قازاق ۇلتشىلدارى جانە ولاردى قۇرامىنا العان الاش يدەياسىنداعىلاردىڭ ارمانى جالعىز قازاق ۇلتىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن قىزمەت ەتۋ ەدى. ۇلت ۇعىمىنان الدەقاشان بيىكتەپ كەتكەن سونداي ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي بولاتىن.

تۇرىكشىلدىكپەن قارۋلانىپ، الاش يدەياسىن بارىنشا كوككە كوتەرگەن مۇستافا شوقاي – ۇلى تۇران ەلى ءۇشىن جانىن قيعان كۇللى تۇركىنىڭ زيالىسى. جالعىز قازاق حالقىنىڭ ەمەس، تۇركى ەلىنىڭ بىرلىگىن، ەگەمەندىگىن اڭساعان، تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرىپ، تۇركىستان جوباسىن جاساعان قوعام قايراتكەرى.

ورتا ازيا مۇسىلمان ۇلتتىق بۇقاراسى قوعامدارى فەدەراتسياسىنىڭ ءىىى كونگرەسى 1922 جىلى 18-22 قىركۇيەك كۇندەرى تاشكەنتتە ون التى مۇشەنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جينالىستا قازاق زيالىلارى باسىم بولعان. تۇركىستاندا  وتكىزىلگەن وسى سوڭعى كونگرەستە ۇيىمنىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداندى. تۇركىستاندا  ءبىرتۇتاس تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت ورناتقانعا دەيىن كۇرەس جۇرگىزۋگە ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلدادى. وسى جينالىستا ۇيىمنىڭ اتى «تۇركىستان ۇلتتىق وداعى» (تۇو) دەپ وزگەرتىلدى. م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، مۇنەۆۆەر كاري جانە تاليپ جان سەكىلدى كورنەكتى زيالىلار قاتىسقان جينالىستا تۇركىستاندى  ءبىرتۇتاس كورۋگە، رۋ-تايپالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جىكتەمەۋگە كوڭىل بولۋگە كەلىسىلدى. ءسويتىپ،  ۇلى تۇركىستان ۇعىمى دۇنيەگە كەلدى. ۇلى تۇركىستان ەكونوميكالىق جانە گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءۇش ايماققا ءبولىندى. ءامۋداريانىڭ وڭتۇستىگىن الىپ جاتقان ايماق وڭتۇستىك تۇركىستان، اتالمىش وزەن حورەزمنىڭ سولتۇستىگىن جانە قازاقستاننىڭ ۇلىتاۋىنىڭ شىعىس بولىگىن الىپ جاتقان ايماق ورتالىق تۇركىستان جانە وسى تاۋدىڭ باتىس بولىگى باتىس تۇركىستان دەپ اتالدى. سونداي-اق بۇل كونگرەستە تۇركىستان ماسەلەسىن رەسەيدىڭ ىشكى ماسەلەسى بولۋدان شىعارىپ، حالىقارالىق داۋلى ماسەلەگە اينالدىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇل شەشىمدى تۇو مۇشەلەرىنىڭ رەسەيدەگى بولشەۆيك ۇستەمدىگىن مويىنداۋدىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە باعالاۋعا بولادى. سەبەبى ءوز كۇشىنىڭ ناشار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەن ۇيىم مۇشەلەرى ماسەلەنى حالىقارالىق پلاتفورماعا كوتەرۋدى ۇيعارعان ەدى. شوقاي تۇو باسشىسى ۋاليديمەن حات جازىسىپ، حابار ءبىلىپ تۇرعان. وسىلايشا تۇركىستانداعى سوڭعى كونگرەستە شوقايدى سىرتىنان تۇركىستان ۇلتتىق وداعىنا مۇشەلىككە قابىلدايدى. 1925 جىلدان باستاپ ەۋروپا ەلدەرىندەگى تۇركىستاندى زيالىلار مەن جاستاردىڭ ساياسي جانە مادەني ءىس-ارەكەتتەرىنەن ۇيلەستىرگەن بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلۋى تۇركىستانداعى انتيسوۆەتتىك كۇرەستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ىسكە استى. بۇنىڭ قۇرىلۋىنا تۇركيانىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جەتەكشىسى م.كەمال پاشا جاناما تۇردە ۇلەس قوسقان بۇل ۇيىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە نەگىز بولعان العاشقى ساياسي قادام  1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا بۇحارادا باستالدى. بۇحارا بولشەۆيكتەرىمەن بۇحارا امىرىنە قارسى وداق قۇرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان جينالىسقا باشقۇرتستان، قازاقستان جانە قۇلجادان زيالىلار، فەرعانا باسماشىلارى قاتىسىپ قۇرىلعان ەدى.  1939 جىلى باستالعان جانە كۇن وتكەن سايىن ۋشىعا تۇسكەن ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الاساپىران جاعدايىندا وداقتىڭ جۇمىس اتقارۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. 1929 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز شىعىپ تۇرعان «ياش تۇركىستان» جۋرنالى دا سوعىسقا بايلانىستى سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ توقتاپ قالدى. ال ەكى جىلدان سوڭ، 1941 جىلى شوقايدىڭ بەرليندە قايتىس بولۋىمەن جەتەكشىسىنەن ايىرىلعان تۇو-نىڭ ءىس-قيمىلى ءبىرجولاتا توقتادى.

قازاقتىڭ حح عاسىرداعى كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق قوعامىندا الاتىن ورنى ەرەكشە بولعان. م.شوقايدىڭ قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ بارىسىن قاراستىرا وتىرىپ، «تۇركىستان ۇلتتار وداعىن»، «پرومەتەي وداعىن»، «تۇركىستان رەگيونىن» قۇرۋ جانە قارسىلىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋىنىڭ باستى ماقساتى – تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ وزىندىك نەگىزىن ساقتاۋ بولاتىن.

م.شوقاي ءوز توڭىرەگىندە بولىپ جاتقان وقيعالارعا عانا زەر سالىپ قويماستان، ەلىنىڭ-جەرىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى حالىقارالىق جاعدايعا دا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى وقيعالارعا دا بۇيرەگى بۇرىلىپ وتىرعان. سونىڭ ىشىندە يمپەريالاردىڭ يلەۋىنە تۇسكەن تۇركى حالىقتارىنىڭ  ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە ەرەكشە الاڭداۋشىلىقپەن، باۋىرمالدىقپەن قاراپ كەلگەن. ءارى وعان دەگەن ءوزىنىڭ باعا-كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ، بولاشاق تاعدىرلارىنا تىلەكتەستىكپەن قاراپ وتىرعان. بۇعان مۇستافا شوقايدىڭ شەتەلدە ساياسي قۋدالاۋدا ءجۇرىپ، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا شىعارعان «جاس تۇركىستان» (1929-1939 ج.ج.) جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارى ايعاق بولا الادى. ايتالىق، شىعىس تۇركىستانداعى مۇسىلمان حالىقتاردىڭ حح عاسىردىڭ 30-40-جىلدارىنداعى مانچجۋرلىق قىتايلىق وتارشىلدىققا قارسى كوتەرىلىپ، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتەرىن جەڭىپ الۋ جولىنداعى كۇرەستەرى جايلى مالىمەتتەردى وسى جۋرنال بەتتەرىندە جاريالاپ، وعان ءوزىنىڭ ساياسي كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، ءتيىستى باعاسىن بەرىپ وتىرعان.

شىعىس تۇركىستاندا 1930 جىلداردىڭ باسىندا جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتاردىڭ قىتايلىق بوداندىقتان ازات بولۋ جولىنداعى كوتەرىلىسى باستالىپ، ول قىتاي يمپەرياسىنىڭ ونسىز دا ناشارلاي باستاعان حالىقارالىق جاعدايىن شيەلەنىستىرە تۇسكەن ەدى. كەڭەس وداعىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن بولىپ جاتقان شىعىس تۇركىستانداعى بۇل وقيعالار تۋرالى م.شوقاي «شىعىس تۇركىستان كوتەرىلىسشىلەرى بۇدان بۇرىنعى كوتەرىلىسشىلەر سياقتى اتامەكەنىن قىتايلاردان ءبىرجولاتا ازات ەتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل ماقساتتارىنا ولار ءىشىنارا بولسا دا قول جەتكىزگەندەي سىڭايى بار» دەپ جازىپ، 1933 جىلى شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى حاباردى جۋرنال بەتىندە مالىمدەدى (مۇستافا شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998 ج.، 360-بەت).

مۇستافا شوقاي شىعىس تۇركىستانداعى وقيعالارعا ساراپتاما جاساپ، وعان قاتىستى سان الۋان ساياسي پىكىرلەرگە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرە وتىرىپ، ول شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا انگليانىڭ ۇستانىمى قانداي بولدى دەگەن سۇراققا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «اعىلشىندار دا شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا كومەك قولىن سوزا قوياتىنداي سىڭاي تانىتىپ وتىرعان جوق. اعىلشىندار دا شىعىس تۇركىستان قوزعالىسىنىڭ يسلامدىق سيپاتى بار دەپ سەسكەنەدى...». «پانيسلاميزم» دەسە اعىلشىنداردىڭ دا باسىنىڭ «ساقيناسى» ۇستايدى. سول سەبەپتى اعىلشىندار شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا اسا ساقتىقپەن قارايدى»، – دەپ، انگليانىڭ شتر ۇكىمەتىنە قولداۋ كورسەتۋىنىڭ نەگىزسىزدىگىن ايتادى (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 405-بەت). ال بۇل پىكىر، شىنىندا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزىمەن باسەكەلەس اعىلشىنداردان قاۋىپتەنىپ، «سولاي بولۋى مۇمكىن-اۋ» دەگەن ويىنان شىعۋى دا  عاجاپ ەمەس. مۇستافا شوقاي وسىنى دالەلدەيتىندەي مىناداي تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەدى: «چينني تۇركىستان  اۋازى» اعىلشىندار شىعىس تۇركىستان ۇلتتىق قوزعالىسىنا ءىش تارتىپ بولىسىپ وتىر دەپ جازادى. ال، شىن مانىندە، ولاي بولىپ وتىرعان جوق.

ءبىز وسى گازەتتەن اعىلشىنداردىڭ ۇرىمجىدەگى قىتاي اكىمىنە قارۋ-جاراق بەرىپ كومەكتەسىپ وتىرعان ۇكىمەتكە قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن اعىلشىنداردىڭ قولداۋى مۇمكىن بولا قويار ما ەكەن؟

وكىنىشكە وراي، اعىلشىندار شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە كومەك كورسەتۋى بىلاي تۇرسىن، وعان سىرتتاي جاناشىرلىق تا كورسەتپەيدى»، –  دەيدى.

شىعىس تۇركىستانعا  انگليا كومەكتەسىپ وتىر دەگەنى كەڭەس وداعىنىڭ «وسەك-اياڭى» بولسا كەرەك. كەيىنگى انىقتالعان اقيقات م.شوقايدىڭ كوزقاراسىنداي بولىپ وتىر.

شىنجاڭنىڭ بيلەۋشىلەرىنە كەڭەستىك ىقپالدىڭ قانشالىقتى بولعاندىعىن مۇستافا شوقاي 1933 جىلى «ياش تۇركىستاننىڭ» 46-نومىرىندە بىلاي دەپ جازدى: «تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى تاراپىنان، ياعني تۇرىكتەر تاراپىنان  (بۇل جەردە ول جالپى تۇركىتەكتەس حالىقتاردى ايتىپ وتىر) ەشقانداي قۇرمەتكە يە بولا الماعان جانە ىشكى قىتايدان تىم شالعاي، وقشاۋ تۇرعان شىعىس تۇركىستاننىڭ  بيلەۋشىلەرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جارتىلاي اشىق، جارتىلاي استىرتىن كومەگىنىڭ ارقاسىندا عانا ءومىر ءسۇرىپ تۇرا الدى. شىعىس تۇركىستانداعى وسى ۇكىمەت تۇسىندا بۇل ولكەنىڭ ەسىگىن ەمىن-ەركىن اشىپ، قازىنالارىن قالاۋىنشا توناۋعا، ەكونوميكاسىن ءوز ىقپالىنا ءبىرجولا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك تاپقان ماسكەۋ مۇنداي ۇكىمەتتىڭ بۇدان سوڭ دا ءومىر سۇرە بەرۋىنە شىن مۇددەلى بولاتىن. بولشەۆيكتەر شىعىس تۇركىستاندا  تەك ەكونوميكالىق پايدانى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ساياسي ماقساتتاردى كوزدەيدى» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 360, 361-بەتتەر).

ول 1933 جىلى «ياش تۇركىستان» جۋرنالىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ شىعىس تۇركىستان وقيعالارىنا قاتىستى ساياساتى تۋرالى: «شىعىس تۇركىستان تۇرىكتەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇقىقتارىن قورعاۋ جولىندا ورتالىق قىتاي ۇكىمەتى، دۇڭگەن كۇشتەرى مەن كەڭەس وكىمەتى ءتارىزدى دۇشپانداردىڭ بىرلەسكەن وداعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كۇرەسىن ەشبىر سىرت كۇشتىڭ كومەگىنسىز، تەك ءوز كۇشتەرىنە سۇيەنىپ جۇرگىزۋدە» دەپ جازدى (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 406-بەت).

كەڭەس وكىمەتىنىڭ شىنجاڭداعى مۇسىلمان حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ەشقانداي دا ءىش تارتا المايتىن سەبەپتەرىن مۇستافا شوقاي بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ولار ۇلتتىق كوتەرىلىستەر كاپيتاليست مەملەكەتتەردى السىرەتەتىنى سەبەپتى، مۇنداي كوتەرىلىستەر تەك وزدەرىنە زيان كەلتىرەتىن مەملەكەتتەردە بولىپ جاتسا عانا ونداي مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق كوتەرىلىستەردى ۇيىمداستىرۋعا جانە جاردەم ەتۋگە قاتىسىپ وتىرادى.

شىعىس تۇركىستانداعى جاعداي باسقاشا. بۇل جەردەگى ۇلتتىق كۇرەستىڭ جەڭىسى كەڭەس وكىمەتى مۇددەلەرىنە، ونىڭ جاڭا وتارشىلدىق ساياساتىنا قاۋىپ تۋدىراتىن بولدى. جاپونيانىڭ مانچجۋريا ارقىلى موڭعولستانعا جاقىنداسۋى، ءبىر جاعىنان، انگليانىڭ تيبەتكە ساياسي-ەكونوميكالىق بيلىك جۇرگىزۋى، ەكىنشى جاعىنان، بولشەۆيكتەردى شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىندە بارىنشا اباي بولۋعا ءماجبۇر ەتەتىن فاكتورلار. وقيعالار مەن جالپى ساياسي جاعداي شىعىس تۇركىستانداعى قىتايعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەر تەك بولشەۆيكتەردىڭ ەركىمەن عانا بولىپ جاتىر دەگەن پىكىردى تەرىسكە شىعارادى»/1, 361-ب/. مۇستافا شوقاي بۇل پىكىرى ارقىلى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە كەڭەستىك ساياساتتىڭ مۇددەلى ەمەس ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلدى. كەڭەس وداعى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ شەن شيحاي ۇكىمەتىنە باعىنىپ، تىزە بۇگۋىنە ءماجبۇر ەتتى. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى، مۇستافا شوقاي ايتقانداي: «ونىڭ جاۋلارى – «ورتالىق قىتاي ۇكىمەتى، دۇڭگەن كۇشتەرى جانە كەڭەس وكىمەتى ءتارىزدى دۇشپانداردىڭ» قارسىلىعى ناتيجەسىندە جەڭىلىسكە ۇشىرادى. شىعىس تۇركىستاننىڭ  تاۋەلسىزدىگىن كەڭەس وداعى ەشقاشان كورگىسى كەلگەن جوق جانە كورگىسى دە كەلمەيدى» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 446-بەت).

شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان قوجانياز قاجىعا كەڭەس وكىمەتى اقىل بەرىپ، ونىڭ قىتاي ۇكىمەتىنە بەرىلۋىن تالاپ ەتۋىن تاعى دا مۇستافا شوقايدىڭ «ياش تۇركىستان» جۋرنالىندا 1935 جىلى جاريالانعان مىنا مالىمەتىنەن كورەمىز: «كەيبىرەۋلەر «شىعىس تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ دوسى» دەپ جۇرگەن كەڭەستىك رەسەي قوجانياز اجىمعا ول شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعاندا كومەكتەسپەي، رەسپۋبليكا تۋىن ءتۇسىرىپ، قىتاي ۇكىمەتىنە بەرىلگەننەن سوڭ عانا جانە ءدال وسىنى شارت ەتە وتىرىپ كومەكتەسەتىنىن ءبىلدىردى جانە سولاي ەتتى دە» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 446-بەت).

مۇستافا شوقاي شىنجاڭداعى مۇسىلمان حالىقتاردىڭ ازاتتىق كۇرەسىن جانىشتاۋعا كۇش سالعان كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتىن باتىل ايىپتاپ، ول تۋرالى: «شىعىس تۇركىستاندا  قىتاي وتارشىل ۇستەمدىگىن اۋدارىپ تاستاپ، تاۋەلسىز تۇرىك مەملەكەتىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋى قىزىل ورىس يمپەرياليزمىنىڭ ازياداعى مۇددەلەرىنە بۇتىندەي قايشى كەلەتىن. سول سەبەپتى كەڭەستىك رەسەي ءاۋ باستان-اق شىعىس تۇركىستانداعى ۇلتتىق قوزعالىسقا قارسى باعىت ۇستادى» دەگەن بولاتىن (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 490-بەت).

30-جىلدارداعى شىنجاڭداعى كەڭەستىك ساياساتقا بايلانىستى ونداعى جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ كەڭەستىك ىقپالعا ءتۇسۋىنىڭ سەبەپتەرىن تۇركى الەمىنىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى م.شوقاي 1935 جىلى بىلاي دەپ جازدى: «...ءۇرىمشى گۋبەرناتورى شين شيقاي (شىڭ شىساي – ج.ش.) كەڭەس وكىمەتىمەن تىعىز دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بولشەۆيكتەردەن ءتۇرلى كاسىپتەگى ەكونوميكالىق دامۋى» ءۇشىن ولاردان نەسيە الا باستاعانىن مويىنداپ وتىر. دەمەك، شىڭ شۇرىن (جين شۋرىن – ج.ش.) ءتارىزدى بۇگىنگى ءۇرىمشى ۇكىمەتى دە ماسكەۋدىڭ ۋىسىنا تۇسكەنى كورىنىپ وتىر. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز.  ماسكەۋ قىزمەتكەرلەرى، ماسكەۋ ماماندارى، ماسكەۋ قارجىسى تەك ماسكەۋدىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا قىزمەت ەتەتىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە شىعىس تۇركىستانداعى قىتاي ۇكىمەتى ماسكەۋگە ەشقانداي ءبىر شارت قويا الاتىن حالدە ەمەس. وعان شاماسى جەتپەيدى.

شىعىس تۇركىستانداعى «ماسكەۋ مۇددەسى» دەگەنىمىز، بۇل ولكە ءسوز جۇزىندە قىتايدىكى، ءىس جۇزىندە ماسكەۋدىكى دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ەمەس» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 445-446-بەتتەر).

شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە مۇستافا شوقاي بارلىق تۇركىتەكتەس حالىقتار مەن الەمنىڭ كەز كەلگەن حالىقتارىنىڭ دا قولداۋىن قالايدى. ول «شىعىس تۇركىستان حالقى دا الەمنىڭ باسقا ەركىن، ازات حالىقتارى سياقتى ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋىن قالايدى. وسى ءبىر ادىلەتتى كۇرەستە كورسەتىلىپ جاتقان جانە كورسەتىلۋى مۇمكىن كەز كەلگەن كومەككە ءبىز شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىز» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 406-بەت).

مۇستافا شوقاي سول زاماننىڭ قيتۇرقى ساياساتىنا سايكەس، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەرگە وتارشىل مەملەكەتتەردىڭ قولداناتىن سان قيلى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرىن، ۇلتتىق قوزعالىس كۇشتەرىنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ، ۇلت كوسەمدەرى تۋرالى ءتۇرلى جالالى قاۋەسەت تاراتۋ سياقتى ارەكەتتەردىڭ بولىپ تۇراتىنىن ەسكەرتە كەلە بىلاي دەيدى: «ۇلتتىق كۇرەستىڭ مۇددەسى وسى كۇرەسكە بەلسەنە قاتىسقان ءاربىر جەكە ادامنىڭ مۇددەسىنە نەمقۇرايدى قارالماۋىن تالاپ ەتەدى... ۇلتتىق قوزعالىستىڭ جاۋلارى ونىڭ باسشىلارى مەن قوسشىلارى حاقىندا الۋان ءتۇرلى وسەك-اياڭ تاراتادى.

قازىرگى جاعدايدا ۇلتتىق قوزعالىستاردى باسقارىپ، جەتەكشىلىك ەتەتىن جەكە تۇلعالاردى قورعاپ قانا قويماي، ولاردىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا دا كۇش سالۋىمىز كەرەك. جاۋلارىمىزدىڭ ولارعا قاستاندىق جاساۋىنا جول بەرمەۋىمىز ءتيىس. شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى مەن وكىلدەرىنە سىرتقى الەمنىڭ نازارىن اۋدارۋ، ولارعا حالىقارالىق جۇرتشىلىقتىڭ سيمپاتياسىن تۋدىرۋ قازىرگى كەزدەگى ءبىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق مۇددەلەرىمىز وسى مىندەتتىڭ تولىق ورىندالۋىن تالاپ ەتەدى» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءى-توم. الماتى، 1998, 406-407-بەتتەر).

مۇستافا شوقاي قىتايعا بارلىق جاعىنان جان-جاقتى كومەكتەسىپ وتىرعان كەڭەس وداعى تۋرالى، وزىنە اتا جاۋ ساناعان كەڭەستىك وكىمەتكە دەگەن جەككورىنىشتى كوزقاراسىن بىلايشا كورسەتەدى: «قىتايدىڭ تاعى ءبىر ءتورتىنشى جاناشىرى – كەڭەستىك رەسەيگە كەلسەك، ول موعولستان مەن شىعىس تۇركىستاندى  قىتايدان ءبولىپ الىپ، وزىنە تاۋەلدى ەتۋدى كوزدەيدى. كەڭەستىك رەسەي كوممۋنيزم يدەيالارىن تاراتىپ، قىتاي ۇلتتىق توڭكەرىسىنىڭ پارتياسى گومينداندى ىشتەن ىرىتۋگە تىرىستى. ول – ول ما، كەڭەستىك رەسەي مۇنىمەن دە تىنعان جوق. قىتايدىڭ 20 ميلليون تۇرعىنى بار اۋماعىندا كەڭەس وكىمەتىن قۇرىپ، بۇل ەلدى ۇشى-قيىرى كورىنبەيتىن ازامات سوعىسىنا سۇيرەپ ءتۇسىردى. ورىس بولشەۆيكتەرى قىتاي كوممۋنيزمىنىڭ ورتالىعى – كانتون قالاسىن ەكىنشى ماسكەۋ دەپ اتايدى. ولار قىتاي كوممۋنيستەرىمەن بىرگە جۇرگىزە وتىرىپ، امەريكا مەن ەۋروپا كاپيتالدارىن قىتايدان، جالپى ازيادان ىعىستىرۋدا. قىتايعا بولىسىپ جاتقان دوستارىنىڭ جاي-كۇيى، مىنە، وسىنداي» /3, 139-ب/.

جالپى، م.شوقايدىڭ سول تۇستاعى كوزقاراستارىنىڭ كوبىنىڭ دانالىقپەن ايتىلعانىن ءبىلىپ الۋ قيىن ەمەس.

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz