قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن دارىگەر، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، بىرىككەن ۇلىتتار ۇيىمىنىڭ شتاب پاتەرىندەگى حالىقارالىق اقپاراتتانۋ اكەدەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور يگىسىنوۆ ساعىنبەك يمانقۇلۇلى (سۋرەتتە): «راكتىڭ الدىن الۋ جانە راك الدى اۋرۋلاردى دەر كەزىندە ەمدەۋ بۇگىنگى زامان تالابى» ، - دەيدى.

- ساعىنبەك اعا، عىلىمي اتاق دارەجەڭىزگە قاراعاندا « وزگە ەلدە سۇلتان...» بولعانىڭىز بيىكتەن بايقالىپ-اق تۇر. سۇحباتىمىزدى ورەسى بيىك وقىرمانعا كورشىلەس قىرعىز ەلىنە قالاي بارىپ، قالاي كەلگەنىڭىزدى قىسقا ۇعىندىرۋدان باستاساق.

- ەندەشە وتكەن ءومىر دوڭعالاعىن ءسال كەرى بۇرىپ ايتار بولسام، مەن يگىسىنوۆ ساعىنبەك يمانقۇلۇلى 1937 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا، جامبىل وبلىسىنا قاراستى لۋگوۆوي (قازىرگى ت. رىسقۇلوۆ) اۋدانىنداعى العاباس اۋىلىندا  دۇنيەگە كەلگەنمىن. ۇلتىم  - قازاق. ءبىلىمىم - جوعارى. 1954 جىلى ورتا مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن ءبىتىرىپ، سول جىلى  قازاقتىڭ مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، 1958 جىلى قىرعىزدىڭ مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنا اۋىسىپ، ونىڭ ەمدەۋ فاكۋلتەتىن  1961 جىلى تامامدادىم.

قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن دارىگەر، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، بىرىككەن ۇلىتتار ۇيىمىنىڭ شتاب پاتەرىندەگى حالىقارالىق اقپاراتتانۋ اكەدەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور يگىسىنوۆ ساعىنبەك يمانقۇلۇلى (سۋرەتتە): «راكتىڭ الدىن الۋ جانە راك الدى اۋرۋلاردى دەر كەزىندە ەمدەۋ بۇگىنگى زامان تالابى» ، - دەيدى.

- ساعىنبەك اعا، عىلىمي اتاق دارەجەڭىزگە قاراعاندا « وزگە ەلدە سۇلتان...» بولعانىڭىز بيىكتەن بايقالىپ-اق تۇر. سۇحباتىمىزدى ورەسى بيىك وقىرمانعا كورشىلەس قىرعىز ەلىنە قالاي بارىپ، قالاي كەلگەنىڭىزدى قىسقا ۇعىندىرۋدان باستاساق.

- ەندەشە وتكەن ءومىر دوڭعالاعىن ءسال كەرى بۇرىپ ايتار بولسام، مەن يگىسىنوۆ ساعىنبەك يمانقۇلۇلى 1937 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا، جامبىل وبلىسىنا قاراستى لۋگوۆوي (قازىرگى ت. رىسقۇلوۆ) اۋدانىنداعى العاباس اۋىلىندا  دۇنيەگە كەلگەنمىن. ۇلتىم  - قازاق. ءبىلىمىم - جوعارى. 1954 جىلى ورتا مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن ءبىتىرىپ، سول جىلى  قازاقتىڭ مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، 1958 جىلى قىرعىزدىڭ مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنا اۋىسىپ، ونىڭ ەمدەۋ فاكۋلتەتىن  1961 جىلى تامامدادىم.

وقۋ اياقتالىسىمەن قىرعىزدىڭ ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا، ونكولوگيا سالاسى بويىنشا كلينيكالىق ورديناتۋراعا، ودان سوڭ اسپيرانتۋراعا  قابىلداندىم. 1966 جىلى «قىرعىز سسر -داعى تەرى پرەدراگىنىڭ ولكەلىك ەرەكشەلىگى مەن ونىڭ اعىمى» اتتى تاقىرىپ بويىنشا الما-اتا قالاسىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيانى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الەكسەي يليچ ساەنكونىڭ  عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن قورعادىم.

1966-1968 جىلدارى قىرعىزدىڭ ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى كەۋدە مەن ءىش قۋىسى ىسىكتەرىنىڭ سەكتورىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەدىم.

1968 -1970 جىلدارى  قاز. سسر -نىڭ  دەنساۋلىق ساقتاۋ مىنىستىرلىگىنىڭ 4- باس باسقارماسىنا قاراستى رەسپۋبليكالىق ەمحانادا ونكولوگ، ال 1970-1974 جىلدارى  قازاقتىڭ ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى «قاتەرلى ىسىكتەردىڭ ەپيدەميولوگياسى زەرتحاناسىندا»- اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ودان سوڭ ونىڭ مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقاردىم.

1974-1978 جىلدارى قاراعاندىنىڭ مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ونكولوگيا كافەدراسىندا اسسيستەنت بولىپ، ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي ۇيىرمەسىن باسقارىپ، 1976 جىلى رەسپۋبليكالىق كونكۋرستا ءبىرىنشى ورىن الىپ، «كوممۋنيستىك ەڭبەكتىڭ وزاتى » ماراپاتىمەن ماراپاتتالدىم.

1978-2002 جىلدارى قىرعىزستاننىڭ ۇلتتىق ونكولوگيا ورتالىعىنداعى «راكتىڭ ەپيدەميولوگياسى جانە ستاتيستيكا» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ال 1992-2000 جىلدارى قىرعىزستاننىڭ  مەملەكەتتىك مەديتسينا اكادەمياسىنداعى ونكولوگيا كافەدراسىنىڭ  پروفەسسورى بولىپ جۇمىس ىستەدىم.

وسى جوعارىدا كورسەتىلگەن مەرزىم ىشىندە 1000-نان اسا ءارتۇرلى قاتەرلى ىسىكتەرگە وپەراتسيا جاسادىم. كوپ جىل وڭەش حيرۋرگياسى بويىنشا  ەڭبەكتەنىپ، العاش رەت «ينۆاگيناتسيالىق گاستروستوما» جاساۋدى ويلاپ تاپتىم (ونەرتاپقىش №4906823/14.0102242).

قىرعىزستان مەن قازاقستان تەرريتورياسىندا ەكسپەديتسيالىق ادىسپەن ەل اراسىنداعى قاتەرلى ىسىكتەردىڭ (پرەدراك پەن راكتىڭ) تارالۋىن انىقتاۋ جولىنداعى جۇمىستاردى باسقاردىم.  وسى ىستەلگەن جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە 1992 جىلى سانكت -پەتەربوردا، «وڭەش راگىنىڭ پايدا بولۋىنا  بيىك تاۋدىڭ، ەتنوستىق قۇرامنىڭ جانە تۇرمىستىق جاعدايلاردىڭ اسەرى (قىرعىزستاندىق مودەل)»  اتتى تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى قورعادىم.

اعا عىلىمي قىزمەتكەر اتاعىن 1986 جىلى،

«سالاماتتىك ساكتوونۋن ارداكتۋ كىزماتكەري» -1993 جىلى،

جوعارعى كاتەگورياداعى ونكولوگتى -1997 جىلى،

پروفەسسورلىق اتاقتى - 2000 جىلى،

قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەردى - 2000 جىلى،

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شتاب-پاتەرىندەگى حالىقارالىق اقپاراتتانۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگىن - 2006 جىلى، الدىم.

قازىرگى كەزدە «Asian pacific journal of Cancer prevention» (جاپونيا) جۋرنالىنىڭ  رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسىمىن.

2002- 2009 جىلدارى الماتى مەديتسينا كوللەدجىندە «حيرۋرگياداعى مەيىربيكە ءىسى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە قازاقتىڭ ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا -  باس عىلىمي مامان بولىپ جۇمىس ىستەدىم،وسى كورسەتىلگەن جىلدارى  1600 جۋىق مەيىربيكە تاربيەلەپ شىعاردىم.

2009 جىلدان باستاپ س.ج.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازۇمۋ-ءىڭ ونكولوگيا، ماممولوگيا جانە ساۋلەمەن ەمدەۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورىمىن.  جوعارىدا كورسەتىلگەن ۇجىمداردىڭ اتىنان بىرنەشە العىس پەن «قۇرمەت گراموتالارى»، ال 2007 جىلى - الماتى قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ دەپارتامەنتىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالدىم.

جالپى  230-عا اسا  عىلىمي ەڭبەك جاريالادىم.

بارلىعى - مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ  2 دوكتور، 3 كانديدات، سونىڭ ۇشەۋىن تاريحي وتانىما كەلگەندە دايىنداپ، شىعاردىم.

وسى جىلدارى «حيرۋرگيالىق اۋرۋلار تۋرالى ءدارىسبايانداما» (2009),  «ونكولوگيادان تاڭدامالى دارىستەر جيناعى» (2010)  جانە  «حيرۋرگيالىق اۋرۋلاردىڭ تاجىريبەلىك ساباقتارى» (2010) اتتى وقۋلىق كىتاپتارىم قازاق تىلىندە جارىق كوردى.

- ءومىر جولىڭىزعا قاراعاندا وقىعان-توقىعانىڭىز، ومىرلىك ءىس-تاجىريبەڭىز قاتەرلى ىسىككە بايلانىستى بولعاندىقتان، ءسىز تاراپىڭىزدان قىرۋار جۇمىستىڭ جاسالعانى كورىنىپ-اق تۇر. ورايى كەلگەن ءساتتى كەڭىنەن پايدالانىپ، وسى دەرت جايلى تەرەڭ بىلگىمىز كەلەدى... جەر بەتىنىڭ حالقىنا ۇرەي تۋدىرعان، كىمگە قاراي اتىلسا اجالدىڭ وعى بولىپ قادالار جالماۋىزدىڭ ءتۇپ تۇقيانىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگىسىن سۇحباتىمىزعا ارقاۋ ەتسەڭىز، اعا؟

- ايتارىمدى وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وسى دەرتتى بۇگىنگى مەديتسينانىڭ شاماسى كەلگەن جەرىنە دەيىنگىسىن تاراتىپ ايتىپ كورەيىن. ىسىكتەر  قاتەرسىز جانە قاتەرلى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بۇلاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ەڭ نەگىزگى ايىرماشىلىعى، ءبىرىنشىسى ەش ۋاقىتتا كورشى ساۋ ۇلپالارعا، تىندەرگە، ياعني مۇشەلەرگە تارامايدى، نەمەسە كوشپەيدى - زاقىمدامايدى، ال ەكىنشىسى - اتالمىش ءۇردىستى مىندەتتى تۇردە ورىندايدى، ءسويتىپ ومىرگە قاۋىپ تۋعىزادى. ال ميكروسكوپپەن قاراعاندا قاتەرسىز ىسىكتەردە، ولاردىڭ كلەتكالارى  بىردەي ءبىر -كەلكى بولىپ، ولار سىرت ءپىشىنى، كولەمى جونىنەن انالىق كلەتكالارعا  وتە ۇقساس كەلەدى. قاتەرلى ىسىكتەردە، كلەتكالاردىڭ كولەمى، بوياالۋ قاسيەتتەرى، ءتىپتى يادرو مەن تسيتوپلازمانىڭ ارا قاتىناسى، حروموسومداردىڭ سانى، ساپاسى مۇلدەم وزگەرىپ كەتەدى. كەيبىر قاتەرسىز ىسىكتەر مۇلدەم قاتەرلى ىسىكتەرگە اۋىسپايدى، مىسالى ليپوما، ميوما، ال كەيبىرەۋلەرى - توق ىشەكتەگى تۇيمەشىكتەرى (پوليپتەرى) مىندەتتى تۇردە قاتەرلى ىسىككە اينالادى. سوندىقتان بارلىق قاتەرسىز ىسىكتەردى ناقتى، ناقتى ەمەس دەپ تە قاراۋعا بولادى. ناقتى راك الدى اۋرۋلار  قاتەرلى ىسىككە كوشۋ قابىلەتى وتە جوعارى كەلەدى، ال ناقتى ەمەستەردە بۇل قاسيەت تومەن، نەمەسە، ءتىپتى، مۇلدەم بولمايدى. دەگەنمەن ولاردىڭ قوبىسىن ىسىك الدى وزگەرىستەر دەپ قاراعان ءجون.

بىرىنشىدەن، ىسىك الدى وزگەرىستەردى ىسىك الدى اۋرۋلاردان اجىراتىپ الۋ كەرەك. ىسىك الدى وزگەرىس ول اۋرۋعا جاتپايدى، بىراق سوزىلا تۇسسە جانە ونى تۋعىزعان سەبەپتەرى اعزادان كەتە قويماسا، ياعني ەمدەلمەسە، وندا ول مىندەتتى تۇردە ىسىك الدى، نەمەسە ىسىك اۋرۋلارىنا اۋىسادى. ومىردە كوبىنەسە بۇل ەكەۋى دە راك ءتۇيىنىنىڭ اينالاسىندا ورنالاسادى.

- ساعىنبەك اعا، نە سەبەپتەن ىسىك الدى وزگەرىستەر، نە اۋرۋلار راكقا اينالادى؟

- بۇل ەندى ەلدى ەلەڭ ەتكىزەر، ءارى وتە قيىن سۇراق؟ ەگەر ءبىز بۇل قۇپيانى تەز اشا بىلسەك، وندا راك اۋرۋىنىڭ سىرىن بىلەر مە ەدىك؟ دەگەنمەن قازىر XXI-عاسىردىڭ باسىندا الدىڭعى 100-1000 جىلدارمەن سالىستىرعاندا كوپ نارسەنى تۇسىندىك جانە راك تۋعىزعىش زاتتاردى اشتىق.تاراتىپ ايتار بولسام، ولار - ۆيرۋستار، ونكوگەندەر، گورموندار، ساۋلە شوقتارى، حيميالىق راك تۋعىزعىش زاتتار - كانتسەروگەندەر. بۇلار جەكە دارا، نەمەسە قوسارلانىپ اسەر ەتۋى ىقتيمال جانە ولاردىڭ ارقايسىسى راكتىڭ بارلىق تۇرىندە شەشۋشى ءرول اتقارادى.

كانتسەروگەندەر تەك  سىرتتان اعزاعا ءتۇسىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ىشكى مۇشەلەردە دە پايدا بولۋى مۇمكىن، ارينە مۇنىڭ ءبارى زات الماسۋ ۇردىستەرىنىڭ بۇزىلۋىنان نەگىزدەلىنەدى. دەگەنمەن، انالىق - ساۋ كلەتكانىڭ كەنەتتەن راك كلەتكاسىنا  اۋىسۋى جەدەل، تەز ارادا پايدا بولاتىن قۇبىلىس ەمەس، بۇعان كوپ ۋاقىت - ايلار، جىلدار قاجەت. كوپتەگەن زارتتەۋلەر ساۋ كلەتكانىڭ  راكقا اينالۋىن انىقتاي تۇسۋدە.

مىسالى: ماليگنيزاتسيا دەگەن ءسوز تاجىريبەدە  ءجيى قولدانادى، ونىڭ تۇبىرىندە ساۋ كلەتكا راكقا اينالدى دەگەن پىكىر، تۇسىنىك جاتىر. اتالمىش ءۇردىستىڭ نەگىزىندە مۋتاتسيا ءۇردىسىن اڭعارۋعا تولىق بولادى، ول كلەتكانىڭ يادروسىنداعى گەنەتيكالىق وزگەرىستەن باستالادى. پايدا بولعان ءبىر راك كلەتكاسى باسقا ساۋ كلەتكالارمەن  ىقپالداسىپ، ولاردى دا وزگەرتەدى، ءسويتىپ بىرنەشە راك جانۇيالارى  نەگىزدەلىنەدى، ولاردى راك كلەتكالارىنىڭ  كلوندارى دەيدى. مۋتاتسيانىڭ ناتيجەسىندە جاڭا پايدا بولعان راك كلوندارى قالىپتاسادى.

- سوندا قالاي اعا، ادام ورگانيزىمىندەگى يممۋندار قانشاما اۋرۋعا قارسى تۇرعاندا، بۇعان قارسى تۇرا الماي ما؟

جالپى راك كلەتكالارىنا مىنالار ءتان - اتيپيزم، ياعني كلەتكالاردىڭ  وزگە تۇرلىلىك بولۋى، يادروسىنىڭ ءپوليمورفيزمى مەن تسيتوپلازمانىڭ ءارتۇستى بوياۋىمەن بويالۋى، يادروداعى ءبولىنۋ ءۇردىسىنىڭ نەشە ءتۇرلى دارەجەدە جانە دەڭگەيدە تۇرۋى. راك كلەتكاسى  دامىلسىز ءونىپ، وسەدى، بۇل ءۇردىس اعزاداعى مي جۇيەلەرىنىڭ رەتتەۋ قاسيەتتەرىنە باعىنبايدى جانە ول جەكە دارا اۆتونومدى باسقارىلادى. وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە راك كلەتكالارى   كورشى ساۋ مۇشەلەردى زاقىمداي وتىرىپ، ىسىكتىڭ وشاق كوزى ۇلعايا بەرەدى.

- كەشىرەسىز اعا، وسى ءسىز ايتىپ وتىرعان دەرتتىڭ ەل اراسىندا قالىپتاسقان ىلەسپە سوزدە «ەركەگى، ۇرعاشىسى» بولادى ەكەن دەگەندى ءجيى ەستيمىز. وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ ايتارىڭىز؟

-    بۇل ەندى ەل اراسىندا ايتىلعان قاراپايىم قالىپتاسقان ءسوز. مەديتسينادا بۇل دەرتتىڭ جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان «ەركەگى، ۇرعاشىسى» بولمايدى. وسىعان بايلانىستى ايتار بولسام كەيدە ىسىكتىڭ ۇلكەن كولەمىنە بايلانىسسىز قان-ليمفا تامىرلارى ارقىلى ىسىك الىستا ورنالاسقان ساۋ مۇشەلەردى زاقىمداپ، ەكىنشى ءبىر راك ۇيالارىن - بوگەلمە ىسىك وشاقتارىن تۋدىرادى. مۇنى مەتاستاز دەپ اتايدى، ونىڭ بولمايتىن، ورنالاسپايتىن جەرلەرى مەن مۇشەلەرى، كەمدە-كەم. دەگەنمەن ءار راكتىڭ ءجيى بوگەلمە ىسىك بەرەتىن  جەرلەرى بار، مىسالى: ىشكى مۇشەلەردەگى راك كوبىندە باۋىرعا، ليمفا بەزدەرىنە، ميعا، وكپەگە ونىڭ ەكىنشى وشاعىن نەگىزدەيدى. ءسۇت بەزدەرىنىڭ راگى جالپاق سۇيەكتەرگە ءجيى بوگەلمە ىسىك بەرەدى. جالپى بوگەلمە ىسىك بەرۋ قاسيەتى راك ورنالاسقان مۇشەنىڭ قان-ليمفا تامىرلارىنا باي، نە  ناشار بىتۋىنە تىكەلەي بايلانىستى جانە اتقاراتىن قىزمەتىنە دە تىعىز سىبايلاس كەلەدى. قىزمەتىن بەلسەندى اتقاراتىن مۇشەدەگى راك ءجيى، ءارى تەز ارادا بوگەلمە ىسىك بەرەدى. بۇعان مىسال: راكتىڭ جاس جانە ەسكىرگەن اعزادا ورنالاسۋىنا  دا بايلانىستى بولادى، ال ونىڭ  بىرىنشىسىندە زات الماسۋ ءۇردىسى تەز  جانە بەلسەندى جۇرەدى، سول سەبەپتى ىسىك تەز ارادا وزگەرىپ، قۇبىلىپ وتىرادى، ءارى جىلدام اعزاعا تاراپ كەتەدى. مىنە، وسىنىڭ سالدارىنان جاس ادامداردا ەمدىك ناتيجە وتە ءتيىمسىز ورىندالادى، ال ەگدە جاستاعى ادامداردا الماسۋ ءۇردىسىنىڭ باياۋ ءجۇرۋىنىڭ نەگىزىندە كەزكەلگەن ەم پارمەندى ورىندالادى. جالپى ەمدىك ناتيجە  ىسىكتىڭ  ءوسۋ دارەجەسىنە، قارقىنىنا، ورنالاسقان جەرىنە، مورفولوگيالىق تۇرىنە جانە اعزانىڭ يممۋنولوگيالىق حال-احۋالىنا بايلانىستى بولىپ كەلەدى. كەيىنگىسى ەڭ كەرەكتى جانە وتە ماڭىزدى  سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، وعان كەزكەلگەن دارىگەر  ۇلكەن ءمان بەرۋى كەرەك.

كوپ جىلدىق كلينيكالىق تاجىريبە بويىنشا  كەزكەلگەن راكقا ءتان اعزادا سوزىلمالى وزگەرىستەر، نەمەسە ىسىك الدى اۋرۋلار كەزدەسەتىنى دالەلدەنگەن. ىسىك الدى  اۋرۋ دەگەن ۇعىم مۇشەدەگى، ونىڭ شىرىشتى قاباتىنىڭ كلەتكالارى قابىنۋ ەمەس ۇردىستەن پايدا بولعان اتيپيالىق كورىنىسكە تاپ بولۋىن ايتادى. بۇل كورىنىس تەك ءبىر جەرگىلىكتى جەردەگى عانا قۇبىلىس، ول ءالى مۇشەنىڭ شەكاراسىن بۇزبايدى، ىدىراتپايدى. ەگەر اتالمىش ءۇردىس ەمدەلمەي، ۇزاققا سوزىلسا، وندا ول راكقا اينالۋ قاۋپىن تۋعىزۋى مۇمكىن، وندا بۇل وبليگاتتى، ياعني ناقتى ىسىك الدى اۋرۋ بولىپ سانالادى. ال،  ناقتى ەمەس ىسىك الدى اۋرۋلاردىڭ ومىرگە ەشقانداي زياندىق اسەرى جوق. دەسەدە، پاتوگەنەتيكالىق تۇرعىدان، ىسىك الدى اۋرۋلاردىڭ  بۇلاي ەكىگە ءبولىنۋى ءبىر جاعىنان شارتتى قۇبىلىس، سوندىقتان ناقتى ەمەس ىسىك الدى اۋرۋلاردىڭ زياندىعى جوق دەپ ولاردى ديسپانسەرلىك باقىلاماۋ جانە ەمدەمەۋ - ناعىز قاتەلىك.

ارينە، دەنى ساۋ ادامدارعا قاراعاندا كەزكەلگەن ىسىك الدى اۋرۋى بار ناۋقاس دەر كەزىندە تولىق ەمدەلىنبەسە جانە راك تۋعىزعىش زاتتاردىڭ اعزاعا اسەرى توقتالماي قايتالانا بەرسە، وندا ناعىز قاۋىپتى جاعداي بولىپ سانالادى، ەگەر ونىڭ كلەتكاسىندا  اتيپيزم جانە پوليمورفيزم نەگىزدەلىنسە. كوبىنەسە تاجىريبەدە ەرتە پايدا بولعان  اتيپيزم مەن ءپوليمورفيزمدى ديسپلازيا دەگەن ماتىنمەن بەلگىلەپ جاتادى. پروليفەراتسيا كوبەيىپ، ۇدەگەن سايىن ونىڭ ايماعى ۇلعايا تۇسەدى. ديسپلازيانىڭ ءۇش ءتۇرلى كورىنىس دارەجەسى بار، ءبىرىنشىسى - ءالسىز، ەكىنشىسى - ورتاشا، ال ءۇشىنشىسى - ايقىن كورىنىستەگى ديسپلازيا. كەيىنگىدە - جەكە وقشاۋلانعان راك كلەتكاسىن  كورۋگە بولادى، بىراق ول كلەتكالار ءتىننىڭ بازالدى سىزىعىنان وتپەگەندىكتەن، ونى ءىپ situ راگى، ياعني قاتەرلى دەرتتىڭ  نولدىك ءوسۋ دارەجەسىندەگى ىسىك  دەپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا ونىڭ 100 دەن استام ءتۇرى بەلگىلى. ول ورنالاسپايتىن، زاقىمدامايتىن ۇلپا، ءتىن، مۇشەلەر جوق. بۇلاردىڭ بارلىعىنا ءتان  جالپى  ءبىر پاتوگەنەتيكالىق ۇقساستىق بار.

- ساعىنبەك اعا، وسى ورايدا ءبىزدىڭ بىلگىمىز كەلگەنى بۇل دەرت تۇقىم قۋالاۋشى كەسەلدەر توبىنا جاتاما؟

- ءدال قازىرگى دەرەكتەرگە  سايكەس راكتى تۇقىمقۋالاۋشى اۋرۋ -  دەپ تە سانايدى، سەبەبى بۇل وسپە، كلەتكاداعى تەكتىك قاسيەتتىڭ بۇزىلۋىنان بولادى، دالىرەك ايتساق پروتوونكوگەندەردەگى، نەمەسە سۋپرەسسور - گەندەردەگى تەرەڭ كۇيدەگى وزگەرىستەردىڭ  قالىپتاسۋىنان، ولار  كلەتكا ىشىندەگى يادرونىڭ  ءبولىنۋىن رەتتەيتىن جۇيكە تالشىقتارىنىڭ قىزمەتىن  بۇزادى، ءسويتىپ ونىڭ  ءونىپ-ءوسۋى ءوز بەتىنشە، جەكە - اۆتونومدى بولادى، بۇلاردىڭ ءبارى مولەكۋليارلىق دەڭگەيدە جۇرەدى.

گەندەگى مۋتاتسيا جانە ونىڭ قىزمەتتەرىنىڭ وزگەرۋى كوپتەگەن سەبەپتەردەن پايدا بولادى، ولاردىڭ بىرەگەيلەرىنە تاعامدانۋ جانە تەمەكى تارتۋ جاتادى، سەبەبى  تاعاممەن بىرگە اعزاعا نەشە ءتۇرلى حيميالىق زاتتار تۇسەدى، سولاردىڭ ىشىندە راكتىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىنى كانتسەروگەندى زاتتار،  ولار اۋرۋدى ودان ءارى قوزدىرادى، ۇدەتەدى.

- بۇل ايتقاندارىڭىز وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىسالدارمەن تولىقتىرا كەتسەڭىز؟

بۇعان مىسالى:تەمەكى  تارتۋ، مەن ناسىباي اتۋ. بايقاساڭىز ەجەلدەن بەلگىلى ەل اراسىنداعى وتە جاعىمسىز ادەتتەر. بۇلار 50,0% ەركەكتەردە راك تۋعىزادى دەگەن جورامال بار. تەمەكى  تۇتىنىندە راكتى قوزدىرعىش   حيميالىق زاتتار - كانتسەروگەندەر وتە كوپ، اتاپ ايتقاندا قوشيىستى كومىرسۋتەگى 3-4-بەنزپيرەن، راديواكتيۆتى زاتتار - پولوني-210, بۇلارعا قوسا نيكوتين، سينيل قىشقىلى، مىشياك توتىعى، نيكەل، حروم، كادمي بار. ەگەر بۇلار ۇزاق ۋاقىت ۇلپاعا اسەرىن تيگىزىپ وتىرسا، مىسالى: ەرىنگە، كومەيگە، جوعارى تىنىس جولدارىنا، وكپەگە، وڭەشكە، كەڭىردەككە، راك قوزدىرعىش  اسەرى تەمەكى تۇتىنىمەن قوسىلىپ قوسارلانىپ، تىكەلەي زياندى ىقپالى ەسەلەنەدى جانە قالىپتاسادى. اتالمىش زاتتاردىڭ قالدىقتارى اعزادان بۇيرەك، ۇيقى بەزى، تەرى ارقىلى شىعارىلىپ وتىرادى. ۇزاق ۋاقىت تەمەكى تارتقان، نە ناسىباي اتقان ادامداردا وسىلاردىڭ ورىن الۋى ومىردە دالەلدەنگەن قۇبىلىس. قازىر تىكەلەي گەندەرگە، تەككە، وزدەرىنىڭ ۋىتتى قاسيەتتەرىمەن دە ىقپال ەتەتىن زاتتار بەلگىلى، ولارعا جاتاتىندار:

1.     نيتريتپەن، نيتراتتار، اۋىر مەتالداردىڭ تۇزدارى، مىشياك، بەريللي، كادمي، قورعاسىن، نيكەل سياقتى كانتسەروگەندى ميكروەلەمەنتتەر ت.ب.، نيتروزوقوسپالار.

2.     مايلار، اسىرەسە سەمىز ادامداردا  ماي ۇلپالارىنان اروماتيزاتسيا ءۇردىسى ارقىلى ارتىق مولشەردە ەستروگەن گورموندارى وندىرىلە باستايدى. سونىمەن بىرگە، ارتىق مولشەردە  شىعارىلعان ءوت قىشقىلى   ىشەكتەردەگى ميكروبتاردىڭ ساندىق، ساپالىق  وزگەرۋىنە، ءوتتىڭ جۇرۋىنە، تۇرىپ قالۋىنا اسەرىن تيگىزەدى دە، تىكەلەي ءوت ماي قىشقىلىنان كانتسەروگەندىك زات پايدا بولادى.

3.     كونسەرۆىلەنگەن تاعامداردا، كەپتىرىلگەن جانە ىستالعان بالىقتاردا، نيتريت، نيترات تۇزدارى بار.

4.     كومىرسۋتەكتەر كۋلينارلىق ءىس-ارەكەتكە  بايلانىستى اسقازانداعى تۇز قىشقىلىمەن قوسىلىپ ولاردان نيتروزوقوسپالارىن نەگىزدەيدى.

5.     اراحيس جانە بيداي سياقتى داقىلدار كوگەرىپ، وزگەرسە ولاردان افلوتوكسين سياقتى كانتسەروگەندىك قاسيەتتەرى بار ۋىتتى زاتتار پايدا بولادى.

كانتسەروگەنەزدى تەجەيتىن زاتتار دا بار، ولار: ۆيتاميندەر توبى، اسىرەسە، ۆيتاميندەر  س،  ا جانە ە، تيولدى قوسپالار - گلۋتاتيون، N-اتسەتيلتسيستەين، كوك ءشاي ت.ب.

مىنا ۆيرۋستار ادام اعزاسىندا ىسىك اۋرۋىن تۋعىزادى.

1.     ەپستاين-بارر ۆيرۋسى - بەركيت ليمفوماسىن جانە مۇرىن قۋىسىمەن كومەيدەگى راكتى قوزدىرادى.

2.     ۆ،س گەپاتيت ۆيرۋستارى - باۋىر راگىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپتى بولادى.

3.     ليمفاكلەتكالارىنداعى - ت كلەتكالى  ۆيرۋس راكتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن قوزدىرادى - جاتىر موينىنىڭ، قىناپتىڭ، تىك ىشەكتىڭ، تەرىنىڭ، قۋىق استى بەزدىڭ، كومەيدىڭ،   ەركەك جىنىس مۇشەلەرىنىڭ جانە پاپيللومالاردى. مۇنى پاپيللوما ۆيرۋسى دەيدى.

راك اۋرۋى تەز ارادا پايدا بولا قويمايدى، ونىڭ جاسىرىن ءجۇرۋ مەزگىلى 20-60 جىل. ەپيدەميولدوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىندە  قاتەرلى ىسىكتەردىڭ ءجيى تارالعان جەرلەرىندە سول ىسىكتەردى تۋعىزاتىن ۆيرۋستاردىڭ قوپ تارالعانىن بايقاۋعا بولادى. سونىڭ ىشىندە - ەپستاين-بارر مەن باۋىر ۆ ۆيرۋستارى. ولاردىڭ  كوپ تارالعان جەرلەرىنە - ورتالىق جانە وڭتۇستىك افريكا، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرى، ال ت- كلەتكالى ليمفوتروپتى ۆيرۋستار بولسا - ولار كەيبىر جاپونيا ارالدارى جانە كاريب تەڭىزىنىڭ ايماقتارىندا كەزدەسەدى. رەسەيدە جانە قازاقستاندا ت- كلەتكالى لەيكوزدى قوزدىرعىشتارى  تابىلماعان، بولسا دا ول وتە سيرەك كەزدەسەدى. تاجىريبە جۇمىستارىندا ادام بالاسىنداعى پاپيللوما ۆيرۋسىنىڭ - بىرنەشە تۇرلەرى انىقتالعان. ول تەك جايىلمالى  شىرىشتى قاباتتارىن عانا زاقىمدايدى، اسىرەسە  جاتىر مويىن راگىن قوزدىرادى، ءسويتىپ ولارداعى ر53, ە6 گەندەرىن مۋتاتسيالايدى، اۋىرعان ادامداردىڭ 90,0% -ىندا وسى ۆيرۋستىڭ بارى انىقتالعان. ال ۆيرۋس قايدان، قالاي  جۇعادى دەگەن سۇراققا، ناۋقاس ايەلدەردىڭ سىرتارتپاسىندا - ولاردىڭ  ەرتە جىنىستىق قاتىناستا بولۋى، ەركەكتەردى  ءجيى-ءجيى الماستىرۋىنان انىقتاۋعا بولادى. ماسەلەن، جىنىستىق قاتىناستا بولماعان  جاس قىزداردا -   پاپيللوما ۆيرۋسى 1,0%- داي،  جىنىستىق قاتىنىستا بولعانداردا - 10,0% -عا جەتسە، ال بىرنەشە ەركەكتەرمەن جىنىستىق قاتىناستاعى ايەلدەردە - 30,0% عا دەيىن وسكەن. سونىمەن بىرگە - بۇل ۆيرۋس ادامداردىڭ 80,0% جۋىعى ءبىر- بىرىمەن ءسۇيىسۋ ارقىلى جۇعىپ، ولار مۋتاتسيالانىپ وزگەرىپ وتىرادى، سونىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى پايدا بولادى.  پاپيلوما ۆيرۋسى - كوپتەگەن راكتىڭ قوزۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرادى،  ونىڭ 5- جانە 8- تۇرلەرى - تەرىنىڭ، 16,18,31,33- تۇرلەرى - جاتىر موينىن، 16-ءتۇرى - قۋىق استى بەز، 31, 33- تۇرلەرى - كومەكەي  راكتارىننىڭ پايدا بولۋىنا نەگىزگى سەبەبى بولادى.

گورمونالدى جانە زات الماسۋ ۇردىستەرىنىڭ بۇزىلىستارى ايەلدەر اعزاسىنداعى رەپرودۋكتيۆتى جۇيەسىنىڭ ۇرپاق دامىتۋ قىزمەتتەرىنە -تىكەلەي  بايلانىستى.  اتالمىش جۇيەگە ءسۇت، انالىق،   ۇيقى، قۋىق استى بەزدەرى، جاتىر جاتادى. گورموندى زات الماسۋ ۇردىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە اعزادا ەستروگەن، تەستوستەرون گورموندارىنىڭ مولشەرى تىم كوبەيىپ كەتەدى - ال بۇلار جۇكتىلىك  بۇزىلعاندا ءجيى بايقالادى. ەركەك جىنىستىق گورمونى - تەستوستەروننىڭ  ءوسۋى،  ۇيقى  جانە قۋىق استى بەزدەردە راك تۋعىزۋى ىقتيمال. ورتاشا ەسەپپەن بارلىق ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ 20,0% -ىندا  راكقا تۇقىم قۋالاۋشىلىق بايقالادى. بىراقتا، تۇقىم قۋالاۋشىلىق راك ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ بارلىعىن قوسقاندا عانا تەك سولاردىڭ 5-10,0% -ىن عانا قۇراستىرادى جانە ولاردان مىنالاردى بايقاۋعا بولادى:

§  راكتىڭ سونداي ءتۇرىن ەڭ جاقىن دەگەن تۋىستارىنان اڭعارۋ،

§  اتا-بابالارىنان دا   كەزدەسۋى،

§  راك ۇيالارىنىڭ ءبىر عانا ءتۇيىنى ەمەس، بىرنەشە تۇرلەرىنىڭ بولۋى،

• ادام بالاسىنىڭ جاس، نەمەسە، ءتىپتى، ەرتە كەزەڭدەرىندە راك اۋرۋىنىڭ انىقتالىنۋى.

ارينە، ونكوگەندەردىڭ بولۋى جانە ونىڭ وزگەرۋى - مۋتاتسيالانۋى جانە بۇلاردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋى راكقا تەك قولايلى جاعداي تۋعىزادى. سوندىقتان گەنەتيكالىق سەبەپ پەن قورشاعان ورتانىڭ قولايسىز اسەرلەرى راكتىڭ ءار تۇرىندە ءارتۇرلى. مىسالى، انانىڭ ءسۇت بەزدەرىندەگى جانە تەرى مەلانوماسىندا گەنەتيكالىق سەبەپتەر 50-60,0%-داي ءرول  اتقارسا، ال جاتىر موينىنداعى راكتا ونىڭ ۇلەسى  3,0%-دان اسپايدى. تۇقىمقۋالاۋشىلىق فاكتور راكتا ءالى دە عىلىمي-تاجىريبەلىك شەشىمىن تاپقان ەمەس، وسى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ جيىلىگىن، ەپيدەميولوگياسىن، كلينيكاسىن، دياگنوستيكاسىن، ءتيىمدى ەمدەۋ جانە ساقتاندىرۋ  جولدارى جان-جاقتى، تەرەڭ زەرتتەلمەگەن. سوندىقتان، بۇل تەرەڭ، پارمەندى تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى.

ۇزاق كۇنگە قاقتالۋ، بىرىنشىدەن، تەك تەرىگە زياندىق اكەلەدى. بىراق، مۇنىڭ قان جانە ءسۇت بەزى راگىنا دا اسەرى بار.

راديواكتيۆتىك - يوندىق ساۋلە شوقتارىنا ۇشىراعان ادامداردىڭ گەنەتيكالىق اپپاراتتارىندا گەندىك مۋتاتسيا بايقالادى دا كەيىننەن ولاردىڭ كوبىسىندە راك اۋرۋى انىقتالىنادى.  بۇل كورىنىس جاپونيانىڭ حيروسيما جانە ناگاساكي تۇرعىندارىندا دالەلدەنگەن، ال تمد ەلدەرىندە چەرنوبىل اەس-ىندە بولعان. رادي ساۋلەسى قان جانە قالقانشا بەزىندەگى راكتاردا شەشۋشى ءرول اتقارادى.

كاسىپتىك راك - دەپ ادام بالاسىنىڭ جۇمىس ىستەيتىن جەرلەرىندەگى زياندى وندىرىستىك قالدىقتارىنىڭ اعزاعا كانتسەروگەندىك اسەر ەتۋىنىن پايدا بولاتىن ىسىكتى ايتادى.

قورشاعان ورتا - اۋا، توپىراق جانە سۋ - ادام بالاسىنىڭ تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى. كولىك جانارمايلارىنىڭ جارتىلاي جانۋى جانە سول سياقتى زاۆود، فابريكالاردىڭ تۇتىندەرىندە كانتسەروگەندىك زاتتار تىم كوپ، مىنە، وسىلار قورشاعان ورتانى لاستايدى، سولار ارقىلى جوعارعى تىنىس جولدارىنا - تىكەلەي وكپەدە الدىمەن قابىنۋ اۋرۋلارىن تۋعىزىپ، كەڭىردەكتىڭ، نەمەسە وكپەنىڭ شىرىشتى قاباتتارىنداعى كلەتكالاردى وزگەرتەدى، مۇنى مەتاپلازيا دەيدى، كەيىننەن بۇل وزگەرگەن شىرىش ۇلپاسى راكقا اينالادى.

-    بۇگىنگى كۇندە كوڭىلدىڭ قوشى مەن داستارحاننىڭ سانىنە اينالعان اراق-شاراپتىڭ بۇل اۋىزدىقتالمايتىن «جاننىڭ ەگەۋى» بولعان دەرتكە قانشالىقتى جاعىمدى، جاعىمسىز ىقپالى بار؟ بىرەۋلەر اراق پەن شاراپ كوپ اۋرۋلاردىڭ الدىن الادى دەپتە جاتادى. ءسىزدىڭ مامان رەتىندە ايتارىڭىز؟

ءسپيرتتى ىشىمدىكتەر(الكوگول)- اۋىز قۋىسىنداعى، جۇتقىنشاقتاعى، وڭەشتەگى شىرىشتى قاباتقا تىكەلەي زياندى اسەرىن تيگىزەدى. وعان مىسال فرانتسيادا - ونىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا كۇن سۋىق، سوعان بايلانىستى بۇل جەردەگى تۇرعىندار - كالۆادوس دەگەن اراقتى كوپ ىشەدى،  ال وڭتۇستىكتىڭ ادامدارى كۇن جىلى بولعاندىقتان اراقتى از قولدانادى، قوبىنەسە قۋاتى  تومەن ءجۇزىم شاراپتارىن  پايدالانادى. سوندىقتان بۇل جەردە وڭەش راگى سيرەك تىركەلىنەدى، ول فرانتسيانىڭ سولتۇستىك تۇرعىندارىندا، وڭتۇستىكتەرگە قاراعاندا  2-3 ەسە ءجيى كەزدەسەدى.  اراق ەكى جاقتى زياندى ارەكەت جاسايدى:  بىرىنشىدەن - ول جىنىس كلەتكالارىن ۋىتتايدى، ءسويتىپ تۇقىمقۋالايتىن راكتاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولادى، ال ەكىنشىدەن - انالىق ساۋ كلەتكالاردى  بۇزادى جانە وزگەرتەدى. ولاردا راكقا بەيىمدىلىك قاسيەت ورنىعادى، اتاپ ايتقاندا مۋتاتسيا تۋعىزادى، بىرنەشە رەت مۋتاتسيالانعان كلەتكادا  ءبولىنۋ ءۇردىسى بۇرىنعى قالپىنا كەلمەيتىندەي تەرەڭ ءارى كۇردەلى ۇردىستە بايقالادى.

قازىرگى كەزدە عىلىمدا 100- دەن استام پروتوونكوگەندەردىڭ بارى ءمالىم، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ىسىكتى انىقتاۋ جانە ەمدەۋ جولدارىندا تارگەتتى ءادىس - ناتيجەلى قولدانىلىپ كەلەدى. كەلەشەكتە بۇل جونىنەن تابىستى بولاتىندىعىمىزعا كوپ ءۇمىتتىڭ بارى ايقىن.

راك كلەتكاسىنىڭ 1,0 سم.-گە دەيىن ءوسۋى ءۇشىن ازىندا  90 كۇن قاجەت ەكەن، ياعني 30 رەت كلەتكادا  يادرو ءبولىنىسى بولادى. بۇل راكتىڭ جاسىرىن جۇرۋىنە 3-5 جىل كەرەك دەگەن ۇعىم. بىراق وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ماردىمسىز بولسا دا ايتەۋىر ءبىر كلينيكالىق بەلگى، نەمەسە كوپتەگەن كلينيكالىق بەلگىلەر تۋادى، العاشقىسىن سيمپتوم دەسەك، كەيىنگىسىن سيندروم دەيدى.

بەس فەنومەن، راك اۋرۋىنىڭ نەگىزگى كورىنىستەرىن بىلدىرەدى، ولار مىنالار:

1-    قۋىستى، نەمەسە ۇلپاسى قاتتى تىندەردە، مۇشە قۋىسى بىتەلەدى، وسىعان بايلانىستى بىرنەشە كلينيكالىق بەلگىلەر تۋىندايدى،

2-    مۇشەنىڭ قابىرعاسى زاقىمدالىپ ىدىراپ، بۇزىلادى، بۇل كورىنىستە قان اعۋ، نە ويىق  جارا پايدا بولادى، اتالمىش بەلگى ىسىكتىڭ  ەكزوفيتتى-اناتوميالىق تۇرىندە كەزدەسەدى،

3-    مۇشەنى سىرتتان قىسىپ، اۋىرسىنۋ سەزىمى پايدا بولىپ،  ونىڭ قىزمەتى بۇزىلادى،

4-    اعزانىڭ جالپى ۋىتتانۋى السىزدىكپەن، ارىقتاۋمەن، تاماققا تابەتتىڭ شاپپاۋىمەن بەلگىلەنەدى،

5-    ىسىكتىڭ ءتۇيىن تاستاۋى، ول كوزگە كورىنىپ، قولعا سەزىلەدى.

ەستە ساقتايتىن ءبىر نارسە ول كلەتكا 40 رەت بولىنگەننەن كەيىن ىسىكتىڭ جالپى سالماعى 1-1,5 كگ. بولادى. ارينە بۇل كەزدە ادام ومىرىنە وتە قاۋىپتى جاعداي تۋىپ، الىستاعى مۇشەلەردە بوگەلمە ىسىك پايدا  بولادى.

ەڭ ءبىرىنشى بوگەلمە ىسىك - ليمفا بەزدەرىندە بايقالادى، بىراق ولار  الىستاعى مۇشەلەردە دە بولۋى ىقتيمال. ارينە، ليمفا سۇيىعىنىڭ اعىم باعىتى دياگنوستيكا، اسىرەسە، ەم ءۇشىن وتە قاجەت، سەبەبى راديكالدى ەم ءۇشىن تەك قانا ىسىك كوزىن الۋ جەتكىلىكسىز بولىپ سانالادى، سوندىقتان دا بۇعان قوسا ليمفا بەزدەرىن سىلادى، ونىڭ قانشاسىن الۋ، الماۋ ليمفا اعىمىنا، بەزدەردىڭ ساۋ، ساۋ ەمەستىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.

ءار راكتىڭ وزىنشە بوگەلمە ىسىك  بەرەتىن جولدارى بار. مىسالى: ءسۇت بەزىنىڭ راگى وتە ءجيى سۇيەكتەرگە، وندا دا جالپاق سۇيەكتەرگە، بوگەلمە ىسىك  بەرەدى، كەيدە ونىڭ  ورنالاسقان  جەرىنە بايلانىستى - ەمشەك راگىنان پايدا بولعانىن  انىقتاۋعا بولادى. انا بەزدەگى جانە بۇيرەكتەگى راكتا - بوگەلمە ىسىك وكپەدە، توق ىشەكتەگى راكتا - باۋىردا وشاقتارى ورنالاسادى.       جالپى بوگەلمە ىسىكتەر  وكپەدە، باۋىردا، سۇيەكتەردە، ميدا ورنالاسادى، ءبىر عانا نەمەسە بىرنەشە بولۋى - ىسىكتىڭ اسقىنعانىن، ورشىگەنىن بىلدىرەدى. مۇندايدا راديكالدى وپەراتسيا جاساۋعا بولمايدى.

ىسىكتىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى، ياعني ونىڭ قاۋىپتىلىگى، قاۋىپسىزدىگى كلەتكانىڭ  تەز، نەمەسە باياۋ وسەتىندىگىنە قاراي سىبايلاس جۇرەدى. ونىڭ وسىنداي ەڭ نەگىزگى قاسيەتىن مورفولوگيالىق زەرتتەۋ ارقىلى انىقتاۋعا بولادى، نەعۇرلىم كلەتكا ءپىسىپ، جەتىلمەگەن سايىن، ول سوعۇرلىم قاتەرلى جۇرەدى. ءپىسىپ جەتىلمەگەندىكتى مورفولوگ ميكروسكوپ ارقىلى، كلەتكانىڭ  انالىق كلەتكاعا ۇقساستىعىن  انىقتاۋ ارقىلى اجىراتادى، نەعۇرلىم ۇقساسپاستىق دەڭگەيى وسكەن سايىن، سوعۇرلىم كلەتكا  جاستاۋ كەلەدى، سوندىقتان  بيوپوتەنتسيالىق قۇش-قۋاتى جوعارى بولادى دا، ول تەز ءوسىپ، ۇلعايادى، ءارى بوگەلمە ىسىك بەرەدى. كلەتكانىڭ  ءپىسىپ-جەتىلۋ دەڭگەيى جاسقا دا بايلانىستى، جاس ادامداردا كوبىنەسە ىسىك كلەتكاسى  دا جاستاۋ بولىپ، انالىق كلەتكاعا ۇقساس كەلەدى.

ىسىكتىڭ قايتالانۋى  جانە بوگەلمە ىسىكتەر  قولدانعان ەمنەن كەيىن 1-3 جىلدار اراسىندا  ءجيى بايقالادى، سوندىقتان ولاردى وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءجيى-ءجيى باقىلاۋعا الىپ، تەكسەرىپ وتىرۋ كەرەك. جالپى كورسەتىلگەن مەرزىممەن بوگەلمە ىسىكتىڭ پايدا  بولۋى ءبىتىپ قالمايدى، كەيبىر ىسىكتەردە ولار 3-5 جىلداردان كەيىن بىلىنەدى، ءتىپتى، 10-20 جىلداردان كەيىن دە پايدا بولۋى ابدەن ىقتيمال. وسى كورسەتىلگەن  مەزگىل تەك سىرت ورنالاسقان ىسىكتەرگە ءتان، ال ىشكى مۇشەلەردە - بۇلاي بولۋى  سيرەك.  مىنە، وسى زاڭدىلىققا بايلانىستى ونكولوگيالىق  اۋرۋلار ارنايى  ەمنەن كەيىن، ءومىر بويى  باقىلاۋدا بولادى.

- ساعىنبەك اعا، جالپى بۇل دەرت جايلى وقىرمان قاۋىم ءبىر شاما مالىمەتكە يە بولدى. ءبىزدىڭ ەندىگى بىلگىمىزدىڭ كەلەتىنى، وسى دەرتتەن قۇتىلۋدىڭ جولدارى. نەگىزىندە بۇل دەرتتەن قۇلان تازا ايىعىپ كەتۋگە بولا ما؟ بۇگىنگى مەديتسينانىڭ قاۋقارى قاي دەڭگەيدە؟

جالپى حالىققا كورسەتىلەتىن ونكولوگيالىق قىزمەتتىڭ نەگىزى، وسى قاتەرلى ىسىكتەن ايىعۋ جولدارىن ىزدەۋ بولىپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا الەمدىك مەديتسينانىڭ راك دەرتىنە ەرتە جانە العاشقى ساتىسىنا شالدىققانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىن 5 جىلعا ۇزارۋىنا قول جەتكىزىپ وتىر. ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە، ول كوزبەن كورىپ انىقتالاتىن قاتەرلى ىسىكتەردە (تەرى، ءسۇت بەزى، جاتىر موينى، تىك ىشەك، قالقانشا بەز) بەس جىلدىق ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى، ىشكى اعزالارمەن سالىستىرعاندا جوعارى، بۇل كورسەتكىش 60-70 پايىزدى قۇرايدى. قازاقستاندا (2010ج) بۇل اۋرۋدان ايىعىپ كەتكەندەر سانى جىل ساناپ وسۋدە: مىسالى 2009 جىلى 138823 ساۋىققان ادام بولسا، ول 2010 جىلى  144899 ناۋقاسقا جەتكەن. ال ولاردىڭ ىشىندەگى 5 جىلدان اسىق   ءومىر سۇرگەندەرى 51,2 پايىزدى قۇرايدى.  راكتىڭ العاشقى ساتىسىندا انىقتاۋ ەكى جاققا بايلانىستى، ءبىرىنشىسى حالىق اراسىنداعى  قاتەرلى ىسىككە دەگەن كۇدىكتىڭ تومەن بولۋىندا، راك تۋرالى ساۋاتتىلىقتارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، سانيتارلى-ناسيحاتتىڭ پارمەنسىزدىگى، ال ەكىنشىسى ول ارنايى اسپاپتارمەن قوندىرعىلاردىڭ  جەتىسپەۋشىلىگىنەن، جوعارعى  ساناتتى دارىگەرلەردىڭ ۇلەسىنە تىعىز بايلانىستى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋ، قورشاعان ورتانى ىلاستاماۋ، راكتىڭ الدىن الۋ جانە راك الدى اۋرۋلاردى دەر كەزىندە ەمدەۋ بۇگىنگى زامان تالابى. دەگەنمەن 20  جىل ىشىندە، قازاقستاننىڭ كوپشىلىك وبلونكوديسپانسەرلەرى زاماناۋي قۇرالدارمەن جابدىقتالۋدا، كومپيۋتەرلىك، ماگنيتتى رەزوناستى، پلازمالى ەميتسيوندى توموگرافتارمەن جابدىقتالۋدا.  نەگىزگى قاعيدا راكتى بولدىرماۋ، ونىڭ راك الدى اۋرۋلارىن دەر كەزىندە انىقتاپ ەمدەۋ ونكولوگيالىق قىزمەتتىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

- اعا، وسى دەرتتىڭ بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش جابىساتىنىنىڭ سەبەبىن وسى سالانىڭ مامانى رەتىندە قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرەر ەدىڭىز؟ ادام نە سەبەپتەن بۇل دەرتكە شالدىعادى؟

قاتەرلى ىسىك جەر شارىندا بىردەي بارلىق ادامداردا كەزدەسەدى، جاسى 40 قا جەتپەگەندەردە دانەكەر تىندەردەن پايدا بولاتىن ىسىك- ساركوما، ال 40 جاستان اسقانداردا -راك كەزدەسەدى. ولار نەگىزگى ءۇش فاكتورعا بايلانىستى: فيزيكالىق، حيميالىق جانە بيولوگيالىق. بۇل فاكتورلار قورشاعان ورتادا  كەڭ تارالعاندىقتان، سولاردىڭ اسەرىنەن ءارتۇرلى قاتەرلى ىسىكتەر پايدا بولادى. مىسالى قانتسەروگەندىك حيميالىق زاتتار (3-4 بەنزپيرەن، نيتروزامين، افلوتوكسيندەر ت.ب.), ادامداعى راكتىڭ ءبىر ءتۇرىن قوزدىرسا، فيزيكالىق فاكتورلار كوبىنەسە تەرىدەگى راكتى قوزدىرادى، ال بيولوگيالىق فاكتورلار، ونىڭ ىشىندە ۆيرۋستار جىنىس مۇشەلەردەگى راكتى قوزدىرادى. ادامزات ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، وزىنە كەرەكتى زاتتاردى وندىرۋگە ءماجبۇر، ال ونى وندىرە وتىرىپ، ونىمەن بىرگە قانتسەروگەنددىك زاتتاردىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرەدى. يادرولىق جارىلىستار ادام ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتۋدە.   ەكولوگيالىق جاعدايلار ءاربىر قۇرلىقتاردا ءارتۇرلى، سوندىقتان راكتىڭ پايدا بولۋى دا ءارتۇرلى. ولكەلىك وزگەشىلىكتەرى بار. مىسالى اۆستراليادا تەرى راگى وتە ءجيى كەزدەسسە، ول تۇرىك تەكتەس ەلدەردە وتە سيرەك كەزدەسەدى. ەۋروپالىق ايەلدەردە - سۇت بەزى راگى مۇسىلمان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا باسىم.

- اعا، وسى دەرتكە شالدىققاندارعا بەلگىلى مامان رەتىندە بەرەر كەڭەسىڭىز؟ ەلدە ءار ءتۇرلى ەم-دومداردى ەستيمىز. بىرەۋلەر جىلاننىڭ، كىرپىنىڭ ەتىن جەۋ راككا كەرى اسەر ەتەدى دەگەندى كولدەنەڭ تارتادى. ءسىزدىڭ ايتارىڭىز؟

بۇل وتە قاتە پىكىر، قاتەرلى ىسىك  مورفولوگيالىق جولمەن (ميكروسكوپپەن كورىپ، زەرتتەۋ) دالەلدەنسە، وعان تەك ارنايى ەمنەن باسقا، ەم-دوم جوق! ەل اراسىنداعى «شيپاگەرلەر»  شىن مانىندە راكتى جازاتىن بولسا، وسى جولمەن انىقتالعان راگى بار  ناۋقاستاردى، ءاربىر وبلىستاعى ونكوديسپانسەرگە كەلىپ نەگە ەمدەپ جازبايدى؟ ولارعا قارالعان ناۋقاستاردىڭ كەي بىرىنە قاتە دياگنوز قويىلعانىنىڭ سالدارىنان، كەيدە وسىنداي جاعدايلار ەل اراسىندا ورىن الىپ جاتاتىنىن كوزىمىز كورىپ،قۇلاعىمىز ەسىتىپ ءجۇر. «دارىگەرلەر راك دەپ دياگنوز قويعان ناۋقاستى مەن ەمدەپ جازدىم» دەپ جۇرگەندەرى سوندىقتان. ءاربىر ادامنىڭ دەنساۋلىعى وزىنە بايلانىستى. دەنىنىڭ ساۋلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە ادام ءومىرىنىڭ اسقار شىڭى. سول بيىككە شىعۋدىڭ نەگىزگى جولى تەك سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرىپ جانە ساقتاۋ.

- اعا، وسى دەرتكە شالدىققانداردىڭ دەنە مۇشەسىنىڭ ەمى بەلگىلى باعىتتاعى سحەما ارقىلى، ەلدىڭ قولدانىستاعى سوزىمەن ايتار بولساق «حيميا» الۋ ارقىلى ەمدەلسە، باز ءبىرى «ساۋلە» مەن كۇيدىرۋ ارقىلى ەمدەلەدى. بۇل قولدانىستاعى تاسىلدەردىڭ قايسىسىن قانداي جاعدايدا قولدانادى؟ ولاردىڭ تيىمدىلىگى قانشالىقتى دەڭگەيدە؟

قاتەرلى ىسىكتىڭ تابيعي شىعۋ تەگى ءارتۇرلى جانە ادام  مۇشەلەرىمەن اعزالارىنداعى ىسىكتەردە بىردەي ەمەس. سوندىقتان دا ولارعا ءار ءتۇرلى ەم قولدانىلادى. نەگىزگى ەمدەۋ تاسىلدەرىنە  - حيرۋرگيالىق، حيميوتەراپيالىق جانە ساۋلەمەن ەمدەۋ جولدارى جاتادى. بۇلار راكتىڭ ءوسۋ ساتىسىنا بايلانىستى جۇرگىزىلەدى. قاتەرلى ىسىكتىڭ I,II- ساتىسىندا تەك حيرۋرگيالىق ەم قولدانىلسا، ال III- ساتىسىندا، كەيدە IV-ساتىسىندا قوسپالى، نە كەشەندى ەم قولدانىلادى. مىنە وسى كەزدە حيمياتەراپيا مەن ساۋلە قوسارلانىپ، وپەراتسيا جاسار الدىندا، نە سوڭىندا جۇرگىزىلەدى. كەيبىر ىسىكتەردە سوڭعى ەكى ءتاسىل جەكە تۇردە ارنايى ەم رەتىندە قابىلدانادى. وسى ءۇش ءتاسىلدىڭ ەكەۋى قاتارىمەن قولدانىلسا (حيرۋرگيا+ حيميوتەراپيا، ساۋلە+ حيرۋرگيا، حيميو+ ساۋلە) وندا قوسارلانعان، نەمەسە ءۇش-ءتورت ءتاسىل بىرىنەن سوڭ ءبىرى قولدانىلسا (حيميوتەراپيا+حيرۋرگيا+ساۋلە + گورموندار), وندا كەشەندى ەم دەپ اتالادى. وسى  تاسىلدەردىڭ وزدىگىنشە قاتەرلى ىسىككە ءاسىرى بار، كەيبىر ىسىكتەردە تەك حيميوتەراپيا جەتكىلىكتى، ال كەيدە وپەراتسياعا قارسى كورسەتكىشتەرى بولسا، وندا جالعىز ساۋلە قولدانىلادى. ادام اعزاسىنداعى ىسىك، سول مۇشەنىڭ قاي بولىگىندە ورنالاسۋىنا دا بايلانىستى. مىسالى وڭەشتىڭ مويىنىمەن، جوعارعى كەۋدە بولىگىنىڭ ۇشتەن بىرىندە ساۋلەمەن ەمدەۋ ءتيىمدى. قازاقستاندا بارلىق ونكوديسپانسەرلەردە ءبىر ىڭعايلى (ستاندارتتى) ەم قولدانىلادى، ودان اۋىتقۋعا بولمايدى. سول ستاندارتتا كورسەتىلگەن ەم جولدارىن اۋىستىرۋعا دا تيىم سالىنادى. بۇگىڭگى مەدەتسينادا وسى اتالعان تاسىلدەرگە كەرەكتى حيميوپرەپاراتتار جەتكىلىكتى مولشەردە قامتاماسىز ەتىلگەن.

مىسالى، كەيدە تەرى راگى بەتتە ورانالاسقاندا، ونىڭ العاشقى ساتىسىندا ساۋلەمەن ەمدەۋدىڭ 100 پايىزدى ناتيجەسىنە جەتۋگە بولادى. قان ءوندىرۋ جۇيەلەرىندە پايدا بولعان قاتەرلى ىسىكتە- حيميوتەراپيا ءتاسىلى ۇزاق مەزگىل ناۋقاستى ساۋىقتاندىرۋ جولىمەن بارىپ جۇرگىزىلەدى (رەميسسيا). ال اسقورىتۋ جولدارىنداعى ىسىكتە-حيرۋرگيالىق ءتاسىل باسىم، الايدا قاندايدا ءبىر وپەراتسيا راديكالدى جاسالسادا، وپەراتسيادان كەيىن حيميوتەراپيا بىرنەشە كۋرسپەن (6-12 تسيكلمەن)  جۇرگىزىلەدى.سەبەبى وپەرياتسيالىق جولمەن كاتەرلى ىسىكتىڭ كلەتكاسىن الىپ تاستاعاننان كەيىندە، قان ارقىلى ادام دەنە مۇشەلەرىنە ءبىرلى جارىم راك كلەتكالارىنىڭ ورنىعىپ قالماۋى ءۇشىن.

- اعا، جاڭاعى «حيميا» مەن ەمدەۋ ءتاسىلى بويىنشا بەلگىلەنگەن تسيكل بىرەۋگە 6 اي، بىرەۋگە  12 اي دەپ، دارىگەرلەر ەم الۋ مەرزىمىن الدىن الا بەلگىلەپ، وسى جوبا بويىنشا ەم الۋدى تالاپ ەتەدى جانە وسىعان ساي ەمدەيدى دە. وسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ ايتساڭىز، نەگە بۇلاي؟ ەندى وسى سۇراقتىڭ زاڭدى جالعاسى، بەلگىلەنگەن مەرزىمى بىتكەن سون، دارىگەرلەر ناۋقاسقا ەندى دەم الىڭىز دەيدى. سوندا ولار قانداي دايەككە  سۇيەنەدى؟ (اۋزى اشىق جارا بولسا ەكەن، جارانىڭ اۋزى بىتەلدى، ىستىعىڭ ءتۇستى، ەندى ۇيىڭە بارا بەر دەپ جىبەرە سالاتىن.)

بۇل سۇراققا جاۋاپ جوعارىداعى سۇراققا سايكەس بولعاندىقتان، مىنا ماسەلەگە توقتالايىن، حيميوتەراپيا جۇرگىزگەندە،  بىرنەشە پرەپاراتتار بەلگىلى ءبىر جۇيەدە قولدانىلادى، ونىڭ سەبەبى، راك كلەتكالارىنىڭ ءوز بەتىنشە ءبولىنىپ كوبەيۋى ولاردىڭ ءبولىنۋ كەزەڭىنە (تسيكلىنا) بايلانىستى،   پرەسينتەتيكالىق، سينتەتيكالىق، پوستسينتەتيكالىق جانە ميتوزدى بولىپ بولىنەتىن جولدارى بار. وسى كەزەڭدەرىنە ساي بەرىلگەن حيميوپرەپارات اسەر ەتەدى. مىسالى ءبىر پرەپارات- راك كلەتكاسىنىڭ پرەسيستەزدى تسيكلىندا  اسەر ەتسە، ەكىنشىسى، تەك ميتوزدا اسەر ەتەدى. قازىرگى كەزدە - راك كلەتكاسىنىڭ ىشىندە، قايسى ءبولىنۋ تسيكلى باسىم ونى انىقتاۋ قيىن، سوندىقتان بىرەنەشە حيميوپرەپاراتتار جۇيەلى، وزدەرىنە ءتان نۇسقاۋ ارقىلى قولدانىلادى. وسى اتالعان حيميوپرەپاراتتار، تەك ىسىككە عانا اسەر ەتپەي اعزاداعى ساۋ كلەتكالارعادا زالالىن تيگىزەدى، اسىرەسە قان ءوندىرۋ  جۇيەسىنە،  مىنە سوعان بايلانىستى وسى ەم قولدانىلعان سوڭ بەلگىلى مەرزىمگە دەمالىس بەرىلەدى. ساۋلە جۇيەسىمەن بەلگىلى مولشەردە ساۋلە دوزاسىن العاندا دا، ادام ورگانيزىمىنە دەمالىس قاراستىرىلعان، سەبەبى ءۇزىلىستىڭ نەگىزىندە وسى مەرزىمدە اعزاداعى قان ءوندىرۋشى جۇيەنىڭ جۇمىسى قالىپتاسادى.ءسىز سۇراعان دەمالىس سول ءۇشىن كەرەك.

- اعا، ءماندى دە ماعانالى سۇحباتىڭىزعا ۇلكەن راحمەت. ماقساتىمىز ەل اراسىندا «بەيداۋا» دەگەن اتقا يە بولعان وسىناۋ دەرتتىڭ بۇگىنگى مەدەتسينانىڭ دەڭگەيىندەگى قىرى مەن سىرىنان ورەسى بيىق وقىرماندى حاباردار ەتۋ بولاتىن. حاباردار ەتتىكتە. ەندەشە سۇحباتىمىز مۇرات ماقساتىنا جەتتى دەسەكتە بولادى.

سۇحباتتاسقان تولەمىرزا تەمىربەكۇلى