەر، دراما، دراماتيزم، دراماتۋرگ، درەناج، كلاپان، كلارەن (كەن.), كلاسسيك، كلاسسيكالىق، كلاسسيفيكاتور، كلاسسيتسيزم، كلاستەر، كلاۋزۋلا، كلەيمس (ەكون.), كلەيستەر، كليزما، كليماكس (مەد.), كليمات، كلۋب، كلۋمبا، كنياز، كران، كراحمال، كرەماتوري، كرەمني، كرەپ (ماتا), كرەپدەشين، كرەپ-شيفون، كرەست، كريستالدانۋ، پلازما، پلازمولەمما (بيول.), پلاكات، پلانەتاري، پلانيمەتر (مات.), پلانشەت، پلاست (گەول.), پلاتينا، پلاتفورما، پلاۋنتەكتەس، پلاتسكارت، پلاشش، پلەۆريت، پلەۆروكوكك، پلەنۋم، پنەۆماتيكا، پنەۆماتوليز (حيم.), پنەۆمواۆتوماتيكا، پنەۆموكوكك (مەد.), پنەۆموكونيز، پنەۆمونيا، سپەكتاكل،  سپەكتر، سپەكتروگەليوسكوپ، سپەكترومەتر، سپەكتروسكوپ، سپيدومەتر، سپيننينگ، سپيرال، سپيرت، سپونتاندى، سپورتزال، ستاقان، ستانوك، ستانسى، ستارشىن (كونە), ستاتيست، ستاتيسكە، ستاتوسكوپ، ستەارين، ستەند، ستەنوگرافيست، ستەرەومەتر، ستەرەوسكوپ، ستيلدىك، ستوماتولوگ، ستوپ-كران، ستراتەگ، ستراتەگيا، ستراتوناۆت، سترەپتوكوكك، ستۋدەنت، سكانەر، سكانەرلەۋ، سكەتچ، سكلەرومەتر، سكوچ، سلاۆيان، سلاۆيانتانۋ (تەرم.), سلايد، سلەسار، سمەتا، ت.س.س.

1926 جىلى جارىق كورگەن «ورىسشا-قازاقشا اسكەرلىك اتاۋلارى» مەن 1931 جىلى جارىق كورگەن «اتاۋلار سوزدىگىندە» ءسوز باسىندا ەكى داۋىسسىز قاتار كەلگەن اتاۋلاردى تاڭبالاۋدا پروتەزا، ەپەنتەزا قۇبىلىستارىن ەسكەرگەنىن كورەمىز:  نابليۋداتەلنايا ستانتسيا – باقىلاۋ ىستانسا; ستانتسيا – (بەكەت) ىستانسا; تەلەفوننايا ستانتسيا – تەلەپون ستانساسى، ت.ب. (ورىسشا-قازاقشا اسكەرلىك اتاۋلارى); گيدروەلەكتريچەسكيە ستانتسي – سۋ ەلەكتىر ىستانساسى; گۋسەنيچنىي تراكتور – جىلان باۋىر تىراكتىر; ماشيننو-تراكتورنايا ستانتسيا — ماشينە تىراكتىر ىستانساسى; ستانوك – ىستانوك; ستانتسيا — ىستانسا; سۋبستانتسيا – سۋبىستانسا، ت.ب. (اتاۋلار سوزدىگى).

اكادەميك ر.سىزدىق «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى» اتتى ەڭبەگىندە: «قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى مەن اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر ەش ۋاقىتتا ەكى داۋىسسىز دىبىستان باستالمايدى. ول ەكى داۋىسسىز دىبىستىڭ نە الدىندا ء(سوز باسىندا), نە ورتاسىندا ى، ءى داۋىستىلارىنىڭ ءبىرى قاتىسىپ ايتىلادى. بۇل فونەتيكالىق زاڭدىلىققا جالپى ەسىمدەر دە، جالقى ەسىمدەر دە (سونىڭ ىشىندە كىسى اتتارى دا) باعىنادى. سوندىقتان سوڭعى جىلدارى كىتاپ، گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە ورىن تەۋىپ بارا جاتقان رزا، سماتاي، سلانوۆ، رسالدى، سمايىل، سقاق سياقتى جازۋلار مۇلدە قاتە. بۇل ەسىمدەر قازاقشا جازعاندا ىرزا(نەمەسە ريزا), سىماتاي، سىلان(وۆ), ىرىسالدى (نەمەسە ىرسالدى), ىسمايىل (نەمەسە سىمايىل), ىسقاق تۇرىندە تاڭبالانۋى كەرەك»، – دەيدى. عالىمنىڭ بۇل تۇجىرىمىنان قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن تاپ باسىپ، تاني بىلگەنىن اڭعارامىز.

- قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ سوڭىندا ءۇندى مەن قاتاڭ دىبىستاردىڭ تىركەسى عانا (قارت، انت، سالت، سارت، شارت، قاڭق، ساڭق، كەنت، سەرت جانەت.س.س.) كەلەدى. مۇنداي دىبىستىق تىركەستەردى ق.كەمەڭگەرۇلى «داۋىسسىز ديفتونگ» دەپ اتاعان ەدى (ستەنوگرافيچەسكي وتچەت ناۋچنو-ورفوگرافيچەسكوي كونفەرەنتسي‚ سوزۆاننوي 2-4 يۋليا 1929 گ. ناۋچنو-مەتوديچەسكيم سوۆەتوم نكپ ي تسكنتا. - الماتى‚ 1930. - 58س.). ءۇندى جانە قاتاڭ داۋىسسىزدار تىركەسىنە (نك، لك، مپ، لت، لت، نس، رس، رت، رش، نت، رم، فر، ت.ب.) بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشا ى، ءى دانەكەرىنسىز، بۋىن ۇندەستىگى بويىنشا جالعانادى: فينانس+قا، فينانس+ى، اۆانس+ى (اۆانسىسى ەمەس), تسەمەنت+كە، تسەمەنت+تى، فەرمەنت+تىك، تسيفر+عا، تسيفر+ى (تسيفرىسى ەمەس); حلوروفورم+عا، حلوروفورم+نان، حلوروفورم+ى، فۋنت+قا، فۋنت+ى، فورمانت+تار، فورمانت+ى، بانك+كە، اۆتوپارك+تەن، پۋلت+كە ت.س.س.سەبەبى ءسوز سوڭىنداعى ءۇندى مەن قاتاڭ دىبىستاردىڭ تىركەسى قازاق تىلىنە جات ەمەس.

ورفوگرافيالىق سوزدىكتە ءسوز سوڭى ءۇندى مەن ۇياڭ ب، گ، د دىبىستارىنا بىتكەن شەتتەن ەنگەن سوزدەرگە قوسىمشا ءارتۇرلى جالعانىپ ءجۇر. مىسالى: گاپلويد (بيول.), گاپلويدتەر، گاپلويدى; ۆاتت-سەكۋندىعا، ۆاتت-سەكۋندىسى;  گوللاند, گوللاندتار; يسلاند، يسلاندتار; كورۋند، كورۋندىعا، كورۋندىسى;  راديوزوند، راديوزوندىعا، راديوزوندىسى; راۋند، راۋندىعا، راۋندىسى;  سەكۋند، سەكۋندىعا، سەكۋندىسى; سەكۋندتاي، ون سەكۋندتاي; سەكۋندتىق; ستەند،ستەندىگە، ستەندىسى; رومب، رومبىعا، رومبىسى; سلايد، سلايدقا، سلايدى; يامب (ادەب.), يامبقا، يامبى, ت.س.س. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، سەكۋند سوزىنە قوسىمشا بىرەسە دانەكەر ى دىبىسى ارقىلى جالعانسا (سەكۋندىعا، سەكۋندىسى), ەندى بىردە تىكەلەي تۇبىرگە جالعانعان (سەكۋندتاي، ون سەكۋندتاي; سەكۋندتىق). سەبەبى سوزدىكتىڭ سوڭىنداعى «قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەملە ەرەجەلەرىنىڭ» 716-بەتىندە ەكى ءتۇرلى قاعيدا بەرىلگەن; بىرەسە: «ب، ۆ، گ، د ارىپتەرىنە بىتەتىن سوزدەرگە داۋىسسىز دىبىستان باستالاتىن قوسىمشالار تەك قاتاڭ دىبىستان باستالىپ جالعانادى. مىسالى: شتاب-تان، كلۋب-قا، پاراد-تان، پاراد-قا، اكتيۆ-كە، پاسسيۆ-تەن، رەزەرۆ-تىك، پەداگوگ-تەر، گەولوگ-تەر، گەولوگ-كە، اشگاباد-قا، مادريد-تەن» (716-بەت), – دەلىنەدى دە 4 پاراگرافتان كەيىن «§41. ند، مپ، كت، نك، مب، سك، فت سياقتى دىبىستار تىركەسىنە بىتەتىن سوزدەرگە قوسىمشالار ى، ءى دانەكەرى ارقىلى قوسىلادى. مىسالى: شتامپ – شتامپ-ى-لاۋ; فاكت – فاكت-ءى-گە; ميتينگ – ميتينگ-i-گە; وبەكت – وبەكت-ءى- لەر، وبەكت-ءى-گە; رومب – رومب-ى-نىڭ»، – دەپ جازىلعان. ەكى قاعيدا ءبىر-بىرىنە كەرەعار. ند، مب سياقتى ۇياڭ داۋىسسىزدارعا بىتكەن سوزدەردى مپ، كت، نك، سك، فت سياقتى دىبىس تىركەستەرىنە بىتكەن سوزدەرمەن قاتار قويۋعا كەلمەيدى. دۇرىسىندا، قازاق تىلىندە ءسوز سوڭىندا ب، گ، ع، د ۇياڭ داۋىسسىزدارى كەلمەيتىندىكتەن، ول سوزدەردىڭ سوڭىنا قاتاڭ سىڭارلارىن تاڭبالاۋ كەرەك تە ودان كەيىن قاتاڭ داۋىسسىزدان باستالاتىن قوسىمشا ەشقانداي دانەكەرسىز جالعانۋى كەرەك.

سول سياقتى رگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن (كومسورگ، دراماتۋرگ، جازۋشى-دراماتۋرگ، كارديوحيرۋرگ، كينودراماتۋرگ، مەتاللۋرگ، نەيروحيرۋرگ، حيرۋرگ); يد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن (سلايد، رەيد); رد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن (اۆانگارد، گەپارد، ەلەكتركارد، ستيۋارد، اككورد، بيلبورد، رەكورد، سكانۆورد، سكەيتبورد، سنوۋبورد) سوزدەردىڭ سوڭىنداعى ۇياڭ داۋىسسىزدىڭ ورنىنا قاتاڭ داۋىسسىز تاڭبالانىپ، قوسىمشا «داۋىسسىز ديفتونگ» زاڭدىلىعىنا سايكەس دانەكەرسىز، تىكەلەي تۇبىرگە جالعانۋى كەرەك.

ورىناي ساعىنعاليقىزى جۇباەۆا،  

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ گرامماتيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.

قارلىعاش جامالبەكقىزى ايداربەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى.

باۋىرجان سەيسەنبەكۇلى جونكەشوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.

Abai.kz