شەرۋباي قۇرمانبايۇلى: ءار قازاق بالاسىنا انا تىلىندە تاربيە مەن ءبىلىم بەرمەيىنشە، ءتىل ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپپايدى
- شەرۋباي قۇرمانبايۇلى، اۋەلگى ساۋالدى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ ماسەلەسىمەن باستاساق. وسى جازدا عانا قولعا الىنعان جوبانىڭ جۇمىس ءماتىنى جۇرتشىلىققا جاريا بولىپ، ءبىرى جاقتاپ، ءبىرى قارسى بولعان، قوعامدى ءبىرشاما دۇرلىكتىرگەن قۇجاتتىڭ بۇگىنگى تاعدىرى نەشىك؟
- شەرۋباي قۇرمانبايۇلى، اۋەلگى ساۋالدى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ ماسەلەسىمەن باستاساق. وسى جازدا عانا قولعا الىنعان جوبانىڭ جۇمىس ءماتىنى جۇرتشىلىققا جاريا بولىپ، ءبىرى جاقتاپ، ءبىرى قارسى بولعان، قوعامدى ءبىرشاما دۇرلىكتىرگەن قۇجاتتىڭ بۇگىنگى تاعدىرى نەشىك؟
- بيىل - تىلدەردى دامىتۋدىڭ الداعى ونجىلدىق كەزەڭىنە ارنالعان باعدارلاماعا قول قويىلعان جىل. ەندەشە، وسى جىلدان باستاپ ءبىز ءتىل ساياساتىن دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر كەزەڭىنە قادام جاساپ وتىرمىز. ال وسى باعدارلاما اياسىندا قولعا الىنعان زاڭ جوباسىنا كەلەتىن بولساق، ونى ازىرلەۋ جۇمىستارى جالعاسىپ جاتىر. جالپى، ءتىل ماسەلەسىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشكىمدى نەمقۇرايدى قالدىرمايتىن نازىك تە وتكىر ماسەلە ەكەندىگى انىق. سوندىقتان دا بۇكىل قوعامنىڭ نازارى اۋىپ وتىرعان ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرىپ، ەل مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەيتىن ءارى مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتيىمدى تەتىگى بولا الاتىن زاڭ جوباسىن دايىنداۋ وتە ماڭىزدى. بۇل - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. بۇگىنگى تاڭدا زاڭ جوباسى شەڭبەرىندە قوعام تاراپىنان كوتەرىلگەن بارلىق ۇسىنىس جيناقتالىپ، قورىتىلىپ جاتىر. ەل ءۇشىن ماڭىزى زور ءىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە وتە ۇلكەن. سوندىقتان الدىمىزدا زاڭشىعارۋشىلىق تۇرعىدان دا، قوعامدىق تىڭداۋلاردى ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنان دا اۋقىمدى جۇمىستار كۇتىپ تۇر. سونىمەن قاتار ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە اسىعۋعا دا، كەشىگۋگە دە بولمايتىنىن جاقسى تۇسىنەمىز. سوعان وراي، جۇمىسىمىز ۋاقتىلى ءارى ءوز رەتىمەن ءجۇرىپ جاتىر. زاڭ، جوباسىنا قاتىستى ۇسىنىستارىمەن قوسا سىن پىكىرلەر ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار دا جۇمىسقا تارتىلىپ وتىر. الدا زاڭ جوباسى پىسىقتالىپ، جان-جاقتى ساراپتامادان وتكىزىلەدى.
- زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ جۇمىسىنا قوعامعا بەلگىلى ازاماتتاردان كىمدەر تارتىلدى؟ اسىرەسە جۇمىس توبىندا ءتىل توڭىرەگىندە سالماقتى ۇسىنىس جاساعاندار بار ما؟
- جۇمىس توبىندا عاريفوللا ەسىم، سارسەنباي ەڭسەگەنوۆ،ءۋاليحان قاليجان، روزاقۇل حالمۇرادوۆ سياقتى سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، تولەن ابدىك، دوس كوشىم سەكىلدى ءتىل ساياساتىنا كوپتەن بەرى بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن ازاماتتار، باسقا دا قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى بولدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە مادەنيەت مينيسترلىگى جانىنان ءتىل ماسەلەلەرى جونىندەگى قوعامدىق كەڭەس قۇرۋ باستاماسى كوتەرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، امانگەلدى ايتالى، مۇحتار شاحانوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، سماعۇل ەلۋباي، ءازىمباي عالي، ايدوس سارىم سەكىلدى كوپتەگەن ەلگە تانىمال ازاماتتار، ءتىل جاناشىرلارى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، ءتىل عىلىمى سالاسىنىڭ عالىمدارى، سونداي‑اق ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر وكىلدەرى ەنگىزىلىپ وتىر. ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ۇستانىمدارى سايكەس كەلە بەرمەيتىن، بىر‑بىرىنە كەرەعار پىكىرلەر ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار وسى كەڭەس قۇرامىندا جۇمىس ىستەۋگە شاقىرىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتىلدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن، ونىڭ زاڭنامالىق بازاسىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان اشىق پىكىرتالاس الاڭى قۇرىلادى، سول ارقىلى ورتاق مامىلەگە قادام جاسايتىن بولامىز. قازىرگى كۇنى قوعامدىق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ كەلىسىمى الىنىپ، ەرەجەلەرى دايىندالدى. ول بەكىگەن سوڭ، جۋىردا كەڭەس ءوز جۇمىسىن باستايتىن بولادى.
- سوڭعى ۋاقىتتا ءتىل ءۇشىن، تىلدىك ورتا ءۇشىن تەكەتىرەس كۇشەيىپ تۇر. مۇنى نەمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ اسىرەسە تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ۇدەرە قارسى شىعۋدىڭ سەبەبىنە نە ايتاسىز؟
- اشىق قوعامدا پىكىر الۋاندىعىنا ەش شەكتەۋ بولماۋى شارت. مەيلى ول ينتەرنەت جەلىسى بولسىن، مەيلى باق ارقىلى بولسىن كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ پىكىرىن بىلدىرۋگە قۇقىلى. ايتسە دە باسقا ەسىمدى بۇركەنىپ الىپ، تاسادان تاس اتۋ، اراعا وت تۇتاتۋ سەكىلدى تەرىس پيعىلدىڭ شىلاۋىندا كەتپەگەنىمىز ابزال. عالامتورداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى كەيبىر ارانداتۋشى پىكىرلەردى بۇگىنگى تىلدىك احۋالدىڭ ناقتى كورىنىسى دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. ءدال بۇگىن قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتا زاڭدا بەلگىلەنگەن مارتەبەسىن مويىندايتىنىن، ونىڭ بولاشاعىنا سەنەتىنىن، قۇرمەتتەيتىنىن، ونى ءتۇرلى دەڭگەيدە مەڭگەرگەندىگىن باسا ايتۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەلىمىزدىڭ بۇكىل حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن باستى فاكتور ەكەندىگىن ءار ازاماتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ مىندەت.
ال، جالپى، قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى احۋالىنا كەلەتىن بولساق، ءبىز ءبىر شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋىمىز جانە ونى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ول: ءبىر كەزدەرى كەڭ تاراعان، قوعامدىق ءومىردىڭ سان ءتۇرلى سالاسىنداعى قولدانىسى قالىپتاسقان، ۇزاق ۋاقىت بويى ۇستەمدىككە يە بولعان قانداي دا بولسىن ءتىل وڭايشىلىقپەن ىعىسىپ، ءوزىنىڭ ورنىن باسقا ءبىر تىلگە بەرە قويمايدى. ءسىز ايتىپ وتىرعان تەكەتىرەستىڭ ار جاعىندا ءبىزدىڭ اسىرەسە سوڭعى جەتپىس جىلدىق تاريحىمىز، سونىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان بۇگىنگى ءومىر شىندىعى تۇر. مۇنى ەش جاسىرا المايمىز. ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىندا ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە جەتكەنىمىزدى ايتۋعا ءتيىسپىز. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ ءوزى ۇل-قىزىنا جاپپاي قازاقشا ءبىلىم مەن تاربيە بەرىپ، بۇكىل حالىق بولىپ ءبىر-بىرىمەن انا تىلىندە سويلەسەتىن ۇلت دەڭگەيىنە ءالى كوتەرىلە العان جوقپىز. بۇل - ءبىزدىڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز. ونى مويىنداعان لازىم. مۇنى ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ قازىرگى دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى دەسەك تە بولادى. ۇلتىنىڭ تاريحىن قۇرمەتتەپ، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ونەرىنەن سۋسىنداپ، سالت-ءداستۇرىن ۇستانىپ، انا تىلىندە سويلەمەيتىن حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى دا وسپەيدى. «باتپانداپ كىرگەن دەرت مىسقالداپ شىعادى» دەگەن - وسى. ايتسە دە وتكەندى قارالاي بەرگەنمەن، ءىس وڭعا باسپايدى. ءبىز ءبىر نارسەنى ءبىلۋىمىز كەرەك. ول مىناۋ: مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسىن قالىپتاستىرۋدىڭ يادروسى دا، تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى دە، ىرگەتاسى دا - قازاق. سوندىقتان ءاربىر وتباسى، قالىڭ قازاق بالاسىن قازاقشا تاربيەلەپ، قازاقشا وقىتپايىنشا، ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسەتىن كۇنگە جەتپەيىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپپايدى. وزدەرى سويلەمەيتىن، بالاسىن وقىتپايتىن، كاسىبي قىزمەتىندە قولدانبايتىن جۇرتتىڭ ءتىلىن وزگەلەر نە ءۇشىن ۇيرەنۋى كەرەك؟ باسقاسىن ايتپاعاندا، وسىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن كوپ اقىل كەرەك دەپ ويلامايمىن. سوندىقتان دا اشىپ ايتايىق: قازاقتىڭ ءوزى وزگە وتانداستارىمىزعا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ مەن قولدانۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتە الماي وتىر. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ورىس، نەمىس، ۋكراين، كارىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن كورگەندە كادىمگىدەي قۋانىپ، ال مەكتەپتە ورىسشا وقىپ، كوشەدە، قوعامدىق ورىنداردا ءبىرى-بىرىمەن، اتا-اناسىمەن ءوز تىلىندە سويلەسەتىن قازاقتىڭ جاستارىن كورگەندە جۇرەگىڭ قان جىلايدى. نامىستان كىرەرگە جەر تاپپايسىڭ. وسىعان كىم كىنالى؟ بالامىزدى اتا داستۇرىمەن تاربيەلەپ، قازاقشا ءتىلىن شىعارۋ ءۇشىن، وقىتۋ ءۇشىن ءار قازاققا جەكە-جەكە زاڭ شىعارىپ بەرۋىمىز كەرەك پە؟ ءبىز كىنانى ۇنەمى سىرتتان ىزدەۋگە بەيىم تۇرامىز. ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزگە ءۇڭىلىپ، ءمىنىمىزدى كورگىمىز كەلمەيدى. ابايشا ايتقاندا: «ءمىنىمىزدى ۇرلاپ، جاسىرىپ قالاي بايگە الماقپىز؟» تاۋەلسىزدىك تۇسىندا بالامىزدى تەك ءوز تىلىمىزدە وقىتساق، كىم قولىمىزدان قاعىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن قازاقشا سويلەسسەك، كىم ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى بايلاپ قويدى؟ باسىنان تاياق تيگەن ادام ەسەڭگىرەپ، ماڭگىرىپ جۇرە بەرمەي، ءبىر ۋاقىتتاردا ەسىن جيىپ، وزىنە-ءوزى كەلەتىن سەكىلدى ەدى. ءبىزدىڭ ءوز-وزىمىزگە كەلۋىمىز باياۋ ءجۇرىپ جاتقان سىڭايلى. سوعان قاراعاندا، وتارلاۋدىڭ تاياعى قازاقتى وڭدىرماعان-اۋ دەپ قالاسىڭ. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداماي، شىنىمەن-اق ءتىلىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىز دەسەك - بارشا قازاق بالاسىن ۇيدە، بالاباقشادا قازاقشا تاربيەلەپ، قازاق مەكتەبىندە وقىتۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز ءبىر-بىرىمىزبەن قازاقشا سويلەسىپ، ءتىلىمىزدى كاسىبي قىزمەتىمىزدە قولدانىپ، ونى قۇرمەتتەۋدىڭ ۇلگىسىن، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز كورسەتۋىمىز قاجەت. سوندا مەملەكەتتىك ءتىلدى وزگە وتانداستارىمىز دا قۇرمەتتەيدى، ءبىزدىڭ توڭىرەگىمىزگە توپتاسادى. مەملەكەتتىك ءتىل بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن تىلگە اينالادى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدىڭ، ءتىل ساياساتىنىڭ، ءبىلىم ساياساتىنىڭ باستى باعىتى، وزەگى بولۋعا ءتيىس. وسىنى جۇزەگە اسىرساق، ماسەلە شەشىمىن تابادى. ال ولاي ەتە الماساق، ەشكىمگە وكپەلەۋدىڭ قاجەتى جوق.
- باياعى اڭگىمە، باياعى پروبلەما تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى دەسەم ارتىق ەمەس شىعار. سوندا قاي باعىتقا كوڭىل بولىنبەي ءجۇر؟
- ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قاي سالادا دا اتقارىلعان يگى ىستەر، ىلگەرىلەۋشىلىكتەر بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. جۇزدەگەن قازاق بالباقشالارى مەن مەكتەپتەرى اشىلدى. ولاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ءوسىپ جاتىر. مىنە، مۇنى ناقتى اتقارىلىپ جاتقان ءىس دەۋگە بولادى. ءتىل ماسەلەلەرىن شەشۋدە ءبىز ءالى سول باياعى 90-جىلدارداعى ورنىمىزدا قوزعالماي تۇرعان جوقپىز. ەلدەگى تىلدىك احۋال كوپ وزگەردى، الداعى ۋاقىتتا بۇل وڭ ءۇردىس جاڭا قارقىنمەن جالعاسا بەرەدى. جالپى، ەلدىڭ تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى، وزەگى بولىپ سانالاتىن سالالار بار. سولاردىڭ ىشىندە تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋدا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى باستى ءرول اتقارادى. بۇكىل الەمدە تىلدىك جوسپارلاۋ كەزىندە بۇل سالاعا كەز كەلگەن مەملەكەت ايرىقشا ءمان بەرەدى. بىزدە دە سولاي. ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلگەن تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا مەكتەپكە ەرەكشە ءمان بەرىلىپ، 2020 جىلى مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى كوزدەلگەنى دە سوندىقتان. ءبىز وسىنى قالاي دا قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. بالالارعا ورىس، اعىلشىن، قىتاي، جاپون ت.ب. شەت تىلدەرىن ۇيرەتكەنىمىز دۇرىس. بىراق بۇل تىلدەر قازاق بالالارىنىڭ تاربيە مەن ءبىلىم الاتىن ءتىلى بولماۋى قاجەت. شەت تىلدەرى ولاردىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن، اقپارات الۋ مۇمكىندىگىن ارتتىراتىن، الەمدىك عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ جەتىستىكتەرىن يگەرۋگە قاجەتتى قۇرالى ەكەندىگىن الدىمەن ءوزىمىز ۇقپاساق، وندا بالادان نە كۇتەمىز؟ باسقاسىن ايتپاعاندا، قازاق بالالارىن جاپپاي قازاقشا وقىتۋعا بۇگىن-ەرتەڭ كوشپەسەك، الداعى 20 جىلدان كەيىن دە قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزە بىلمەيتىن، ءوز تىلىندە كاسىبي قىزمەتىن اتقارا المايتىن، ءتىلىمىزدى عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋگە، ەل باسقارۋعا مۇمكىندىگى جەتپەيتىندەي كورەتىن ۇرپاق ءوسىرىپ الىپ، سولارمەن كۇرەسىپ ءجۇرۋىمىز مۇمكىن. مىنە، سوندىقتان دا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاربيە مەن ءبىلىم الاتىن تىلىنە ايرىقشا ءمان بەرمەسەك، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاقتا دا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ەكونوميكا مەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالار تىلىنە اينالۋىنا بەرىك نەگىز قالانبايدى.
- دەگەنمەن ءتىل ساياساتىنا قىرۋار قارجى بولىنەدى. اسىرەسە قاشانعا دەيىن ورتا، جوعارى ءبىلىمى بار ەرەسەك ازاماتتارىمىزدىڭ ءتىل ۇيرەنۋىنە قارجى بولە بەرۋىمىز كەرەك؟
- بۇگىن ءبىز مەملەكەتتىك بيۋدجەت قازىناسىنان قاراجات ءبولىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەرەسەك ازاماتتارىمىزعا وقىتىپ جاتىرمىز. مۇنى بۇگىنگى شىنايى تىلدىك احۋالعا وراي، ازاماتتارىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مەن وزگە دە تىلدەردى مەڭگەرۋىنە جاسالىپ وتىرعان مەملەكەتتىك قامقورلىق دەپ ۇققان دۇرىس بولار. سونىمەن قاتار بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا دا ءتىلدى مەڭگەرۋگە ارنايى ساعاتتار ءبولىنىپ، قارجى جۇمسالىپ وتىرعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بالاباقشادا ءۇش-ءتورت جىل، ون ءبىر جىل مەكتەپتە، ودان كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە بەس-التى جىل، ياعني باس-اياعى 15-20 جىل وقىعان ادام ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن جانە كەم دەگەندە ءبىر شەت ءتىلىن مەڭگەرىپ شىعۋى ءتيىس قوي. ال بىزدە تاباقتاي ديپلومى بار كەيبىر قىزمەتكەرلەردىڭ ءتىل ۇيرەنۋدىڭ باستاۋىش توبىنا كەلىپ وتىراتىندىعىن كورۋگە بولادى. سوندا ول مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە نە وقىعان؟ اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگىنە وراي، جۇرت ءوز قالتاسىنان قاراجات شىعىنداپ وقيتىنى سەكىلدى مەملەكەتتىك تىلگە دە سونداي قاجەتتىلىك بولسا دەيسىڭ. ال ءبىر ماقساتقا قايتا-قايتا بيۋدجەت قاراجاتىن شاشپاۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز ءوز مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ، بالاباقشادان باستاپ ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق ساتىسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ-ۇيرەنۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. قازاقستانداعى كەز كەلگەن مامان قولىنا ديپلومىن العاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دە مەڭگەرىپ شىعۋ قاجەتتىگىن ولاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ وتە ماڭىزدى. ءاربىر اتا-انا، ۇستاز، مەكتەپ، جالپى، بۇكىل قوعام بولىپ بالالاردىڭ ساناسىنا مۇنى سىڭىرۋگە مىندەتتىمىز. سوندا عانا قازاق ءتىلى شىن مانىندەگى قازاقستاندىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن فاكتورعا اينالادى. ءبىز انگليا، رەسەي نەمەسە باسقا ءبىر ەل ءۇشىن مامان دايىنداپ جاتقان جوقپىز عوي. قازاقستان ءۇشىن، قازاق ەلىنە قىزمەت ەتسىن دەپ مامان دايارلايمىز. مۇنداي جاۋاپتى ءىستى تەك ءبىلىم سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مىندەتى دەپ قاراۋ از، مۇنىڭ ار جاعىندا ەلدىك مۇددە تۇرعانىن ءار ازامات سەزىنسە ەكەن دەيمىز.
- تىلگە قاجەتتىلىكتىڭ ءوزى قازىر ۇلكەن داۋ تۋدىردى ەمەس پە؟ ماسەلەن، 1997 جىلى قابىلدانعان ءتىل زاڭىنا سايكەس مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى تۇردە تالاپ ەتىلەتىن قىزمەتكەرلەر تىزبەسىن بەكىتۋ جۇمىسى 2002 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلۋى ءتيىس بولاتىن. انىق كورسەتىلسە دە، وسى تالاپ ءالى كۇنگە شەگەرىلىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ تىلگە دەگەن قاجەتتىلىگى دە ىسىرىلىپ كەلگەنىن بايقايمىز. ال توعىز جىل بويى كەيىنگە ىسىرعاننان نە تاپتىق؟ كەشەگى قارسىلىق تا وسى توڭىرەكتە تۋىنداعان جوق پا؟
- ايتالىق، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 23-بابى ءۇشىنشى بولىگىنە سايكەس مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى تۇردە ءبىلۋ تالاپ ەتىلەتىن كاسىپتەر، ماماندىقتار مەن لاۋازىمدار تىزبەسىن جاساپ، بەكىتۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ شەشىلۋى ءتىل ساياساتىن دايەكتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى ەكەندىگى ءسوزسىز. ۇكىمەت بەكىتكەن ءىس-شارالار جوسپارىنا سايكەس، اتالعان زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مەن مادەنيەت مينيسترلىكتەرىنە جانە مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنە جۇكتەلىپ، مەرزىمى 2003 جىلدىڭ ءىىى توقسانى دەپ بەلگىلەنگەن. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جوسپارلانعان مەرزىمدە جوبانى مۇددەلى مينيسترلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىمەن جانە مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىكپەن كەلىسۋدەن وتكىزگەن. اتالعان تىزبەگە بارلىعى 220 ماماندىق پەن كاسىپ قامتىلىپ، قۇقىق قورعاۋ، ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ، بايلانىس، كولىك جانە قارجى سالالارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ، سونداي-اق مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر لاۋازىمدارى ەنگىزىلگەن. الايدا مينيسترلىكتەرمەن كەلىسىلۋ بارىسىندا اتالعان تىزبەگە قاتىستى بىرقاتار كەلىسپەۋشىلىكتەردەن كەيىن زاڭ جوباسىن پىسىقتاۋ قاجەتتىگى تۋىنداعان ەدى. دەگەنمەن بۇل باعىتتا جاسالىپ جاتقان جۇمىس، ءىس-شارالار وسىمەن توقتاپ قالدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولمايدى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ توراعالىعىمەن وتكەن مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ 2008 جىلعى 27 قاراشاداعى وتىرىسىندا وسى زاڭنىڭ اتالعان بابى جان-جاقتى قارالىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋ مادەنيەت مينيسترلىگىنە جۇكتەلدى. ەلباسىنىڭ «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى جالپىۇلتتىق ءىس-شارالار جوسپارىنىڭ 10-تارماعىندا دا اتالعان زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، پارلامەنت قاراۋىنا ەنگىزۋ تاپسىرىلعان.
اڭگىمە باسىندا-اق ءبىز وسى زاڭ جوباسى تۋرالى ايتىپ كەتكەنبىز. تاعى قايتالايىن، ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار تاراپىنان بەرىلگەن ۇسىنىس-پىكىرلەرگە وراي، تولىقتىرۋلار ءالى دە جاسالىپ جاتىر. زاڭ جوباسىن ۇكىمەتكە ەنگىزۋ مەرزىمى 2012 جىلعا بەلگىلەنگەن. زاڭدى قابىلداۋ - ەلىمىزدە تىلدىك احۋالدىڭ ساپالى تۇردە جاقسارۋى ءۇشىن وڭتايلى جاعداي جاساۋعا، تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋعا، مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋگە، ەكونوميكا سالالارىندا، ءبىرىنشى كەزەكتە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن قىزمەتكەرلەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن دايارلاۋعا جول اشادى دەپ بىلەمىز.
- وسى زاڭ جوباسىندا ونوماستيكا ماسەلەسى بويىنشا نەندەي وزگەرىستەر قاراستىرىلدى؟ وسىعان توقتالىپ وتسەڭىز...
- مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تانىتاتىن ونوماستيكا سالاسى بۇگىندە عىلىمي-تاجىريبەلىك، مادەني-تاريحي، سونداي-اق قوعامدىق-ساياسي ماڭىزعا يە ەكەندىگى بەلگىلى. ۇلتتىق ونوماستيكا - حالقىمىزدىڭ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ەلجاندىلىعىن، ەلىنە دەگەن ۇلتتىق ماقتانىشىن بىلدىرەتىن تاربيەلىك، رۋحاني، مادەني ماڭىزى زور فاكتورلاردىڭ ءبىرى. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدان بەرى ەلىمىزدەگى قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەرگە بايلانىستى ونوماستيكالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋگە موراتوري جاريالانىپ وتىرعانىن دا بىلەتىن بولارسىزدار. ال زاڭ جوباسىنداعى ونوماستيكا ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، مۇندا بىرنەشە باعىت قامتىلىپ وتىر. بىرىنشىدەن، انىقتامالاردى بىرىزدەندىرۋ. ايتالىق، ەلىمىزدەگى ونوماستيكا ماسەلەلەرى جونىندەگى باستى كونسۋلتاتسيالىق-كەڭەسۋ ورگانى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى جانىنداعى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكا كوميسسياسى ءتۇرلى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردە تۇرلىشە اتالعان. سونداي-اق ونوماستيكالىق جۇمىس نىسانىنا اتاۋ بەرۋ مەن سانامالاۋدا دا ايىرماشىلىقتار ورىن العان. وسى ولقىلىق جويىلادى. ەكىنشىدەن، ونوماستيكالىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋدە شەشىم قابىلداۋ بارىسىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ساتىسى ەنگىزىلەدى. زاڭ جوباسى ارقىلى وبلىس ورتالىقتارى، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا، استانانىڭ نىساندارىنا اتاۋ بەرۋ جانە ونىڭ اتىن وزگەرتۋدە رەسپۋبليكالىق ونوماستيكا كوميسسياسىمەن مىندەتتى تۇردە كەلىسۋ قاجەتتىلىگى ەسكەرىلەدى. سوعان ساكەس، اۋداندار، وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار دەڭگەيىندەگى ونوماستيكالىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋ بارىسىندا مىندەتتى تۇردە وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسىمەن كەلىسۋ قاجەتتىگى كوزدەلەدى. اتالعان تۇزەتۋلەر بلوگى ونوماستيكا سالاسىندا شەشىم قابىلداۋ بارىسىنداعى ورتاق جاۋاپكەرشىلىك قاعيداتىن ەنگىزۋگە باعىتتالىپ وتىر. ۇشىنشىدەن، ونوماستيكالىق جۇمىس نىساندارىنا اتاۋ بەرۋ مەن ونى وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ. قازىرگى تاڭدا قوعامدىق پىكىردى ەسەپكە الۋ مىندەتتىلىگى بولعانىمەن، ونى ەسەپكە الۋ ءتارتىبى زاڭ جۇزىندە قامتىلماي وتىر.
- كەشىرىڭىز، «جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرلەرى ەسكەرىلۋى ءتيىس» دەگەن ماسەلەنى كىشكەنە تۇسىنىڭكىرەمەيتىندەيمىز. ماسەلەن، ەلدىڭ تەرىسكەيىندە ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى باسىم تۇرادى. ال بىزگە وتارلاۋدان مۇراعا قالعان، ءالى كۇنگە ارىلا الماي وتىرعان اتاۋلاردىڭ باسىم بولىگى دە - سولتۇستىكتەگى ورىسشا اتاۋلار. ەندەشە، سول جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ باسىم بولىگى اتاۋدى اۋىستىرۋعا قارسى بولسا، ولاردىكى ماقۇل بولادى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر ما، سوندا؟ بۇلاي ىستەسەك، ءبىز جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ پىكىرى دەپ سولتۇستىكتەگى قالا اتاۋلارىن قازاقشالاۋعا مۇلدەم قول جەتكىزە المايتىنىمىز انىق ەمەس پە؟ تۋرا سول سەكىلدى بىزدە ۇيعىر ۇلتى كوپ شوعىرلانعان اۋدان بار. سول وڭىردەگى جەر اتاۋىن قازاقشاعا قوتارۋ ءۇشىن دە ۇيعىرلاردىڭ پىكىرىنە جۇگىنۋىمىز كەرەك پە؟
- وركەنيەتتى الەمدە قالىپتاسقان تاجىريبەلەر، بۇۇ دەڭگەيىندە كىرىكتىرىلگەن نورمالار بار. ول بويىنشا كەز كەلگەن وڭىردە، ونىڭ ىشىندە بۇرىن وتاردا بولعان مەملەكەتتەردە جۇرتتىڭ بايىرعى تاريحي اتاۋلارى دالەلدەنىپ جاتسا، سونداي تاريحي اتاۋلاردى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە، جاڭعىرتۋعا ابدەن بولادى. بۇل تۇرعىدا قازاق جەرىندەگى ءبىر كەزدەرى وتارلاۋ ساياساتى ارقىلى وشىرىلگەن اتاۋلاردى قايتا جاڭعىرتۋعا تولىق قۇقىمىز بار. ال ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، سونداي تاريحي اتاۋلاردى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، جۇرتتىڭ كوزىن سوعان جەتكىزىپ، ناسيحاتتاۋ جۇمىسى كەڭىنەن جۇرگىزىلۋى شارت. ءسىز ايتىپ وتىرعان سولتۇستىك وڭىردەگى قالا اتاۋلارىنا قاتىستى دا وسىنداي ۇستانىم دۇرىس بولار. مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەلەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ونىڭ ىشىندە بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن ءورىستىلدى گازەتتەر ارقىلى دا كەڭىنەن ناسيحاتتالعانى ءجون. كەيبىر نازىك ماسەلەلەردى «ايتتىم ءبىتتى، كەستىم ءۇزىلدى» دەيتىن اكىمشىل-ءامىرشىل تاسىلمەن ەمەس، وركەنيەتتى جولمەن شەشكەنىمىز لازىم. ەندەشە، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا داۋ-داماي تۋدىرماۋ ءۇشىن تاريحي، عىلىمي دەرەكتەرگە كوپشىلىكتىڭ كوزىن جەتكىزگەن ورىندى. جەر-سۋدىڭ تاريحي اتاۋلارىن قايتارۋ - تاريحي ادىلەتتىلىك. ال تاريحي ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن تاباندى، جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزسەك قانا ءىسىمىز ناتيجەلى بولماق.
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قاتىستى پىكىرىڭىزدى ەستىسەك؟
- لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قاتىستى 2007-2008 جىلدارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءتىلشى، تاريحشى عالىمداردان تۇراتىن جۇمىس توبىن قۇرىپ، ولار لاتىنعا كوشكەن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسىمەن تانىسىپ، ونى تۇتاس زەردەلەپ شىققان بولاتىن. جازۋ اۋىستىرۋدىڭ تاجىريبەلەرى، كەمشىلىكتەرى تولىق سارالاندى. ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى ارنايى عىلىمي جيناق تۇرىندە جاريالاندى. كوپتەگەن ءالىپبي جوبالارى ۇسىنىلدى. ءتىلشى عالىمدار سولاردى ەلەپ-ەكشەپ، ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ءدال بەينەلەيتىن تۇركىتىلدەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس كەزىندە ۇيلەسىمدى بولاتىن جوبالار دا دايىندادى. ءالىپبي الماستىرۋ تەك لينگۆيستيكالىق قانا ەمەس، ساياسي قىرى دا بار ماسەلە ەكەنىن دە ۇمىتپاعان دۇرىس. بۇل - بۇكىل قوعامعا قاتىستى اسا ماڭىزدى ماسەلە. ول جان-جاقتى زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن جۇيەلى، كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسۋعا ءتيىس جۇمىستاردى قاجەت ەتەدى. جالپى، ءتىلىمىزدىڭ ءتول دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ءالىپبي ءتۇزۋ مەن وتارلاۋ سالدارىنان ارىلامىز، تۇركىتىلدەستەر ىنتىماقتاستىعىن نىعايتامىز، الەمدىك اقپارات كەڭەستىگىنە كەڭ جول اشامىز دەسەك، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى بار ەكەنىن ايتۋعا بولادى.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، لاتىن جازۋىنا اۋىسۋ جالپىتۇركىلىك بىرلىك يدەياسىمەن قابىسا ما؟
- ارينە، لاتىنعا كوشۋدىڭ ونداي تۇركىلىك ىقپالداستىق ءۇشىن جاعىمدى جاعىن جوققا شىعارمايمىز. دەگەنمەن مەن باسقا ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. جازۋ كەز كەلگەن حالىقتىڭ تولقۇجاتى، بەت‑بەينەسى ىسپەتتەس. ءبىز ءتول جازۋىن ساقتاپ كەلگەن نەمەسە ونى قايتا تىرىلتكەن حالىقتارعا ۇلكەن مادەنيەت يەسى، وركەنيەتكە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جۇرت رەتىندە زور قۇرمەتپەن، قىزىعا قارايمىز. وسى تۇرعىدان كەلەر بولساق، تۇركىلەردىڭ دە ءتول جازۋى بار عوي. اتا-بابامىزدىڭ تاسقا ويىپ جازىپ، مۇراعا قالدىرىپ كەتكەن كونە تۇركى جازۋىن جاڭعىرتا الساق، بۇل ناعىز جاسامپازدىق بولار ەدى. بۇگىن-ەرتەڭىمىزبەن عانا شەكتەلمەي، الىستى كوزدەسەك، تۇركى الەمىنىڭ شىنايى تۇتاستىعىن ويلاساق، لاتىنعا كوشكەن كۇننىڭ وزىندە دە كونە تۇركى جازۋىن قازىرگى ۋاقىتقا لايىقتاپ ءتىرىلتىپ، سونى ناسيحاتتاۋ، ۇرپاق ساناسىنا بىرتىندەپ سىڭىرە بەرۋ ۇزاقمەرزىمدىك اسقاق ماقساتىمىز بولسا دەپ ويلايمىن. بۇل، ارينە، ۇلكەن ەرىك-جىگەردى قاجەت ەتەتىن، وتكەنىمىز بەن بولاشاعىمىزدى ۇشتاستىرۋعا باعىتتالعان باتىل قادام بولار ەدى. تۇركى مەملەكەتتەرى نىعايسا، بۇل قادام دا جاسالار.
الاشقا ايتار داتىم...
قازاق بالاسىنا ەرتەڭگە قالدىرماي، بۇگىننەن، كەلەسى وقۋ جىلىنان باستاپ جوسپارلى، ماقساتتى تۇردە قازاق بالاباقشاسىنا، قازاق مەكتەبىنە بارۋىنا جاعداي جاساپ، سونى تۇبەگەيلى جۇزەگە اسىرساق ەكەن. وسى ماسەلەنى جۋىردا شەشپەيتىن بولساق، وندا ءتىل ساياساتىنداعى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر ەندىگى 20 جىلدا دا، 40 جىلدا دا قايتالانا بەرەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قازاقتىڭ قازاق تىلىندە تاربيە مەن ءبىلىم الاتىن ۇرپاعىنىڭ ورنى ايرىقشا. تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرۋدىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالاۋ دەگەنىمىز - وسى.
اۆتور: قانات قازى
