«مەن» – كەز كەلگەن ادامنىڭ تالانتىن تانىتاتىن فيلوسوفيالىق كاتەگوريا بولسا، ول ءوزىن-ءوزى تانۋ عانا ەمەس، ءوزىن وزگەگە دە تانىتۋ، جەكەنىڭ مەنى ارقىلى كوپتىڭ ءمىنىن كورسەتۋ، قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىستەردىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەۋ.

كۇنى كەشە بۇقار جىراۋ: «سەن بۇزاۋ تە­رىسى شونىكسىڭ، مەن وگىز تەرىسى تالىسپىن» دە­سە، ماحامبەت: «مەن، مەن ەدىم، مەن ەد­ىم» دەسە، ونىڭ نە ورەسكەلدىگى بار. كەرىسىن­شە، سول سوزدەردى ايتۋشىنىڭ قايتپاس-قايسار مىنەز-قۇلقى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!

«مەن» – عۇمىرباياندىق حامسا. بۇل – اۆتوردىڭ عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى عۇمىربايانى. كىتاپتىڭ: «قالامعا جانە ونىڭ جازۋىنا سەرت!» دەگەن ەپيگرافى قۇراننان (68 سۇرە، 1-ايات) الىنۋى دا تەگىن ەمەس. ءسوزدى «بيسميللاھ ير-راحمان يرراحيمنەن» باستاعان جازۋشى ماقساتى – اقيقاتتى جەرىنە جەتكىزە ايتۋ.

«…مەنىڭ ەنشىلى ءومىرىم مەن تاڭبالى جازۋىم. باستان وتكەن عۇمىردىڭ كوڭىل­دە­گى سۋرەتى. قالامعا ىلىنگەن جازۋدىڭ ءجۇ­رەك­تەگى جۇگى. تۇتاس عۇمىر ەمەس، بەدەرلى بەلەستەر عانا. بار جازۋ ەمەس، دەرتتى تولعانىستار عانا. ءومىر – ارقاۋ، جازۋ – ورمەك. ەكەۋىنىڭ تۋمىسى ءبىر – مەنىڭ ءوزىم. مەن. مەن… كىممىن؟ ەشكىم بىلمەيدى. ءوز ۇعىمىم دا بۇلدىر. انىق اقيقاتى: تەگىم – كىسى، ءدىنىم – يسلام، ءناسىلىم – تۇرىك، ۇلتىم – قازاق، ۇرانىم – الاش، ەسىمىم – مۇحتار، سويىم –ماعاۋين…». جازۋشى وسىلاي دەيدى.

جازۋشى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جاقسى ءبى­لە­دى. سوندىقتان دا «مەنگە» جۇگىنەدى. مەن ارقىلى ءوتىپ بارا جاتقان بايانسىز عۇمىردىڭ قۋىس-قالتارىسىن زەرتتەيدى، ءفانيدىڭ جاقسىلىعى قايسى، جاماندىعى قايسى، دوسى كىم، دۇشپانى كىم، سولاردى اجىراتىپ الۋ ءۇشىن جۇرەگىنىڭ تۇبىنە ۇڭىلەدى.

«مەن» – قالامگەردىڭ وتكەنگە دەگەن ەستەلىگى، «مەن» – قالامگەردىڭ كەلەشەككە دەگەن سەنىمى. «مەن» – جازۋشىنىڭ نا­نىم-سەنىمى عانا ەمەس، ءتانى، قانى، جانى. «مەن» ونىڭ اۆتوپورترەتى عانا ەمەس، قوعام­داعى رۋحاني بولمىسى، ايقىن كو­رىنىسى. دەمەك، «مەننىڭ» ىشىندە مەن دە، سەن دە، ول دا، بارلىعىمىز دا بارمىز. ياعني، «مەن» دەگەنىمىز – مىنا ءبىز. جەتكەن جەرى­مىز قايسى، تاپقان ولجامىز قايسى، ءسۇرىن­گەن، جىعىلعان كەزىمىز بار ما – «مەن» سو­نىڭ بارلىعىن كورسەتەتىن بەينەبايان ءتارىزدى.

اللانىڭ قالاۋىمەن، ارۋاقتىڭ اماناتىمەن قولىنا قالام ۇستاعان جازۋشى­نىڭ: «مەن دەگەنىم – ءوزىم، مۇحتار ماعاۋ­ين. وسىلاي دەپ سەندىم. قازاق دەگەن – مىنا مەن دەدىم. سول سەنىمنىڭ كۇشىمەن بار شىرعالاڭنان ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتتىم. قازىر بۇل ءسوزدى بۇرىنعىدان كەڭىرەك ماعىنادا ۇعامىن. مەن – ۇلتتىق مۇرات. مەن – الاشتىڭ جولى»، – دەگەن جولدارىنان ونىڭ اۆتورلىق كرەدوسىن، ماقسات-مۇددەسىن كورەمىز.

«مەن»-ءنىڭ ءبىرىنشى كىتابى «شىتىرمان نەمەسە جازۋشىنىڭ جان ازابى» دەپ اتالسا، ەكىنشى كىتاپ «قيا جولدار نەمەسە عىلىمداعى ماشاقات» دەپ اتالادى. اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، شىعارمادا جازۋشى ءارى عالىمنىڭ عۇمىرىنداعى جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە، اياقتان شالۋ، ەتەكتەن تارتۋ، جاعاعا جارماسۋ سەكىلدى جاعىمسىز ارەكەتتەر سۋرەتتەلەدى، سۋرەتتەلىپ قانا قويمايدى، اقيقاتى ايتىلىپ، لايىقتى با­عاسى بەرىلەدى. وقىرمان جيرەنەتىن، ءتىپ­تى جيىركەنەتىن جايلاردىڭ بەتى اشىلادى.

شىنىندا دا، جازۋشىنىڭ تاستان ەمەس، قاسيەتتى سوزدەن قالانعان، قۇلاماي­تىن، توزبايتىن، وشپەيتىن، ماڭگى جاسايتىن، قازاق حالقىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن اسىراتىن التىن سارايىن ەشقاشان دا تات باسۋى مۇمكىن ەمەس.

عابيت مۇسىرەپوۆ («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 1984 جىل، 27 ماۋسىم): «مۇحتار ماعاۋين قاي شىعارماسىندا بولسىن ەركىن وتىرادى. تاقىرىپتارى ۇساق-ۇلاڭ ەمەس، بۇگىنگى كۇنىمىزدىڭ ىرگەلى ساۋالدارىنا تولىمدى جاۋاپ بەرەدى. ءاتۇستى ەمەس، تەرەڭ جاۋاپتار. العان تاقىرىپتارىن تەرەڭ زەرتتەپ الاتىنى بايقالادى»، – دەپ باعالاعان قالامگەر قالىپتى جۇرىسىنەن تانعان جوق. اقيقاتتى اشىپ كورسەتتى، بوياما جاپسىرعان جوق. شىندىقتى شىڭ­عىرتىپ جازدى، جالعان قوسقان جوق. رو­مان­داعى بارلىق حامسا اۆتوردىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق: «وشپەس اق قاعاز بەتىندەگى كۋالىك». شىنىندا دا، «قالامدى نىق ۇس­تادى، قولايىن تاپتى، قيالاي شاۋىپ، قاپىسىز سىلتەدى. ارۋاقتىڭ اماناتىن اقتادى». بۇل رومان – جازۋشىنىڭ جان ازابى عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتى. «مەن» – مەن، ءسىز بەن ءبىز عۇمىر كەشكەن زاماننىڭ، سول زامانداعى قوعامنىڭ اي­ناسى.

«مەن» رومان-ەسسەسى وسىمەن اياقتالدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق! «مەننىڭ» زاڭدى جالعاسى – تاريحي تانىمى جوعارى، ءداي­ەكتى جانە دالەلدى جازىلعان «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى»، «عالامات اپات شىندىعى»، «قازاق­سىز قازاقستان»، «قان توگىلدى!»، «جەر قازاقتىكى!»، «جارماق»، تاعى باسقا تۋىندىلار. وسى شىعارمالاردىڭ بارلى­عىندا دا اۆتوردىڭ مەنى «مەن مۇندالاپ» تۇر. ءتىپتى ونىڭ كەزىندە ءارتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كوگەن «قول قويا سالىپ ەدىم» سەكىلدى ماقالاسىن نەمەسە «پودونوك»، «بەسىنشى تۇلىك» سەكىلدى اڭگىمەلەرىن وقى­ساڭىز دا ويىڭىزعا «مەن» كەلەدى. قالام­گەردىڭ «ەستەلىكتەر» كىتابىندا دا بارلىق وبرازدار «مەن» ارقىلى اشىلادى.

جازۋشىنىڭ: «ءوزىم… مەن… مەن ءوزىم… قايدان كەلدىم؟ قايدا بارام؟» دەگەن كوپ نۇكتەلى جانە سۇراۋلى سويلەم­دەردەن باستالاتىن «ءوزىم» دەگەن اڭگى­مە­سىندە دە «مەن» العا شىعادى. بۇل اڭگى­مەسىندە اۆتور كەسىمدى ءسوزىن ايتادى:

«جوق! شەڭبەر – شەكسىز. مەنىڭ بار عۇمىرىم – سارقىلماس. سوزگە، تاۋسىلماس تاڭباعا تۇسكەن. ەندىگى جەردە ءوزىمدى ءوزىم قايتا كورۋىم شارت ەمەس. تامشىدان جارالعاننان توپىراققا اينالعانعا دەيىنگى بار بولمىسىم ماڭگىلىككە جالعاس­قان. وتكەن ءجۇز سان ارۋاقتىڭ اماناتى، كەلەشەك مىڭ سان ءزاۋزاتتىڭ تىلەك-مۇراتى. تۇمانعا ءسىڭىپ جوعالار ءبىر ساتتىك ەلەس ەمەس، ۇلتىممەن، ۇلىسىممەن بىرگە جاسار فانيلىك ءارى باقيلىق تاس ۇستىن، ۇلاعاتتى ءدارىس. نىق سەنىم، شىن ءوزىم – وسى!» – دەيدى.

جازۋشىنىڭ ءار سوزىنەن تەرەڭ ماعىنا ىزدەيسىڭ. ءاربىر اڭگىمەسىنەن ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزەتىن جاقسى جاڭالىق، ىزگى لەبىز كۇتەسىڭ. مۇحتار ماعاۋيننىڭ قاناتتى سوزدەرى جەتىپ ارتىلادى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. اباي ايتقان ءۋاجدى ودان ءارى جالعاپ: «قازاقتىڭ «جاقسىلىققا – جاقسىلىق ءار ادامنىڭ ءىسى، جاماندىققا – جاق­سىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى» دەگەن ماقا­لى­مەن كەلىسپەيمىن. بىلاي دەپ وزگەرتەر ەم: «جاقسىلىققا – جاماندىق ءار ادامنىڭ ءىسى. جاقسىلىققا – جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى»، – دەيدى.

جازۋشىنىڭ ءاربىر شىعارماسى ءومىر­دىڭ ايناسى ءتارىزدى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جار­ما­عىنداعى» مۇرات پەن مارات، «وڭ­عا­عىنداعى» يمان مەن جيعان، «نالاداعى» ارىداعى شورمان، بەرىدەگى زورمان، «پودونوكتاعى» سىلىمتىك پودونوك، ايتا بەرسەك، تولىپ جاتقان كەيىپكەرلەر قازىر دە ارامىزدا جۇرگەنى وتىرىك ەمەس قوي.

ءبىز كوپتەگەن جازۋشىلاردى ورىس ادە­بيە­تىندە گوگولدىڭ شينەلىنەن شىققان، قازاق ادەبيەتىندە بي-اعانىڭ (مايلين) شاپانىنان شىققان دەپ جاتامىز. وسى ورايدا مۇحتار اعامەن پراگادا كەزدەس­كە­نىم ەسىمە تۇسەدى. اعانىڭ يىعىنداعى كوس­تيۋ­مىن باقىتجامال جەڭگەمىز «جۇ­عىس­تى بولسىن» دەگەن ىرىممەن يىعىما جاۋىپ ەدى. ءوز باسىم ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان مۇحتار اعانىڭ شاپانىنان شىققىم كەلدى. ەل ارمانىن مۇحتار اعا سەكىلدى ۇق­قىم كەلدى. ەلگە كەلگەن سوڭ اعا تۋرالى ولەڭ جازدىم:

جەم بولعاندا كەزدەيسوق كولدەنەڭگە،

جاقسى سوزگە قاتالاپ شولدەگەندە،

ءسىزدى تاپتىم.

اقيقات ءسوزدى تاپتىم

ايىزىمدى قاندىرعان «مەن!» – دەگەندە.

 بۇگىنگى ءىسى ەرتەڭگە قايشى كەلگەن،

قازاعىمدى ۇستايسىڭ قاي شىدەرمەن.

زامان بولدى تەكەلەر تورگە شىعىپ،

قويشىلاردىڭ قىزىعىن تويشى كورگەن.

 باعىنسا دا جاراتقان جارلىعىنا،

توبەتتەردىڭ توزسە دە زورلىعىنا،

بايلاۋداعى قاسقىر دا ءولىپ كەتكەن

شىداي الماي قاندەننىڭ قورلىعىنا.

 ۇلتتىڭ رۋحى اتويلار كەلبەتىنەن،

بار جازعانىن قالدىرعان ەلگە تۇگەل،

باعالى ءسوز سانادا جۇرەرى حاق،

جالعىز قازاق كوشكەنشە جەر بەتىنەن.

 ەل بولماسىن ەلىنىڭ ەرتە سەزگەن،

شاكارىمدەي قايعى ويلاپ، ەلدەن بەزگەن،

ايتتىڭ. جازدىڭ. كۇيىندىڭ.

شەر بايلاندى.

اللا ءسىزدى ساقتاسىن ءتىل مەن كوزدەن!

سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ وتىرعان قايسار اعاعا مىقتى دەنساۋلىق، ۇزاق عۇ­مىر تىلەيمىن! ونىڭ جازعانى كوپ. شەتى­نەن شەدەۆر! تاڭداي قاقتىرادى. تولعان­تادى، تەبىرەنتەدى. جازۋ مانەرى ىرزا قى­لا­دى. ەندىگى تىلەك – اللا دەنساۋلىق بەرسىن، التىن قالامى ىركىلمەسىن، جازارى تاۋسىلماسىن!

اقىلبەك شاياحمەت,

احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz