قايرات جولدىباي. «مازھابسىزدىق — اداسۋشىلىققا ۇرىندىرادى
نەمەسە «ءمازھاب ۇستانۋ - قاجەت ەمەس...» دەۋشىلەرگە ناقتى جاۋاپتار
ءمازھاب - جول، باعىت، كوزقاراس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شاريعاتتا - ارنايى تاسىلدەر، ەرەجەلەر ارقىلى قۇران مەن سۇننەتتەن شىعارىلعان ۇكىمدەر مەن كوزقاراستار جيىنتىعى «ءمازھاب» دەلىنەدى.
نەمەسە «ءمازھاب ۇستانۋ - قاجەت ەمەس...» دەۋشىلەرگە ناقتى جاۋاپتار
ءمازھاب - جول، باعىت، كوزقاراس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شاريعاتتا - ارنايى تاسىلدەر، ەرەجەلەر ارقىلى قۇران مەن سۇننەتتەن شىعارىلعان ۇكىمدەر مەن كوزقاراستار جيىنتىعى «ءمازھاب» دەلىنەدى.
ءمازھاب ۇعىمىن جەتە تۇسىنە الماعان شالا ساۋاتتى كەيبىر ادامدار حالىق اراسىندا: «سەن، پايعامباردىڭ (س.ع.س.) سۇننەتىمەن جۇرەسىڭ بە، جوق الدە حانافي ءمازھابىن ۇستاناسىڭ با؟» دەگەندەي سوزدەرىمەن حانافي ءمازھابىن يسلام دىنىنەن بولەك ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋدا. ارينە، مۇنداي سوزدەردىڭ استارىندا ءمازھاب ۇستانۋشىلاردىڭ اداسقاندىعى مەڭزەلگەندىكتەن، ەل اراسىندا ءدىني دۇردارازدىق پەن بۇلىككە سەبەپ بولۋدا.
حانافي ءمازھابى پايعامبار (س.ع.س.) جولىنان بولەك، جەكە باسىنا دارا جول ەمەس. مۇحاممەد عازالي: «ءمازھابتار - يسلامنىڭ تەڭدەسسىز مادەنيەتى ءھام تىرەكتەرى» دەسە، يبن ءتايميا: «يسلام ءمازھابتارى - جۇماققا جەتەلەر جولدار» ء(ابدۋل جەليل جاندان، ءمۇسلۇمان ۆە مەزھەب، 13-بەت. «ەلەست» باسپاسى، ستامبۋل، 2004 ج.) دەپ ءمازھابتاردىڭ يسلامدى ءتۇسىندىرۋشى مەكتەپتەر ەكەنىن بىلدىرگەن.
شاريعات ۇكىمدەرىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن قۇران جانە ءحاديستىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ تىلدىك نەگىزگى بىرنەشە ماعىنالارىمەن قاتار اۋىسپالى ماعىنالارى دا بار. ءتىپتى، كەيدە ايات پەن حاديستەردىڭ ءبىر ءارپىنىڭ ءوزى بىرنەشە ماعىنانى بىلدىرەدى.
مىسالى، باسقا ءماسىح تارتۋدى ءامىر ەتكەن «مايدا» سۇرەسىنىڭ 6-اياتى: «ەي، يمان ەتكەندەر! نامازعا تۇراردا جۇزدەرىڭدى جانە قولدارىڭدى شىنتاققا دەيىن جۋىڭدار. باستارىڭا ءماسىح تارتىپ، اياقتارىڭدى ەكى توبىققا دەيىن جۋىڭدار»،- دەيدى. بۇل اياتتا باسقا ءماسىح تارتۋدىڭ كولەمى ناقتى بەلگىلەنبەگەندىكتەن، شافيعيلاردا باستىڭ كىشكەنتاي بولىگىنە ءماسىح ەتۋ، ءتىپتى، سۋ سەبۋ جەتكىلىكتى. ال حانافيلاردا، كەم دەگەندە، باستىڭ تورتتەن بىرىنە ءماسىح ەتۋ پارىز بولسا، ماليكي جانە حانباليلاردا باستى تۇگەل ءماسىح ەتۋ پارىز. ءار ءمازھاب ءوزىنىڭ ۇستانعان كوزقاراسىن قولداپ، شاريعي دالەل كەلتىرگەندىكتەن، ءبارى دۇرىس. سەبەبى، بارلىعى بەرگەن ءپاتۋالارىن اياتتا قولدانىلعان «باستارىڭدى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «رۋسيكۋم» ءسوزىنىڭ الدىنا قوسىلىپ جازىلعان «ب» ياعني، «ب» ارپىنەن شىعارۋدا. اراب تىلىندە «ب» ءارپى ءار ءتۇرلى ماعىنادا كەلەدى:
1. «ءاز-زايد» - وزىندىك ەشقانداي ماعىناسى جوق، تەك وزىنەن كەيىنگى ءسوزدى كوركەمدەۋ ءۇشىن كەلەدى.
2. «ليت-تابيد» - «كەيبىر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
3. «ليل-يلتيساق» - «تيگىزۋ، جاناستىرۋ، ءبىتىستىرۋ» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى.
مىنە، سوندىقتان يمام احمەد پەن يمام ماليك: باستىڭ بارلىق جەرىن ءماسىح ەتۋ كەرەك دەيدى. سەبەبى، بۇل جەردەگى «ب» ءارپى تەك قانا ءسوزدى ادەمىلەۋ ءۇشىن كەلگەن (زايد) ياعني جەكە تۇرعاندا ماعىناسى جوق ارتىق ءارىپ دەيدى.
ال ءابۋ حانيفا بولسا، بۇل جەردەگى «ب» ءارپى «كەيبىر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان، باستىڭ كەيبىر جەرىن ءماسح ەتسە، جەتىپ جاتىر دەيدى.
ال يمام شافيعي بولسا، بۇل جەردە «ب» ءارپى «ءتيدىرۋ، بىرىكتىرۋ، جابىستىرۋ، جاناستىرۋ» ماعىناسىندا كەلگەندىكتەن، تەك قانا قولدىڭ باسقا جاناسۋى، بىرنەشە شاشقا ءتيۋى ءماسىح ەتۋ بولىپ سانالادى دەپ ءپاتۋا بەرگەن.
جوعارىداعى «بي» ارپىنەن بايقاعانىمىزدىڭ قۇران جانە حاديستەردىڭ ءبىر ءسوزى، ءتىپتى، ءبىر ءارپى كوپتەگەن ۇكىمدەرگە نەگىز بولا الادى. سوندىقتان، اراب ءتىلىن جەتىك مەڭگەرمەگەن ادامنىڭ وزدىگىمەن يجتيحاد جاسايمىن دەۋى ۇلكەن قاتەلىك.
اياتتاردىڭ ءتۇسۋ سەبەپتەرى، كەيبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى حاديستەردىڭ ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى كەلەتىن، ياكي ءبىر قاراعاندا قاراما-قايشى سياقتى كورىنەتىن جەرلەرى دە كەزدەسەدى. جانە حاديستەردىڭ «ساحيح ءليزاتيھي»، «ساحيح ليعايريھي»، «حاسان ءليزاتيھي»، «حاسان ليعايريھي»، «ءالسىز»، «جالعان»، «مۋتاۋاتير»، «احاد»، «ءماشھۋر»، «عاريب» سياقتى قۋاتتىلىق جاعىنان ۇكىم شىعارۋدا ۇلكەن اسەرلى دارەجەلەرى بار. بۇلاردى كەز-كەلگەن قاراپايىم ادام تەرەڭنەن تالداپ، ارا-جىگىن اجىراتىپ، شاريعي ۇكىم شىعارا المايدى. اللاھ تاعالانىڭ ءوزى بارلىق مۇسىلمانداردى مۇنداي اۋىر جۇكپەن مىندەتتەمەيدى. كەرىسىنشە، قۇراندا: «بىلمەسەڭدەر، ءبىلىم يەلەرىنەن سۇراڭدار» («ناحل» سۇرەسى، 43-ايات),- دەپ ءبىلىم يەلەرىنە جۇگىنۋدى جۇكتەگەن. سوندىقتان، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) باقيلىق بولعاننان كەيىن ساحابالار مەن تابيعينداردىڭ حيجاز ايماعىنداعىلارى ابدۋللاھ يبن وماردان، ال كۋفاداعىلارى ابدۋللاھ يبن ماسعۋد سىندى عالىم ساحابالاردان ءفاتۋا سۇراپ، سولاردىڭ ايتقان ۇكىمدەرىن نەگىزگە الىپ امال ەتكەن بولاتىن.
ەندەشە، انا تىلدەرى ارابشا، ءارى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردى كوزدەرى كورگەن ساحابالاردىڭ جانە ساحابالاردى كوزى كورگەن تابيعيندەردىڭ وزدەرى ءدىني ماسەلەلەردە ارالارىنداعى بىلىمدىلەرگە جۇگىنگەن بولسا، كەيىنگى عاسىرلارداعى ادامداردىڭ ءابۋ حانيفا سەكىلدى قۇران ىلىمىمەن قوسا حاديس ءىلىمىن، مانتىق-قيسىن، فيقھ نەگىزدەرىن، ساحابا ءفاتۋالارى مەن باسقا دا عۇلامالاردىڭ كوزقاراستارىن، ت.ب. يسلامي ىلىمدەردى جەتىك ءبىلىپ، ءاربىر اياتتى زەردەلەپ، مىڭداعان ءحاديستى مۇقيات زەرتتەگەن ءمۇشتاھيد عالىمداردىڭ شىعارعان ۇكىمدەرىمەن جۇرۋگە قانشالىقتى ءزارۋ، ءارى مۇقتاج ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال، ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتكەن ادامنىڭ اقيقاتتان اداسۋى، ءارى وزگەلەردى دە اداستىرۋى ابدەن مۇمكىن. بەينەبىر اساۋ تولقىندى تەڭىزگە جەلكەنى جوق ءالسىز قايىقپەن شىققان اقىلسىز بەيشاراعا ۇقساماق. مىنە، سوندىقتان، حانافي ءمازھابى يسلامنان بولەك، پايعامبار (س.ع.س.) سۇننەتىنەن وزگەشە جول ەمەس، كەرىسىنشە، قۇران اياتتارى مەن حاديستەردە بىلدىرىلگەن اقيقاتتاردى انىقتاپ، ۇكىمدەردى حالىققا ءتۇسىندىرۋشى مەكتەپتەردىڭ ءبىرى.
ء"مازھاب ۇستانبايمىن" دەگەن قاتارداعى ادامنىڭ مىسالى مىناعان ۇقسايدى: فيزيكا عىلىمىندا عالىمداردىڭ انىقتاعان تۇراقتى فورمۋلالارى بار. قاراپايىم ادام-دار سول فورمۋلالاردى قولدانا وتىرىپ ەسەپتەرىن شىعارادى.
ال ونى قولدانبايمىن دەپ باس تارتقاندار وزدەرى سونداي فورمۋلالاردى ويلاپ تابۋى ءلازىم. ال ول ءۇشىن ونداي ادام زەرەكتىلىك پەن ىجدىقات بويىنشا ءوزىنىڭ الدىنداعى وقىمىستى عالىمداردان دا اسىپ ءتۇسىپ، ءبىلىمى ولاردان دا تەرەڭ بولۋى قاجەت. ولاي بولماسا، بۇرىنعى فورمۋلالاردى قولدانبايمىن دەۋى بەكەر. مىنە، ءدال وسى ءتارىزدى ءمازھاب ۇستانبايمىن دەگەن ادام دا يمام ءابۋ حانيفا، يمام ماليك، يمام شافيعي، يمام احماد يبن حانبال سەكىلدى مۇجتاھيتتىك دارەجەگە جەتپەگەن جان بولسا، ءمازھابسىز جۇرەم دەۋى دە بوس اۋرەشىلىك.
بىردە ماعان ءبىر ستۋدەنت: «مەن ءمازھاب ۇستانبايمىن»،- دەدى. مەن وعان: «جوق، ۇستاناسىڭ»،- دەدىم. ول ماعان: «قالايشا»؟- دەدى. مەن ونىڭ كىمنىڭ ءدىني مەكتەبىنەن سۋسىنداپ جۇرگەنىن سەزگەندىكتەن: «سەن، ناسرۋددين ءالبانيدىڭ ءمازھابىن ۇستاناسىڭ عوي»،- دەدىم. ەگەر مەنىڭ وسى ءسوزىم جاڭساق بولسا، اتى اتالعان كىسىنىڭ جاڭىلىسقان ءبىر جەرىن ايتىپ بەرشى»،- دەدىم. «سەن، سونىڭ دۇرىس دەگەنىن - دۇرىس، بۇرىس دەگەنىن - بۇرىس دەپ اينا-قاتەسىز قابىلدايسىڭ. مىنە، سەن، «ءمازھاب ۇستانبايمىن» دەيسىڭ، بىراق ءىس جۇزىندە ءمازھابتاسىڭ»،- دەگەنىمدە قاتتى ويعا قالدى.
يجتيھاد جاساۋعا عىلىمي دەڭگەيى جەتپەيتىن بۇقارا حالىق ەگەردە تاريحتا ءوزىن دالەلدەگەن ءھام ۇستانىمدارىن قۇران مەن سۇننەتكە نەگىزدەگەن حانافي، ماليكي، شافيعي، حانبالي سەكىلدى مازھابتارمەن جۇرمەسە، وندا جالپى قوعامدا انارحيا، بەيبەرەكەتتىك بەلەڭ الادى. ءار ادام قۇراندى وزىنشە شالا ءتۇسىنىپ، ناپسىلەرىنىڭ قالاۋىنا قاراي جورامالداي باستايدى. ۇكىم شىعارۋدا بەلگىلى ءبىر ءتاسىل مەن ەرەجە-قاعيدالاردى ۇستانباعاندىقتان، وزدەرى دە اداسادى، وزگەنى دە اداستىرادى. مۇنداي جاعدايدا قوعامدا ءتورت ءمازھاب ەمەس، سانسىز قاتە «ءمازھابتار» دۇنيەگە كەلەدى.
قازىرگى تاڭدا مازھابسىزدىقتىڭ تۋىن كوتەرىپ، سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەر، شىن مانىندە، حالىقتى وزدەرىنىڭ تۇسىنگەن شالا ءدىني ۇعىمىنا، ياكي وزدەرى جاقتاپ جۇرگەن باسقا ءبىر ادامنىڭ جولىنا - «ءمازھابىنا» شاقىرۋدا.
حاديس عىلىمىنىڭ اقيقاتى
«قازىرگى تاڭدا حاديس كىتاپتارى الدىمىزدا، قاي ءحاديستىڭ ساحيح، ال قايسىسىنىڭ ءالسىز ەكەنى دە بەلگىلى. ولاي بولسا، «ءمازھاب ۇستانۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق» دەيتىن تۇسىنىك مۇلدە دۇرىس ەمەس. ولاي دەيتىنىمىز:
بىرىنشىدەن، فيقھتا تەك قانا ساحيح حاديستەرمەن ەمەس، كەيدە ءالسىز حاديسپەن دە امال ەتىلەدى. مىسالى، «ءالسىز» دەلىنگەن حاديس باسقا جولدارمەن ريۋايات ەتىلسە، «حاسان لي عايريھي»، ياعني باسقا جولمەن «جاقسى» دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. ال مۇنداي حاديسپەن امال ەتۋگە ابدەن بولادى. مىسالى، ومار يبن حاتتابتان ريۋايات ەتىلگەن حاديستە بىلاي دەلىنەدى: «پايعامبارىمىز (س.ع.س.) قولدارىن دۇعا ەتۋ ءۇشىن كوتەرەر بولسا، ونى جۇزىنە سيپاماستان تۇسىرمەيتىن ەدى» ء(ات-تيرميزي، 3308. قوسىمشا قاراڭىز: ءال-مۋستادراك الاس-ساحيحاين ليل-حاكيم، 1923. مۋسناد ابد يبن حاميد، 40. ءال-مۋعجامۋل-ءاۋسات ليت-تاباراني، 7252. سۋبۋلۋس-ءسالام شارحۋ بۋلۋعۋل-مارام ليس-سانعاني). سونداي-اق، يبن ابباستان ريۋايات ەتىلگەن حاديستە: «پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «اللاھ تاعالادان تىلەگەن كەزدە الاقاندارىڭنىڭ سىرتىمەن ەمەس، ىشىمەن تىلەڭدەر جانە الاقاندارىڭدى جۇزدەرىڭە سيپاڭدار دەدى» ء(ال-مۋستادراك الاس-ساحيحاين ليل-حاكيم، 1924. جانە قوسىمشا قاراڭىز: ءابۋ ءدااۋىد، بابۋد-دۋعا. مۋسناد ابد يبن حاميد، 717),- دەلىنگەن.
جوعارىداعى كەلتىرگەن حاديس-تەردىڭ بارلىعىنىڭ دارەجەسى ءار ءحاديستى جەكە العاندا «ءالسىز». بىراق، ءالسىز حاديس باسقا دا ريۋاياتتارمەن كەلەر بولسا، ءبىرىن-ءبىرى قۋاتتاعاندىقتان، حاديستەردىڭ جالپى توپتاماسى «حاسان» دارەجەسىنە جەتەدى. ال «حاسان» دارەجەسىندەگى حاديسپەن امال ەتۋگە ابدەن بولادى. ساحيح بۋحاريگە «فاتحۋل-باري» اتتى 15 تومدىق تۇسىندىرمە جازعان حافيز يبن حاجار ءال-اسقالاني ءوزىنىڭ «بۋلۋعۋل-مارام مين ءاديللاتيل-احكام» اتتى ەڭبەگىندە جوعارىداعى بەت سيپاۋعا بايلانىستى تيرميزيدەگى ءحاديستى كەلتىرگەننەن كەيىن: «بۇل حاديس باسقا دا جولدارمەن كەلگەن، مىسالى، يبن ماسعۋدتان. سوندىقتان، بەت سيپاۋعا بايلانىستى حاديستەردىڭ توپتاماسى بۇل ءحاديستىڭ «حاسان» بولۋىن قاجەت ەتەدى» دەگەن. عالىم مۋحاممەد يبن يسماعيل ءاس-سانعاني «بۋلۋعۋل-مارامعا» تۇسىندىرمە ەتىپ جازعان «سۋبۋلۋس-ءسالام» اتتى كىتابىندا يبن حاجاردىڭ وسى سوزدەرىنەن كەيىن: «بۇل جەردە دۇعادان كەيىن بەت سيپاۋدىڭ شاريعاتتا بار ەكەنىن كورەمىز»،- دەيدى. (سۋبۋلۋس-ءسالام، ليس-سانعاني).
ەكىنشىدەن، ءمازھاب ۇستانباي-مىن دەگەن ادام حاديستەردىڭ ساحيحتىعى مەن السىزدىگىن ءوز بىلىمىنە سۇيەنىپ ءبىلىپ وتىرعان جوق. حاديس عالىمدارىنىڭ حاديستەرگە بەرگەن انىقتاۋىنا جۇگىنىپ وتىر. ال ءحاديستىڭ ساحيحتىعى مەن السىزدىگىن انىقتاۋ - ءار حاديس عالىمىنىڭ حاديس-تەردى قابىلداۋداعى شارتتارى مەن تالاپتارىنا، زەرەكتىگى مەن ىجداقاتتىلىعىنا قاراي وزگەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان، كەيدە ءبى-رەۋىنىڭ ساحيح دەگەنىن ەكىنشى ءبىرى قابىلداماۋى مۇمكىن. ءار ءحاديستى ءوزى جەكە زەرتتەپ، ولاردى ريۋايات ەتكەن حاديس تىزبەكتەرىندەگى مىڭداعان ادامنىڭ ءومىربايانىن جەكە-جەكە تەكسەرىپ، سارالاماعان قاتارداعى ادام - حاديس عالىمدارىنىڭ ساحيح دەگەنىنە - ساحيح، ءالسىز دەگەنىنە - ءالسىز دەپ حاديستەرگە بەرگەن ۇكىمدەرىن اينا-قاتەسىز قابىلدايدى. بۇل دەگەنىمىز حاديس ىلىمىندە بەلگىلى ءبىر ءمازھاب ۇستانىپ وتىر دەگەن ءسوز. ال ەندى فيقھتا بەلگىلى ءبىر ءمازھاب ۇستاۋعا قاجەتتىلىك جوق دەگەن ادام ءحاديستىڭ ساحيحتىعى مەن السىزدىگىن انىقتاۋدا دا ءمازھاب ۇستانباۋى ءتيىس. ال ۇستانادى ەكەن، وندا فيقھ ماسەلەلەرىندەگى ءمازھاب ۇستانۋعا دا قارسى شىقپاۋى كەرەك (زافار احماد ءال-ۋسمانيۋت-تاھاۋاني، قاۋاعيدۋ يلميل-حاديس، 466-457-بەت. «دارۋس-سالام» باسپاسى، كاير قالاسى، 2000 ج).
ۇشىنشىدەن، حاديستەردىڭ ساحيح، ءالسىز سەكىلدى دارەجەلەرىنىڭ بەلگىلى بولۋى - ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز. سەبەبى، حاديستەردىڭ قايسىسىنىڭ ۇكىمىنىڭ جالعاسىپ، قايسىسىنىڭ ءمانسۇح بولعانىن بىلمەك كەرەك. قايسىسىنىڭ قانداي جاعدايدا ايتىلعانىن ءبىلۋ ءۇشىن مىڭداعان حاديستەردى تولىق وقىپ، ونداعى نازىك ماعىنالاردى ءبىر-بىرىمەن سالىستىرىپ بۇتىندەي ءبىلۋ قاجەت. ال، مۇنىڭ ءبارىن بازاردا ساۋدادا تۇرعان ياكي كولىك جۇرگىزىپ جۇرگەن قاراپايىم مۇسىلمانداردى بىلاي قويعاندا، ارنايى بەس-التى جىل ءدىني ءىلىم الىپ شىققان مامان دا بىلە بەرمەيدى. مىسالعا، حاديس كىتابىنان ساحيح حاديس كورسەم بولدى سونىمەن امال ەتە بەرەمىن دەيتىندەرگە: «قۇراندا: «نە ايتقاندارىڭدى بىلمەيتىندەي ماس كۇيىندە نامازعا جاقىن-داماڭدار» دەگەن ايات بار. بۇل اياتتىڭ اللادان كەلگەندىگەنە ەش كۇمان جوق. ال ەندى وسى اياتتى كورە سالا، امال ەتەسىڭ بە؟ ياعني، ماس بولمايتىنداي دەڭگەيدە اراق ىشۋگە بولادى ما؟» - دەسەك، ول دەرەۋ: «جوق» بۇل اياتپەن امال ەتۋگە بولمايدى. سەبەبى، بۇل اياتتىڭ ۇكىمى توقتاپ، ءمانسۇح بولعان. قۇراننىڭ اراققا بايلانىستى كەيىننەن تۇسكەن باسقا دا اياتتارىن سارالاپ بارىپ، ۇكىم شىعارۋ كەرەك. ياعني، ماسەلەگە بۇتىندەي قاراۋ قاجەت. قۇراننىڭ «ءمايدا» سۇرەسىندە: «...اراققا مۇلدە جاقىنداماڭدار!» دەگەن كەيىننەن تۇسكەن اياتى بار»،-دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءبىز ولارعا، جاۋابىڭنان قۇراننىڭ اياتتارىن كورە سالا امال ەتپەيتىنىڭ بەلگىلى بولدى. بىراق، نەلىكتەن ساحيح ءحاديستى كورسەم بولدى، سونىمەن امال ەتەمىن دەپ اسىعىستىق جاسايسىڭ. مىڭداعان ساحيح حاديستەر بار. ولاردىڭ اراسىندا دا كوپتەگەن ءمانسۇح بولىپ، ۇكىمى جويىلعان حاديستەر بار ەمەس پە؟ بۇعان قوسا ءبىر عانا ساحيح ءحاديستىڭ ءوزىن ءارتۇرلى تۇسىنۋگە بولادى عوي دەگەن ءۋاج ايتىلسا، ماردىمدى جاۋاپ تابا الماي جەرگە قارايدى.
ءابۋ حانيفانىڭ قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدەگى ەرەكشەلىگى
اۋەلى، ءابۋ حانيفا حاديس ءىلىمىن جەتە مەڭگەرگەن زامانىنىڭ شوقتىعى بيىك عالىمى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. بۇل جايلى حاديس ءىلىمىنىڭ سۇلتانى ءال-ءبۋحاريدىڭ شەيحى سانالاتىن ياحيا يبن ادام: «نۇعمان ء(ابۋ حانيفا) ولكەسىندەگى بارلىق حاديستەردى جينادى. پايعامبارىمىزدان (س.ع.س.) قانداي نارسە الىنسا دا، اقىرىنا دەيىن زەرتتەيتىن»،- دەسە، ءال-ءبۋحاريدىڭ رۋاياتتارىنان حاسان يبن ساليح: «ءابۋ حانيفا ناسيح پەن ءمانسۇحتى وتە جاقسى زەرتتەگەن، ءارى كۋفالىقتاردىڭ اراسىندا حاديستەردى ەڭ جاقسى مەڭگەرگەن، سونداي-اق، كوپشىلىك جاماعاتتىڭ ۇيىعان نارسەلەرىن بەرىك ۇستاناتىن جانە ولكەسىنە جەتكەن بارلىق حاديستەر مەن شىعارمالاردى جاتتايتىن ادام ەدى» (يسمايل حاككى ۋنال، يمام ءابۋ حانيفانىڭ حاديس تۇسىنىگى جانە حانافي ءمازھابىنىڭ حاديس مەتودى. 56-57 بەت),- دەپ ءابۋ حانيفانىڭ حاديس عىلىمىنداعى ەرەكشە ورنىن ايتقان.
ال ەندى ونىڭ كەيبىر ساحيح حاديستەرمەن امال ەتپەۋىنە كەلەر بولساق، حانافي ءمازھابىندا ءار ساحيح حاديس دالەلگە جاتپايدى. ياعني، ساحيح حاديستەردىڭ ءوزى ارنايى شارتتار ارقىلى عانا دالەلگە سانالادى. وسى شارتتاردى بىرەر مىسال بەرە وتىرىپ تالداماس بۇرىن مىنا تەرميندەرگە تۇسىنىك بەرە كەتەيىك:
ساحيح حاديس - «ادىلەت (تاقۋالىق پەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر) جانە دابت (جاقسى ەستە ساقتاۋ مەن تەرەڭ تۇسىنىك) سيپاتتارىنا يە كىسىلەردىڭ ۇزىلمەگەن شەجىرە بويىنشا ريۋايات ەتكەن ءشازز جانە كەمشىلىكتەن ادا حاديستەرى;
مۋتاۋاتير حاديس - ادەيى نەمەسە بىلمەستىكتەن جالعان اقپاراتتا بىرىگۋلەرى مۇمكىن ەمەس ءبىر ۇلكەن جاماعاتتىڭ، ەكىنشى ءبىر سونداي جاماعاتقا ريۋايات ەتكەن حابارى»;
احاد حاديس - مۋتاۋاتير حا-ديستە تالاپ ەتىلگەن كولەمگە جەتپەيتىن از عانا كىسىلەردىڭ ريۋايات ەتكەن حابارى.
ءبىرىنشى شارت:
«احاد» جولمەن جەتكەن ساحيح ءحاديستىڭ دالەلگە سانالۋى ءۇشىن ونداي ءحاديستىڭ قۇراننىڭ جانە مۋتاۋاتير حاديستەردىڭ جالپىلىقتى بىلدىرەتىن ۇكىمدەرىنە قايشى كەلمەۋى كەرەك. ياعني، «احاد» جولمەن جەتكەن ساحيح حاديس - قۇراننىڭ، ياكي، باسقا «مۋتاۋاتير» ساحيح حاديستەردىڭ بىلدىرگەن ۇكىمدەرىنىڭ جالپىلىعىن (امم) كەيبىر جاعدايلارعا بايلانىستى جالقىلاي (تاحسيس) المايدى.
مىسالى، قۇراندا: «ءسوزسىز ناماز مۇمىندەرگە ارنايى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتاردا (وقىلۋى) پارىز ەتىلدى»،- دەپ ءاربىر نامازدىڭ جەكە ۋاقىتىنىڭ بار ەكەندىگى بىلدىرىلگەن. سونداي-اق، كوپتەگەن مۋتاۋاتير ساحيح حاديستەردە دە ءار نامازدىڭ جەكە ۋاقىتىنىڭ بار ەكەندىگى ءارى ارقايسىسىنىڭ بەلگىلەنگەن ءوز ۋاقىتىندا وقىلۋى كەرەكتىگى جايلى ايتىلعان. ياعني، قۇراندا دا، مۋتاۋاتير حاديستەردە دە ءار نامازدىڭ جەكە ۋاقىتىنىڭ بار ەكەندىگى بىلدىرىلگەن. ال ەندى وسى ۇكىمنىڭ جالپىلىعىن، ياعني ءار نامازدىڭ جەكە ۋاقىتتا وقىلۋىنىڭ پارىزدىعىن جولاۋشىلىق سەكىلدى كەيبىر جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرتۋ ءۇشىن وتە قۋاتتى دالەل كەرەك. دالەل رەتىندە قولدانىلاتىن ءحاديستىڭ تەك قانا ساحيح بولۋى جەتكىلىكسىز. سەبەبى، احاد جولمەن جەتكەن ساحيح حاديستە وتە از بولسا دا ءشۇبا بار. ال مۋتاۋاتيردە توزاڭداي كۇمان جوق. سوندىقتان، مۋتاۋاتير جولمەن بەكىتىلگەن جالپى ۇكىمدى احاد جولمەن جەتكەن حاديستەر ارقىلى وزگەرتۋگە بولمايدى. مىنە، سوندىقتان حانافي ءمازھابىندا ساپار كەزىندە ەكى نامازدى قوسىپ وقۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. سەبەبى، ساپار كەزىندە نامازداردى قوسىپ وقۋدىڭ بولاتىندىعىن بىلدىرگەن حاديس - ساحيح بولعانىمەن، احاد جولىمەن جەتكەن. ياعني، مۋتاۋاتير ەمەس. وسىعان باي-لانىستى حانافي عۇلامالارى ساپار كەزىندە ەكى نامازدى قوسىپ وقۋدىڭ بولاتىندىعىن ءبىلدىرىپ كەلگەن ساحيح ءحاديستى قۇران مەن مۋتاۋاتير حاديستەردىڭ جالپى ۇكىمىنە ساي ەتىپ جورامالداعان. مىسالى، حاديستەگى بەسىن مەن ەكىندى نامازدارىنىڭ قوسىلىپ وقىلۋىن - بەسىندى ءوز ۋاقىتىنىڭ سوڭعى ساتىندە، ال ەكىندى نامازىن العاشقى ۋاقىتىندا وقىدى دەپ جورامال جاساعان. ياعني، حاديستەگى قوسىپ وقۋ - سىرتتاي قوسىپ وقۋعا جاتقانىمەن، شىن مانىندە، قوسىپ وقۋعا سانالمايدى دەپ تۇجىرىم جاساعان (حانافي ءمازھابىندا قاجىلىق كەزىندە ارافاتتا بەسىن مەن ەكىندى نامازدارىن، مۋزداليفادا اقشام مەن قۇپتان نامازدارىن قوسىپ وقۋ سۇننەت. ويتكەنى، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) ارافاتتا جانە مۋزداليفادا اتالمىش نامازداردى قوسىپ وقىعاندىعىن بىلدىرەتىن حاديستەر مۋتاۋاتير جولمەن جەتكەن).
مىنە، سوندىقتان، «حانافي ءمازھابىندا نەلىكتەن ەكى نامازدى قوسىپ وقۋعا بولمايدى؟ ساحيح حاديس تۇر عوي. دەمەك، ءابۋ حانيفا بۇل ساحيح ءحاديستى بىلمەگەن»،- دەپ اسىعىس ۇكىم بەرۋ قاتە. سەبەبى، ءابۋ حانيفانىڭ مۇنداي ۇكىمگە بارۋى - ساحيح ءحاديستى بىلمەگەندىگىنەن ەمەس، كەرىسىنشە، «قۇران نەمەسە مۋتاۋاتير حاديستەرمەن دالەلدەنگەن جالپى ۇكىمدەردى احاد حاديستەرمەن جالقىلاۋعا (تاحسيس) بولمايدى» دەگەن ۇكىم شىعارۋداعى قاتاڭ ۇستانىمىندا جاتىر. ياعني، ءابۋ حانيفا قۇران نەمەسە مۋتاۋاتير حاديستەردىڭ بىلدىرگەن ۇكىمدەرىن «زانني» (وتە از دا بولسا كۇمانعا يە) دالەلدەرمەن وزگەرتپەۋ ءۇشىن احاد حاديستەرگە ساحيح بولسا دا اسا ساقتىقپەن قاراعان.
ەكىنشى شارت:
احاد جولمەن جەتكەن ساحيح ءحاديستىڭ دالەلگە سانالۋى ءۇشىن ونى جەتكىزگەن كىسى ءوزى ريۋايات ەتكەن حاديسكە قايشى امال ەتپەۋى قاجەت. مىسالى، مۋتاۋاتير ەمەس، احاد جولمەن جەتكەن ساحيح ءحاديستى ريۋايات ەتكەن ساحابا ەگەر ءوزى جەتكىزگەن حاديسكە قاراما-قايشى ارەكەت ەتەر بولسا، ونداي جاعدايدا حانافي ءمازھابى بويىنشا ونىڭ جەتكىزگەن ءحاديسى ەمەس، امالى نەگىزگە الىنادى. سەبەبى، ءحاديستى جەتكىزۋشىنىڭ ءوزى جەتكىزگەن حاديس بويىنشا ەمەس، باسقاشا امال ەتۋى - ول ءحاديستىڭ ۇكىمىنىڭ ءمانسۇح بولعاندىعىنان بولۋى ابدەن ىقتيمال. ولاي بولماعاندا، جەتكىزۋشىنىڭ ءوزى ريۋايات ەتكەن حاديسكە قاراما-قايشى ارەكەت ەتۋى - ءحاديستىڭ ساحيح بولۋى ءۇشىن قوسىلعان جەتكىزۋشىنىڭ بويىندا بولۋى ءتيىس «ادىلەت» شارتىنا زيان كەلتىرگەندىكتەن، حاديس ساحيحتىعىن جوعالتادى. مىسالى، حانافي ءمازھابىندا پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ءابۋ ھۋرايرادان ريۋايات ەتىلگەن «ىدىستارىڭىزدى يت جالاسا، وندا ونىڭ تازالالىعى ىدىستى جەتى رەت جۋ، ءارى ءبىرىنشىسىن توپىراقپەن ىسۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى» دەگەن ءحاديسى بويىنشا امال ەتىلمەيدى. سەبەبى، ءحاديستى جەتكىزگەن ءابۋ ھۋرايرانىڭ ءوزى ءىس جۇزىندە يت جالاعان ىدىسىن ءۇش رەت جۋعاندىعى جايلى دايەكتى ريۋايات بار. ەندەشە، ءابۋ ھۋرايرانىڭ ءوزى ريۋايات ەتكەن حاديسكە قاراما-قايشى ارەكەت ارەكەت ەتۋى - پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) بۇل ماسەلەگە بايلانىستى كەيىننەن ايتقان باسقا ءبىر ءحاديسىن بىلگەندىگىنەن تۋىنداۋى ىقتيمال. ياعني، ءابۋ ھۋرايرا ءوزى ريۋايات ەتكەن حاديس ۇكىمىنىڭ ءمانسۇح بولعاندىعى ءۇشىن باسقاشا امال جاساعان. سوندىقتان، ءسوزى ەمەس، ءىسى نەگىزگە الىنادى.
ءۇشىنشى شارت:
ساحيح حاديس دالەل رەتىندە قابىلدانۋى ءۇشىن ءحاديستى ريۋايات ەتكەن كىسى ەگەر فاقيھ، ياعني، شاريعي ماعىنالاردى تەرەڭ تۇسىنەتىن، ءارى يجتيھادىمەن تانىلعان ادام بولماسا، وندا ونداي كىسىنىڭ ريۋايات ەتكەن ءحاديسى - سول ماسەلەگە بايلانىستى فيقھ ىلىمىندە ودان دا تەرەڭىرەك باسقا ءبىر ادامنىڭ ريۋايات ەتكەن حاديسىنە قايشى كەلمەۋى كەرەك.
ياعني، حانافي ءمازھابىندا احاد جولمەن جەتكەن ساحيح حاديس دىندەگى جالپى ەرەجەگە جانە باسقا ساحيح حاديسكە قايشى كەلگەن جاعدايدا، ءحاديستى ريۋايات ەتكەن كىسىنىڭ فيقھ ءىلىمىن مەڭگەرىپ-مەڭگەرمەگەندىگى، ءفاتۋا بەرۋمەن شۇعىلدانىپ-شۇعىلدانباعاندىعى ەسكەرىلەدى. ەگەر ءحاديستى جەتكىزگەن كىسى فاقيھ بولماسا، ياعني، حاديستەردەگى سوزدەردىڭ شاريعي ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنەتىن كىسى بولماسا، ونداي كىسىنىڭ ريۋايات ەتكەن ءحاديسى - باسقا ساحيح حاديستەرمەن قايشىلىققا تۇسكەن جاعدايدا نەگىزگە الىن-بايدى. سەبەبى، حاديستەردى سوزبە-ءسوز ەمەس، ماعىناسى بويىنشا ريۋايات ەتۋ ءجيى بولعاندىقتان، حاديس سوزدەرىنىڭ شاريعي ماعىناسىن جەتىك تۇسىنبەگەن ادام، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) قولدانعان ءسوزدىڭ ءدال ماعىناسىن بىلدىرەتىن ءسوزدى تاڭداپ قولدانباۋى ىقتيمال. ال ءبىر ءسوزدىڭ، ءتىپتى، ءبىر ءارىپتىڭ ءوزى دۇرىس تاڭدالماعان جاعدايدا، كوپتەگەن ۇكىمدەرگە اسەر ەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ساحيح حاديستەر اراسىندا قايشىلىق تۋعان جاعدايدا، سوزدەردىڭ ماعىناسىن جاقسى تۇسىنەتىن فاقيھ راۋيلەردىڭ ريۋاياتتارى نەگىزگە الىنادى. حانافي مازھابىنداعى وسى ۇستانىمعا بايلانىستى ءابۋ حانيفا مەن ءال-اۋزاعيدىڭ اراسىندا بولعان مىنا ءبىر قىزىق وقيعانى بەرە كەتەيىك:
سۋفيان يبن ۋياينا ريۋات ەتتى: «ءابۋ حانيفا مەن ءال-اۋزاعي مەككە قالاسىندا دارۋل-حاياتيندە كەزدەستى.
ءال-اۋزاعي ءابۋ حانيفاعا:
- سەندەر، رۇكۇعقا بارا جاتقاندا جانە ودان قايتقاندا قولدارىڭدى نەلىكتەن كوتەرمەيسىڭدەر؟- دەدى.
ءابۋ حانيفا:
- سەبەبى، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) نامازعا كىرەردە جانە ءرۇ-كۇعقا بارا جاتقاندا، ءارى ودان قايتقاندا قولىن كوتەرگەندىگىنە بايلانىستى ءحاديسى ساحيح ەمەس،- دەپ جاۋاپ بەردى.
ءال-اۋزاعي:
- قالايشا؟ ماعان ءزۇھري سالىمنەن، ال ءسالىم اكەسىنەن (ابدۋللاھ يبن وماردان), ال اكەسى: «پايعامبارىمىزدىڭ نامازعا كىرەردە جانە رۇكىعقا بارا جاتقاندا، ءارى ودان قايتقاندا قولىن كوتەرگەندىگىن» ريۋايات ەتتى،- دەدى.
ءابۋ حانيفا:
- ال بىزگە حامماد يبراھيمنەن، ال ول القاما جانە ءال-ءاسۋادتان، ال ولار يبن ماسعۋدتتان: «پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) نامازعا كىرەردە عانا قولىن كوتەرگەندىگىن جانە بۇل ءىسىن نامازدا قايتا قايتالامايتىندىعىن» ريۋايات ەتتى،- دەدى.
ءال-اۋزاعي:
- مەن ساعان سالىمنەن جانە ونىڭ اكەسىنەن (ابدۋللا يبن وماردان) حاديس ريۋايات ەتىپ وتىرمىن. ال سەن بولساڭ حامماد يبراھيمنەن ريۋايات ەتتى دەيسىڭ،- دەيدى.
ءابۋ حانيفا:
- حامماد فيقھتا زۇھريدەن دە تەرەڭ، ال يبراھيم ءناحاي بولسا، سالىمنەن دە تەرەڭ، القاما دا ابدۋللا يبن وماردان كەم ەمەس. ابدۋللا يبن وماردىڭ ساحابالىق ارتىقشىلىعى بار بولسا، ءال-ءاسۋادتىڭ دا كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارى بار. ال يبن ماسعۋدتقا اتى اتالعانداردىڭ ەشقايسىسى جەتە المايدى،- دەپ جاۋاپ بەردى» (مۇحاممەد ءابۋ ءزاھرا، ءابۋ حانيفا، 244-بەت. «دارۋل-فيكريل-ارابي» باسپاسى. ەگيپەت، كاير قالاسى، 1997 ج.).
جوعارىداعى وقيعادان بايقا-عانىمىزداي حانافي ءمازھابىندا ءبىر ماسەلەگە بايلانىستى ساحيح حاديستەر اراسىندا قايشىلىق تۋعان جاعدايدا، قاي ساحيح ءحاديستىڭ جەتكىزۋشىلەرى فيقھتا تەرەڭىرەك بولسا، سولاردىڭ ريۋاياتى نەگىزگە الىنادى.
ءتورتىنشى شارت:
احاد جولمەن جەتكەن ساحيح ءحاديستىڭ نەگىزگە الىنۋى ءۇشىن ونىڭ كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى قايتالا-ناتىن ءاربىر مۇسىلماننىڭ ءبىلۋى ءتيىس ماسەلەلەرگە بايلانىستى بولماۋى كەرەك. مىسالى، «پايعامبارىمىز (س.ع.س.) نامازدا «فاتيحا» سۇرەسىن وقىعان ۋاقىتتا «بيسميللانى» دا داۋىستاپ وقيتىن» دەگەن حاديس بويىنشا حانافي ءمازھابىندا امال ەتىلمەيدى. سەبەبى، نامازدا وقىلعان قىراعات ءاربىر مۇسىلماننىڭ كۇندەلىكتى نامازدا ەستىپ، بىلەتىن ماسەلەسى. ەگەر پايعامبارىمىز (س.ع.س.) شىنىمەن-اق «بيسميللانى» داۋىستاپ وقىعاندا، وندا بۇل حاديس احاد جولمەن ەمەس، بارلىق ساحابالار ەستيتىن بولعاندىقتان، مۋتاۋاتير جولىمەن جەتەتىن ەدى. مۋتاۋاتير جولىمەن جەتپەگەندىگىنە قاراعاندا، بۇل حاديس نەگىزگە الىناتىنداي ساحيح ەمەس (زاكيۋد-دين شابان، ۋسۋلۋل-فيقھيل-يسلامي (يسلام ھۋكۋك يلمينين ەساسلارى، 88-89 بەت. تۇركيە ديانەت ۆاكفى يايىنلارى، 2006ج. اۋد: يبراھيم كافي دونمەز). بۇل مىسالعا نامازدا «ءاميندى» جاريا ايتۋ ماسەلەسىن دە كىرگىزۋگە بولادى. ياعني، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) جانە ساحابالارى «ءاميندى» ۇنەمى جاريا ايتقاندا، «پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ءاميندى جاريا ايتتى» دەگەن ءحاديسى احاد جولمەن ەمەس، مۋتاۋا-تير جولمەن جەتەر ەدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن شارت-تاردا تۇسىندىرىلگەندەي، حانافي ءمازھابىندا ءاربىر ساحيح حاديس دالەلگە جاتپايدى. ەندەشە، ءابۋ حانيفانىڭ كەيبىر ماسەلەلەردە ساحيح حاديسكە قايشى ارەكەت ەتۋى، سول ءحاديستى بىلمەگەندىگىنەن ەمەس، كەرىسىنشە، احاد جولمەن ريۋايات ەتىلگەن ساحيح حاديستەردى قابىلداۋداعى اسا ساقتىعىنان. ياكي، ول حاديسكە قايشى باسقا ءبىر ساحيح ءحاديستى نەگىزگە العاندىعىنان. نەمەسە، ول ساحيح ءحاديستى باسقا ءبىر قىرىنان تۇسىنگەندىگىنەن دەپ ءبىلۋىمىز قاجەت. ال ەندى بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە بايلانىستى كەيبىر ساحيح حاديستەر ءابۋ حانيفاعا جەتپەۋى دە مۇمكىن عوي دەگەن ۋاجگە جيىرما ءبىر تومدىق «يلااۋس-سۋنان» اتتى ءماشھۇر كىتاپتىڭ اۆتورى زافار احماد ءال-ۋسماني ءات-تاھاناۋي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «حانافي ءمازھابى دەگەنىمىز - تەك ءابۋ حانيفانىڭ بەرگەن ءفاتۋالارى مەن پىكىرلەرىنىڭ جيىنتىعى عانا ەمەس، ءابۋ حانيفانىڭ ءفاۋا شىعارۋدا قولدانعان نەگىزگى ەرەجەلەر بويىنشا عاسىرلار بويى ءمۇجتاھيد عالىمداردىڭ شىعارعان ءفاتۋلارىنىڭ جيىنتىعى ەكەنى ءسوزسىز. بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە بايلانىستى امال ەتىلۋگە ءتيىستى ريۋايات ەتىلگەن ساحيح حاديس ءابۋ حانيفاعا جەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە مۇحاممەد، ءابۋ يۋسۋف، زۋفار يبن ھۋزايل، يبن مۇباراك سەكىلدى شاكىرتتەرى حاديس ءىلىمىنىڭ جازىلعان شاعىنا ۇلگەردى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتاردا حانافي ءمازھابىن ۇستانعان ءات-تاحاۋي، ءال-كارحي، «ءال-كافيدىڭ» اۆتورى ءال-حاكيم، ابدۋل-باقي يبن قاني، ءال-مۋستاعفيري، يبنۋش-شارقي، ءاز-زايلاي سەكىلدى باسقا دا حاديس ءىلىمىنىڭ بىلگىرلەرى مەن سىنشىلارى حاديس عىلىمىنىڭ كەمەلدەنىپ، ناقتىلانعان زاما-نىندا ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان، ولار حاديستەردىڭ ساحيحى مەن السىزىنە، ءماشھۇرى مەن احادىنا كوز جەتكىزدى. مىنە، سوندىقتان ءابۋ حانيفانىڭ ساحيح حاديستەرگە قايشى قياس جولىمەن بەرگەن بارلىق ءفاتۋلارىن مۇحاممەد، ءابۋ يۋسۋف، زۋفار، ءال-حاسان سەكىلدى شاكىرتتەرى تارك قىلدى. ءتىپتى، بۇلار ءابۋ حانيفانىڭ بەرگەن ءفاتۋلارىنىڭ جارتىسىندا باسقاشا پىكىر بىلدىرگەن. مىنە، سوندىقتان حانافي ءمازھابى ءابۋ حانيفا مەن قوسا وسى كىسىلەردىڭ بەرگەن ءفاتۋلارىنىڭ جيىنتىعى بولماق. ءتىپتى، حانافي ءمازھابىن ۇستانعان كەيىنگى حاديس ءىلىمىنىڭ بىلگىرلەرى كەيبىر ماسەلەدە يمام شافيعيدىڭ، ەندى بىرىندە يمام ماليكتىڭ، باسقا بىرىندە يمام احمەتتىڭ كوزقاراستارىن تاڭداعان. بىراق، مۇنىڭ ءبارى حانافي ءمازھابىنا جاتادى. ويتكەنى، بۇل ماسەلەلەر تاڭدالعان ۋاقىتتا ءابۋ حانيفانىڭ ۇكىم شىعارۋدا قولدانعان نەگىزدەرى بويىنشا جۇزەگە استى. قازىر ەندى «ءالحامدۋليللاھ» ءبىزدىڭ ءمازھابىمىزدا قياس جولىمەن بەرىلگەن ەشبىر ۇكىم پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىنە قايشى ەمەس. كەيبىرى قايشى بولعانىمەن، ول ۇكىمىمىزدى قۋاتتايتىن باسقا حاديسكە سۇيەنەمىز. نەمەسە، بەرىلگەن ۇكىم حاديسكە سىرتتاي قايشى بولعانىمەن، ول ءحاديستى باسقاشا جورامالدايمىز. بارلىق ءمازھاب يمامدارى مەن ولاردىڭ شاكىرتتەرى وسىلاي جاساعان» (زافار احماد ءال-ۋسماني ءات-تاھاناۋي، قاۋاعيدۋ في ۋلۋمۋل-حاديس، 455-456-بەت. «ءدارۋس-ءسالام» باسپاسى، كاير قالاسى، 2000ج.).
مۇحان يساحان
«قازاقستان زامان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل
