اتىراۋدا ورىن العان جارىلىستى موينىنا العان «حاليفات اسكەرلەرى» دەگەن ۇيىمنىڭ بارى كۇمان تۋعىزادى. بۇل تۋرالى كەشە استانادا جۇمىسىن باستاعان «ەركىن ءسوز» پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ العاشقى وتىرىسىنا كەلگەن «نۇر وتان» حدپ حاتشىسى، ساياساتتانۋشى ەرلان قارين مالىمدەدى. جۋرناليست بەرىك ءۋالي جۇرگىزەتىن كلۋب بەتاشار سۇحباتتىڭ تاقىرىبىن قىرعىز ەلىندەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەن قازاقستاندا ورىن العان لاڭكەستىك وقيعالارعا ارنادى.

اتىراۋدا ورىن العان جارىلىستى موينىنا العان «حاليفات اسكەرلەرى» دەگەن ۇيىمنىڭ بارى كۇمان تۋعىزادى. بۇل تۋرالى كەشە استانادا جۇمىسىن باستاعان «ەركىن ءسوز» پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ العاشقى وتىرىسىنا كەلگەن «نۇر وتان» حدپ حاتشىسى، ساياساتتانۋشى ەرلان قارين مالىمدەدى. جۋرناليست بەرىك ءۋالي جۇرگىزەتىن كلۋب بەتاشار سۇحباتتىڭ تاقىرىبىن قىرعىز ەلىندەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەن قازاقستاندا ورىن العان لاڭكەستىك وقيعالارعا ارنادى.

ەرلان قارين كەزىندە ورتالىق ازيا ساياسي-زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن، تەرروريزممەن كۇرەس ماسەلەسىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرىن دە جاريالاپ ءجۇر. سوندىقتان ەلىمىزدەگى لاڭكەستىك وقيعالار مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ساياسي وقيعالارعا قاتىستى پىكىر ايتقىزۋ ءۇشىن ودان ارتىق ادامدى تاپپايسىز. ەرلان مىرزا نەگىزگى تاقىرىپقا كوشپەي تۇرىپ، ماڭىزدى ماسەلە كوتەرە كەتتى. ول ءبىزدىڭ كورشى ەلدەردە، اينالامىزدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا ءمان بەرمەي جۇرە بەرەتىنىمىزدى ەسكە سالدى. «ءبىز ورتالىق ازيادا ورنالاسقان ەل بولعاندىقتان، كورشى ەلدەردە بولىپ جاتقان ساياسي پروتسەستەرگە كوڭىل اۋدارىپ وتىرۋىمىز كەرەك. بىزدە وسى جاعى جەتىسپەيدى» دەيدى ول. ونىڭ ايتۋىنشا، جوو-داعى حالىقارالىق ماماندىق بويىنشا دايىندالاتىن ساراپشىلاردى ازىرلەۋدە اعىلشىن، فرانتسۋز، قىتاي، اراب تىلدەرىنە باسىمدىق بەرىلەدى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى ماماندىقتارىنا 1-2 ادام عانا بار. بۇيتە بەرسەك، كورشى تۇرعان ەلدەر ءبىر-ءبىرىمىزدى تانىمايتىن جاعدايعا جەتۋىمىز مۇمكىن ەكەن. سەبەبى قىرعىزستان مەن وزبەكستانداعى وقۋلىقتاردا ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاريحى مۇلدە باسقاشا جازىلۋدا. «بولاشاقتا بۇل ايماق ءبىرتۇتاس قاۋىمداستىق بولادى دەسەك، وندا عىلىمي-زەرتتەۋ سول سالادان باستاۋ الۋى كەرەك» دەيدى ساياساتتانۋشى.
قىرعىزستانداعى سايلاۋعا كۋا بولىپ قايتقان ساياساتكەر بۇل سايلاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى. «سايلاۋ وتكەن جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ءبىرىنشى سايلاۋ بولعاندىعىمەن دە ماڭىزدى. وسى سايلاۋدا قىرعىز بيلىگىنە توڭكەرىس ارقىلى كەلگەن ق.باكيەۆكە جاقتاس، قازىر دە جاسىرىن قولداپ جۇرگەندەردىڭ پوزيتسياسى كۇشەيىپ كەتە مە دەگەن بولجام بولدى. سەبەبى وتكەن جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن «اتاجۇرت» پارتياسىن قۇرعاندار باكيەۆتىڭ جاقتاستارى. ەكىنشىدەن، بۇل سايلاۋ قىرعىزستاندا جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانعاننان كەيىن ءوتتى. ول كونستيتۋتسيا ەلدى جاڭا پارلامەنتتىك بيلىك جۇيەسىنە كوشىرگەندەي بولدى. بۇكىل بيلىك پارلامەنتتىڭ قولىندا تۇرعانداي. ماسەلەن، پارلامەنتتە جەڭىسكە جەتكەن پارتيالار كواليتسيا قۇرىپ، ۇكىمەتتى جاساقتاي الادى. بىراق مەن سول كونستيتۋتسيادان پارلامەنتتىك جۇيەنىڭ ايتارلىقتاي نىشانىن بايقامادىم، سەبەبى بيلىكتىڭ نەگىزگى تەتىكتەرى پرەزيدەنتتىڭ قولىندا قالىپ قويدى. سوندىقتان مۇنى پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك جۇيە دەۋ كەرەك. ويتكەنى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ توراعاسىن، ءىىم، باس پروكۋروردى تاعايىنداۋ پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىندە» دەيدى ە.قارين.
قىرعىزدار سايلاۋعا تۇسۋگە قۇمار ما، الدە شىنىمەن ەلدەرىنە وڭ وزگەرىس جاساعىسى كەلە مە، پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەر سانى باستاپقىدا رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتتى. سوڭىندا 16 ۇمىتكەر سايلاۋعا ءتۇستى. سونىڭ ىشىندە المازبەك اتامباەۆ قالاي جەڭىسكە جەتتى؟ «قىرعىز ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، سايلاۋ ەكى ستسەناري بويىنشا ءجۇرۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسادى: ءبىرىنشىسى، ا.اتامباەۆ 1-تۋردا جەڭەدى، ەكىنشىسى مادۋماروۆپەن 2-تۋرعا شىعادى. «ەگەر ەكەۋى ەكىنشى تۋرعا وتكەندە ا.اتامباەۆ جەڭىلىپ قالۋى مۇمكىن ەدى؟» دەگەن بولجام ايتىلىپ ءجۇردى. سوندىقتان ا.اتامباەۆتىڭ سايلاۋ شتابى ونىڭ 1-تۋردا جەڭىپ شىعۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. ونىڭ ۇستىنە، وڭتۇستىكتەن سايلاۋعا تۇسكەن ءتورت ۇمىتكەر سول ايماقتاعى ەلەكتوراتتىڭ داۋىسىن ىدىراتىپ جىبەردى. سونداي-اق بۇل سايلاۋدا قىرعىزستانداعى وزبەكتەر بەيتاراپتىق تانىتتى. داۋىس بەرمەدى. تاعى ءبىر سەبەبى، وڭتۇستىكتىڭ تۇرعىندارى رەسەي مەن قازاقستاندا ەڭبەك ميگراتسياسىندا. ولاردىڭ باسىم بولىگى سايلاۋدا داۋىس بەرە المادى» دەيدى ساياساتتانۋشى.
ەندى قىرعىزدىڭ سۋ جاڭا باسشىسىنىڭ ارەكەتى قانداي بولماق؟ ە.قاريننىڭ ايتۋىنشا، ا.اتامباەۆ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتى كەڭەيتۋگە تىرىسادى. كونستيتۋتسيانى پارلامەنت ارقىلى وزگەرتۋگە كۇش سالۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر جولدارمەن پارلامەنتتى تاراتىپ، قايتادان سايلاۋ وتكىزىپ، ءوزىن قولدايتىن 2-3 پارتيانىڭ باسىمدىعىن قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن. ويتكەنى قازىرگى قىرعىز پارلامەنتىندەگى بەس پارتيانىڭ پارلامەنتتەگى ۇلەستەرى 20 پايىزدان، ياعني ەشقايسىسىندا باقىلاۋ پاكەتى جوق.
ە.قارين قىرعىز ساياساتىندا شەتەلدىڭ ىقپالى وتە زور دەگەن پىكىردە. «ا.اتامباەۆ وتكەن جىلى ۇكىمەت باسشىسى بولىپ سايلانعان سوڭ، پارلامەنتپەن ءبىر جارىم ايداي ەشقانداي ناقتى شەشىم قابىلداي المادى. تەك قاڭتار ايىندا الاتاۋداعى ءبىر شىڭنىڭ اتىن رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ اتىمەن اتاۋ تۋرالى شەشىمى عانا دەپۋتاتتاردىڭ تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ا.اتامباەۆ رەسەي پرەزيدەنتى د.مەدۆەدەۆكە دە ەمەس، رەسەي ەلىنە دە ەمەس، شىڭنىڭ اتاۋىن ۆ.ءپۋتيننىڭ ەسىمىمەن اتاۋى تەگىن ەمەس. ا.اتامباەۆ تا بۇدان باسقا شەشىمىن كۇتكەن ماڭىزدى ماسەلە جوقتاي وسىنداي شەشىم قابىلدادى. بۇل ونىڭ رەسەيگە، ۆ.پۋتينگە دەگەن لويالدىعىن كورسەتەدى. ا.اتامباەۆ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەتىنىن جاريالاۋدان ءبىر كۇن بۇرىن «ماناس» اۋەجايىنا اسكەري بازاسىن ورنالاستىرعان اقش-پەن كەلىسىمشارت مەرزىمىن 2013 جىلعا سوزبايتىنىن مالىمدەدى. بۇل «مەن رەسەي ساياساتىن قولدايمىن» دەگەنى. سايلاۋداعى جەڭىسىنەن كەيىن جاساعان العاشقى مالىمدەمەسى دە «ماناس» اۋە بازاسىنا قاتىستى بولدى. جالپى، قىرعىز پارلامەنتىندە ەشبىر تالاسسىز قابىلدانعان ەكى-اق شەشىم بار - ءبىرى الاتاۋدىڭ ءبىر شىڭىنا «ۆ.ءپۋتيننىڭ» اتىن بەرۋ جانە قازاقستان پرەزيدەنتىن «نوبەل» سىيلىعىنا ۇسىنۋى» دەيدى ساياساتتانۋشى.
سوڭعى ۋاقىتتا قازاق ەلىندە لاڭكەستىك ارەكەتتەر ورىن الا باستادى. قىسقاسى، تەرروريزمنەن قازاقستانعا قاۋىپ بار ما؟ ەرلان قارين «شىن مانىندە تەرروريزم قاتەرى بىزگە باياعىدا-اق تونگەن» دەيدى. «2000 جىلدىڭ باسىنان باستاپ ءبىز تەرروريزم فاكتىلەرىمەن كەزدەسە باستادىق. بىراق ول كەزدەگى وقيعالار ۇيىمداردىڭ جۇيەلى تۇردە ءبىزدىڭ ەلگە قارسى جاساعان ءىس-ارەكەتى ەمەس، كەزدەيسوق وقيعالار بولاتىن. سول جىلى ەكسترەميستىك توپ كريمينالدىق ءىس-ارەكەتتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ قالىپ، وزدەرىنە قارسى وپەراتسيا جۇرگىزىپ قويدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە باسقا ەلدىڭ لاڭكەستەرى قاشىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ ەلدەن پانا ىزدەپ ەرەكشەلەندى. ماسەلەن، 2004 جىلدارى ءبىز وزبەكستانعا تەرروريزممەن اينالىسىپ جۇرگەن 11 ادامدى تاپسىردىق. قىتاي مەن تۇركياعا دا تاپسىرعانبىز. ال بەرتىن كەلە شەتەلدە قازاقستان ازاماتتارى تەرروريزمگە قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن قولعا تۇسە باستادى. ەڭ قاۋىپتىسى ەندى باستالدى، ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ شەتەلدە ەمەس، ءوز ەلىندە تەررورلىق ارەكەتتەردى جاساۋعا ىنتالى بولۋى. ۇقك-ءنىڭ پارلامەنتكە بەرگەن مالىمدەمەسىنە سايكەس، 2007 - 2009 جىلدارى ەلىمىزدە 5 تەراكتىنىڭ الدى الىنعان. سوڭعى 5 جىلدا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ تەرروريزمگە قاتىسى بار دەگەن ايىپپەن سوتتالۋى 10-20 ادامدى قۇرايدى. بۇل - قاۋىپتى تەندەنتسيا. تەرروريزم قاۋپى كۇشەيىپ كەلەدى. ونى مويىنداۋ كەرەك» دەيدى ول.
بىراق ول «حاليفات اسكەرلەرى» دەگەن ۇيىم بارىنا كۇمانمەن قارايدى. «قازاقستاندا سونداي جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداسقان تەرروريستىك توپتىڭ بارى كۇماندى. استانا، اقتوبە، اتىراۋداعى جارىلىستاردىڭ بارلىعى دا تاڭعى ۋاقىتتا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى عيماراتتارىنىڭ جانىندا، ادام از ۋاقىتتا ورىن الدى. اقتوبە مەن استاناداعى جارىلىستاردى ەشبىر ۇيىم موينىنا المادى، اتىراۋداعىنى عانا مويىندادى. كەيبىر ساراپشىلار، «حاليفات اسكەرلەرى» بەلگىلى ءبىر حالىقارالىق ۇيىمنىڭ بولىمشەسى دەيدى. ال جەر بەتىندە ورىن الىپ جاتقان جارىلىستاردىڭ ءبارىن «ءال-كايدا» مويىنداپ جاتادى. ال شىن مانىسىندە ساراپشىلاردىڭ كەز كەلگەنى ونداي ۇيىمنىڭ جوق ەكەنىنە سەنىمدى. بۇل بار بولعانى، جۇيە عانا، ياعني كەز كەلگەن كىشكەنتاي توپ، ءوز بەتىمەن لاڭكەستىك جاساپ، ونى «ءال-كايدا»-عا تەلۋ ارقىلى وزدەرىنە اقپاراتتىق نازار اۋدارتۋدى كوزدەيدى. سول ءۇشىن دە «ءال-كايدا» دەگەن لاقاپ اتتى پايدالانادى. سول سياقتى «حاليفات اسكەرلەرى» دەگەن ۇيىمنىڭ بارى دا كۇماندى» دەيدى ەرلان قارين.

حاليما بۇقارقىزى
استانا

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=10776&Itemid=2