كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ءبىزدىڭ زامانىمىز – جازۋ زامانى» دەگەن بولسا، قازىرگى زامان – اقپاراتتار اعىنى زامانى، سويلەۋ زامانى. سويلەۋ زامانى دەيتىنىمىز – بۇل كۇندە تەلەديدار العا شىقتى، ونىڭ بولاشاعى وتە زور.

مەن ءوزىم مەكەن قىلىپ وتىرعان قوستاناي قالاسىنداعى تەلەارنانى ءسوز قىلساق، تەلەديدار كۇننەن كۇنگە تۇزەلىپ، جاعدايى جاقسارىپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. وبلىستىق تەلەديداردىڭ تاڭەرتەڭ بەرىلەتىن «توبىل تولقىنى» باعدارلاماسى، «ءبىرىنشى ستۋديا» باعدارلاماسى، قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان «اجار» جۋرنالى، وبلىستىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني ومىرىنە، بەلگىلى تۇلعالارعا ارنالعان حابارلارى كوپ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتقانى قۋانتادى. اسىرەسە، تىكەلەي ەفير ارقىلى تاراتىلاتىن حابارلاردىڭ مازمۇنى جاقسارىپ، ساپالىق دەڭگەيى كوتەرىلدى. جۇرگىزۋشىلەر كورەرمەن كوڭىلىنەن شىعار جولداردى ىزدەستىرە باستادى. كۇندە بەرىلەتىن جاڭالىقتار شىنىندا دا جاڭالىق بولا باستادى. «قازاقستان-قوستاناي» تەلەارناسى «قازاقستان» رترك» اق قوعامى فيليالدارىنىڭ اراسىنداعى رەيتينگتىك كورسەتكىش بويىنشا الدىڭعى بەستىكتە تۇرعان ۇجىم ەكەنىن ەستىگەندە مارقايىپ قالامىز. وبلىس كورەرمەندەرىنە ۇسىنىلعان «بيزنەس جاڭالىقتارى» جوباسى دا بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى تالابىنان تۋعان سەكىلدى. تەلەديداردا قازاق ءتىلى مەن ءداستۇرىن ناسيحاتتايتىن، مۇسىلمان ءدىنى، مادەني قۇندىلىقتارىمىز تۋرالى حابارلار ءجيى كورىنە باستادى. مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ وبلىستا وتكەن شىعارماشىلىق كەشتەرىن كوگىلدىر ەكران ارقىلى كورسەتۋ ءداستۇرى قالىپتاسا باستادى.

ءسوز ونەرىن قازىرگى تاڭدا جالعاستىرىپ وتىرعان نەگىزگى بۋىن جازۋشىلارمەن قاتار جۋرناليستەر ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. ولار اۋىزەكى سويلەۋ ستيلىندەگى تاسىلدەردى تەلەديدار مەن راديو حابارلارىندا ءتيىمدى پايدالانعان جاعدايدا جۋرناليستيكانىڭ حالىققا ىقپالى دا كۇشەيە تۇسەدى.تەلەديدار مەن راديو – قازاق ءتىلىنىڭ قازىناسىن تارتۋشى ەكەنى داۋسىز. شەشەندىك ۇلگىلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ءبىر جولى، ءسوز جوق، مەرزىمدىك باسىلىمدار جانە راديو مەن تەلەديدار. تەلەديدار قازىرگى ۋاقىتتا  جاس ۇرپاقتى قازاق ءتىلىنىڭ قازىناسىنان سۋسىنداتاتىن بۇلاقتاردىڭ ءبىرى. ەندەشە ونىڭ ءتىلى دە ءزامزامداي قاسيەتتى، سۇتتەي تازا بولۋى كەرەك.

تەلەديدار مەن راديودا جۇرگىزۋشىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىنىڭ تارتىمدىلىعى، ءۇنىنىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعى، كوڭىل كۇيىنىڭ بىرقالىپتىلىعىمەن قاتار سويلەگەن ءسوزىنىڭ تارتىمدىلىعى ايىرىقشا ورىن الادى. تىكەلەي ەفير جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ سويلەي ءبىلۋ ساپاسىنا، ويلاۋ قابىلەتىنە جانە حابار جۇرگىزۋگە پسيحولوگيالىق بەيىمدىلىگىنە دە ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك.

ەندىگى جەردە جالپى قازاق تەلەديدارىنا قاتىستى ويلارىمدى ورتاعا سالماقپىن. «اباي» پورتالىندا بالمولدا دەگەن ازامات: «تەلەجۇرگىزۋشىلەر سويلەمنىڭ اياعىن باسىنا، باسىن اياعىنا قويىپ، تىڭداۋشىسىن جاڭىلدىرىپ سويلەۋگە اۋەس. باستاۋىش پەن بايانداۋىش ورىندارىنان اداسىپ كەتتى. وسى ءبىر تىڭ ءۇردىس جاقسىلىقتىڭ نىشانى ما، جوق پا، ۇقپاي ءجۇرمىز. ۇستىڭە كيگەن كيىمىڭ سەكىلدى اۋزىڭنان شىعار ءار ءسوزىڭ ۇيلەسىمدى، ادەمى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ شالا-پۇلا، سالدىر-سالاق سويلەۋ، ورىنسىزدى تىقپالاۋ نەگە قاجەت؟ باسىمىزدى كوتەرىپ، كوزىمىزدى اشىپ، سانامىزدى سىلكىپ، كوڭىلىمىزدى سەرپىپ، ايناعا قاراعانداي وزىمىزگە، سوزىمىزگە نەگە ءبىر سىن كوزبەن قارامايمىز؟» دەگەن پىكىرىن ءبىلدىرىپتى.

«قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى گۇلميرا دايراباەۆا «تاماشا ۇل-جىگىت» دەگەن تىركەستى قولدانادى. بىرىنشىدەن، قازاق ۇلبالا، قىزبالا دەپ ايتسا دا، ەشقاشان ۇل-جىگىت دەپ ايتپايدى، ويتكەنى، ۇل مەن جىگىتتىڭ ماعىناسى ەكى بولەك. ەندەشە مۇنداي ءسوزجاسامدار كىمگە كەرەك؟

«حابار» ارناسىنان بەرىلگەن «قوزى-كورپەش–بايان-سۇلۋ»  ءمۋلتفيلمىنىڭ كەيىپكەرى قوزى: «قازىر بەسبارماق جەيمىز» دەگەن تىركەستى قولدانىپتى. شاماسى، فيلم اۋەلى ورىس تىلىندە ءتۇسىرىلىپ، كەيىن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان. الايدا، بەسبارماق دەگەن اس اتاۋى كەلىمسەكتەردىڭ قازاقتاردى كەلەمەجدەپ ايتقان ءسوزى ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولا ما؟ الايدا، وسى اتاۋ قازىر بەشبارماق-شوۋعا اينالىپ،  قازاقتىڭ اسى مازاققا ۇشىرادى.

ەڭ الدىمەن سۇحبات بەرەتىن ماماندار تۋرالى ءسوز قوزعاساق، ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قازاق ءتىلىن جەتە مەڭگەرمەگەنى بەلگىلى. الايدا، اسىعىستىق سالدارىنان حابارلاردى جەدەل دايارلاۋ كەزىندە ولاردىڭ ءبىرازى ورىس-قازاق ءتىلى ارالاسقان  «مەتيس» تىلدە سويلەيدى نەمەسە ءتىلى كەلسىن، كەلمەسىن، قازاق تىلىندە سويلەۋگە تالپىنىپ، كوبىنەسە تىلىمىزگە سايقىمازاق كاريكاتۋرا جاساپ  جاتادى. بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن، جۋرناليستەرىمىز مامانداردى سويلەتكەن كەزدە ونىڭ ءتىلدى بىلەتىن، بىلمەيتىنىنە قاراپ جاتپايدى. كەيدە ورىس تىلىندە سويلەگەن قازاقتارىمىزدىڭ ءسوزىن  انا تىلىنە ديكتور اۋدارىپ تۇرادى. كارىس نەمەسە نەمىس بولسا ءبىر ءسارى، قازاقتى قازاقشاعا اۋدارۋ دەگەن نە سۇمدىق؟ عافۋ ەتىڭىزدەر، قازىرگى ۋاقىتتا سول كارىس پەن نەمىس باۋىرلارىمىز قازاق تىلىندە قازاقتان كەم سويلەمەيدى.

ءسوز قاسيەتىن تۇسىنەدى دەگەن  كەيبىر جۋرناليستەرىمىز بەن ماماندارىمىز دا  ادەبي ءتىل نورمالارىن كوپە-كورىنەۋ بۇزىپ جاتادى. مىسالى، تەلەديدار جۋرناليستەرى «تولىققاندى» دەگەن تىركەستى ءجيى قولدانادى. مۇنىڭ ءوزى ورىس تىلىندەگى «پولنوكروۆنوە» دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ال اتامىز  قازاق تولىق ءسوزىن قانعا بايلانىستى ەشقاشان ايتقان ەمەس. تولىققاندى دەگەن تىركەس قانى تاسىپ كەتكەن دەگەن ۇعىمعا  مەڭزەمەي  مە؟ جالعىز بۇل ەمەس، اۋەلى ورىسشا ويلاپ، قازاقشا ءسوز تىركەستەرىنىڭ باستاۋىشىن انىقتاۋىشتان كەيىن، بايانداۋىشىن باستاۋىشتىڭ الدىندا ايتاتىن تىلشىلەر دە بار ەكەنىن جاسىرا المايمىز. ارينە، اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى مەن جازبا ءتىلدىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار. بىراق، «مەن ويلايمىن» – دەپ ءسوز باستاعان كىسىلەردىڭ ورىسشا «يا دۋمايۋ» – دىڭ ىزىمەن كەتكەنى تايعا تاڭبا باسىپ تۇرعانداي كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!

كەيىنگى ۋاقىتتا تەلەديدار ديكتورلارى مەن جۇرگىزۋشىلەردى وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىنان تاڭداۋ موداعا اينالىپ بارادى. ولاردىڭ اراسىندا ءوز ءىسىن شەبەر مەڭگەرگەن، قازاق تىلىندە جاتىق سويلەيتىن ماماندار از ەمەس. الايدا، قازاقتان ارتىق سويلەي المايتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە  ەكراننان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ، وركەندەتۋ سەكىلدى ارنايى حابارلاردا عانا كوبىرەك ورىن بەرىپ، باسقا جاعدايدا ءتول جۋرناليستەرىمىزگە ارقا سۇيەگەن ابزال عوي.

اۋدارماداعى وراشولاقتىقتان دا اياق اتتاپ جۇرە المايمىز. ماسەلەن، جۇگىرتپە جولداردا بەرىلەتىن جارناماداعى «ءبىر ساعاتتىق كۇيەۋ» دەگەن تىركەستى قالاي تۇسىنەمىز؟ «مۋج نا چاس» دەگەن ورىس تىلىندەگى تىركەس قىسقا مەرزىمدە ءۇي شارۋاسىن تاپ-تۇيناقتاي ورىندايتىن ەر دەگەن  ۇعىمدى بىلدىرەدى.  ولاي بولسا، الدىندا ايتىلعان انايى تىركەستەن كورى «ءۇي شارۋاسىنا شەبەر»  سەكىلدى بالاما تابۋعا بولادى عوي.

تەلەارناداعى جۇگىرتپە جولداردان «قارا جۇمىسشىلار قاجەت» دەگەن تىركەستەردى وقىدىق. اڭگىمە نەگرلەر تۋرالى ەمەس، اۋىر جۇمىستى اتقارۋشىلار، ورىسشا ايتقاندا، چەرنورابوچيلار تۋرالى بولىپ وتىرسا كەرەك. سول سەكىلدى «نادۆورنىە پوسترويكي» دەگەندى  «ەسىك الدىنداعى قۇرىلىستار» دەپ اۋدارىپتى. دۇرىسى: اۋلاداعى عوي. كەيدە «كوجاننىە يزدەليا» دەگەندى «تەرى بۇيىمدار» دەپ جارناما بەرەمىز. تەرى – كوجا، ال كوجاننىە يزدەليا – بىلعارىدان جاسالعان  بۇيىمدار نەمەسە كيىمدەر دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

«قازاقستان» تەلەارناسىنان ءبىر ءتىلشىنىڭ اۋزىنان «اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى» دەگەن ءسوزدى ەستىدىك. ەندى ءبىر كەيىپكەر «تاز اشۋىن تىرنادان الادى» دەگەن تىركەستى قولداندى. بۇل تىركەستەردىن دۇرىس ايتىلۋى: «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» جانە «تاز اشۋىن تىرناپ الادى» بولۋى كەرەك.

كەيبىر جۋرناليستەر ايتىلاتىن ءسوزدىڭ اۋەلى ورىسشا بالاماسىن تاۋىپ الىپ، سوعان يەك ارتىپ، قازاق تىلىنە «اينىتپاي» اۋدارادى. وسىدان كەلىپ، «يا دۋمايۋ – مەن ويلايمىن»، «ورىن الىپ وتىر – يمەەت مەستو»، جۇمىس ورنىن جوعالتىپ الدى – پوتەريال رابوچەە مەستو»، «اعىمداعى جىلى – ۆ تەكۋششەم گودۋ»، «كۇتىلۋدە – وجيداەتسيا»، «ءوز جۇمىسىن باستادى – ناچال سۆويۋ رابوتۋ»، «ءوز كەزەگىندە – ۆ سۆويۋ وچەرەد»، «بەلگىلى بولعانداي – كاك ستالو يزۆەستنو»، «ناتيجەسىندە – ۆ رەزۋلتاتە»، «بولىپ تابىلادى – ياۆلياەتسيا» دەگەن سياقتى سوزدەر قۇلاققا ءسىڭىستى بولا باستادى.

جۋرناليست جۇلدىز ءابدىلدا «ءوزىڭدى رەداكتسيالاپ ۇيرەن» دەگەن ماقالاسىندا («قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ تاجىريبەسىنەن»، 67 بەت، الماتى،2008 ج): «وسىدان ءتورت-بەس جىل شاماسى بۇرىن مارقۇم  سەيىلبەك قىشقاشۇلى ورىس تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىلعان وسىنداي «بوتەن سوزدەردى» ءتىزىپ، «جاس الاش» گازەتىنىڭ بەتىندە كولەمدى ماقالا جازعان ەدى.  الايدا، كۇنى بۇگىنگە شەيىن  «پالەنشە پايىزدى قۇرادى»، «بولادى دەپ كۇتىلۋدە»، «اعىمداعى ايدا»، «ۇستىمىزدەگى جىلى»، «اتالمىش وقيعا»، «بولىپ تابىلادى»  دەپ جازاتىندار ازايماي وتىر» – دەپ قىنجىلعان بولاتىن.

تەلەديدارداعى «سپورت جاڭالىقتارىنان» اقتىق ويىن دەگەن تىركەستى ەستيمىز. سوڭعى ويىندى اقتىق ويىنمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ اقتىق دەگەن ءسوز – ەندى ءبارى ءبىتتى دەگەندى بىلدىرەدى عوي. سول سەكىلدى «الدىن الا تولەم – ارتىق تولەم» دەگەن جارناما بولدى. قازاق سوزىندەگى ارتىقتىڭ ورىس تىلىندەگى «لۋچشي» دەگەن ماعىنادان باسقا دا ءمانى بار عوي. دۇرىسى: تاماشا نەمەسە تاڭداۋلى تولەم. بۇل كوزىمىز كورگەنىمىز عانا. ال قۇلاقپەن ەستىگەندى تۇگەل ايتپاي-اق قويايىق. ويتكەنى، تىلشىلەر سوزىندەگى كەدىر-بۇدىر جەتىپ ارتىلادى.

ورازا ايى كەزىندە «قازاقستان» تەلەارناسى قادىر تۇنىنە ارنالعان حاباردا ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ لەبىزىن بەردى. ول نە ايتتى دەيسىز عوي؟  ەلگە ورازا ايىندا قوناققا كەلگەندە ءدام-تۇزبەن قارسى العاندار ۇسىنعان دامنەن  اۋىز ءتيىپ قويعانىن ايتتى. جارايدى، ءبىر رەت بايقامادى ەكەن، كەشىرىممەن قارايىق. ودان كەيىن اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، قالاي قىمىز ىشكەنىن، جال-جايا، قازى-قارتا جەگەنىن باياندادى. بۇل يسلامنىڭ ناسيحاتى ەمەس، كەرىسىڭشە، قارسى جارناما ەمەس پە؟! ايتۋشى قاتەلەسكەن ەكەن، ونى جۋرناليستەر مەن رەداكتورلار تۇزەتۋى كەرەك قوي.

جالپى، يسلام دىنىنە بايلانىستى حابارلاردا يمامدار مەن مولدالارىمىز، قاجىلارىمىز  ءدىني اتاۋلاردى الا-قۇلا ايتادى، ءتىپتى اللا دەگەن اۋىزعا كەلىپ تۇرعان ءسوزدىڭ ءوزى كەيىنگى ۋاقىتتا تەلەديداردا دا، مەرزىمدى باسىلىمداردا دا ەكى ءتۇرلى ايتىلىپ، ەكى ءتۇرلى جازىلىپ ءجۇر. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ۇلى اباي سوزىنەن باستاپ قازاقتىڭ بارلىق زيالىسى اللا ءسوزىن ءتورت ارىپپەن ايتقانىن جانە سولاي حاتقا تۇسىرگەنىن بىلەمىز. ال اراب تىلىندەگى اللاھ قۇران وقىلعاندا سولاي ايتىلا بەرسىن، قازاقشا ءسوز قولدانىستارىندا اللا ءسوزى اۋىزعا جەڭىل ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇلتىمىزدىڭ قازاق دەگەن اتى سەكىلدى اللا ءسوزىن وڭنان سولعا قاراي وقىساڭ دا، سولدان وڭعا قاراي وقىساڭ دا، ءبىر ءسوز بولىپ شىعادى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى اللا ءسوزىن دۇرىس ايتۋ تۋرالى ارنايى ءپاتۋا (2014 جىلى) شىعارسا دا، وسى ءسوز ءالى دە كوبىنەسە قاتە ايتىلىپ كەلەدى.

اۋزىمىز ۇيرەنگەن «ءبىسىمىللانى» دا يمامدارىمىز «بيسميللاھ» دەپ اۋزىن كەرىپ ايتادى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا  كەتەيىن،  كاپىر دەگەن ءسوز اراب تىلىندە «كا»، «فا»، «را» دەگەن ءۇش ارىپتەن قۇرالعان. ارابتار سولاي ايتتى ەكەن دەپ، كاپىردى كافارا دەمەيمىز عوي. تۇپنۇسقاسىن وزگەرتپەۋ كەرەك دەگەن جەلەۋمەن  ساماۋىردى ساموۆار، شاينەكتى چاينيك، كەرۋەتتى كروۆات دەپ سويلەگەن  قازاقتى ەستىدىڭىز بە؟!

سونداي-اق قازاق تىلىندە بالاماسى بار كوپتەگەن سوزدەردى حابارعا قاتىسۋشىلار دا، ءتىپتى تىلشىلەر دە ورىس تىلىندە قولدانعانى ەستىگەن قۇلاققا جاعىمسىز، كورگەن كوزگە ەرسى. مۇندايدا، جۇرگىزۋشىلەر «انا تىلىمىزدە وسىلاي عوي» – دەپ تۇزەتۋ جاساپ وتىرسا قۇبا-قۇپ.

تەلەديداردان ءتىل عىلىمىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان كورنەكتى قازاق عالىمى تۋرالى حابار ءجۇرىپ جاتىر. اكەسى تۋرالى ۇلدارى مەن قىزدارى ورىس تىلىندە سۇحبات بەرىپ، ونى ءتىلشى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ديكتور قازاق كورەرمەنىنە اۋدارىپ بەرىپ جاتىر. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟!

بىراق، وسى كورىنىستى كۇنبە-كۇن كورىپ ءجۇرمىز. شەنەۋنىكتەردى بىلاي قويعاندا، انا ءتىلى ارقىلى كۇنىن كورىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ بالالارى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ بالالارى، قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ بالالارى ورىس مەكتەبىندە وقيدى، ورىس تىلىندە سويلەيدى، نەمەرەلەرى شەت مەملەكەتتە وقيدى، شەت تىلىندە ەمىن-ەركىن سويلەيدى. سوعان اتا-اناسى دا ءماز، وزدەرى دە ءماز. ول از بولعانداي، ولاردى تەلەديداردان كورسەتىپ، راديودان سويلەتىپ، ۇيرەنەتىن ەمەس، جيرەنەتىن قىلىقتى كوپشىلىككە ناسيحاتتاپ جاتىرمىز.

ساكەن تۇسىپبەك دەيتىن اۆتور «سەركە» سايتىندا (17.12.2012 ج.): «ءجۇز پايىز قازاق تىلىنە كوشكەن ۇجىم قىزا-قىزا قازاقتاردى وزگە تىلدە سايراتىپ، بىلايعى جۇرتتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، سويلەۋشىنى سوزبە-ءسوز ءتارجىمالاپ بەرەتىن جامان ادەت تاپتى. ويلاپ كورىڭىزشى! بەت-الپەتى قازاق، اتى-ءجونى قازاق، قازاقستاندا تۇرادى، وسى ەلدىڭ وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ وتىر. بىراق، مەملەكەتتىڭ ءتىلىن ىسىرىپ قويىپ، وزگە تىلدە اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سىدىرتىپ سويلەپ جاتىر... پاقىردىڭ ءسوزىن قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن جالعىز ارنا تۇكىرىگىن جەرگە تۇسىرمەي اۋدارما جاساپ ەفيردەن تاراتۋدا. بۇل – سىرت كوز راحاتتانا ارتىن اشىپ كۇلەتىن جاعداي بولعانىمەن، «ەلىم، جەرىم» دەگەن ازاماتتاردىڭ جۇرەگىن قان جىلاتقان پسيحولوگيالىق اۋىر سوققى. تۋراسىن ايتقاندا، ونسىز دا ءىلدابايلاپ  كۇن كەشىپ جاتقان قازاقتىڭ ءتىلىن مۇجگىلەپ، قۇرتىپ، قۇردىمعا قاراي يتەرەتىن جاعداي. وكىنىشتىسى، ۇلتتىق ارنا ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن!» دەگەن اتالى ءسوزىن ەستەن شىعارىپ العان سياقتى.  وسىدان كەيىن «اۋرەلەنىپ قايتەسىڭدەر، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلسەڭ دە، بىلمەسەڭ دە بولا بەرەدى» دەگەن سىڭايداعى زىميان ويدى قالىڭ قازاققا تىقپالاعان «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنا نەنىڭ كۇنى تۋدى ەكەن دەپ تاڭدانباسقا شاراڭ جوق. ايتپەسە، انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان قازاقتى تەلەديداردان قازاقشا سويلەتۋ قازىرگى قارىشتاپ دامىعان تەحنولوگيانىڭ زامانىندا اناۋ ايتقان قيىن شارۋا ەمەس. مىسالى، كۇيىپ-جانىپ تۇرعان ماڭىزدى ماسەلە بولعاننىڭ وزىندە، قازاقشانى قاعازعا جازىپ نەمەسە قازاقشا بىلەتىن ارىپتەستەرىن، دوس-جاراندارىن، تۋعان-تۋىسىن سويلەتۋ ارقىلى ماسەلەنى جىگىن بىلدىرمەي شەشۋگە ابدەن بولار ەدى» – دەپ جازىپتى.

«قازاقستان» تەلەارناسىنان كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالىنىڭ بەرىپ جاتقان سۇحباتىندا ايتقان ءسوزىن ەستىپ قالدىق. ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى ەستەلىك ايتىپ وتىرعان كومپوزيتور: «ءشامشى قالداياقوۆ قازاق حالقىنا ءبىر-اق  رەت بەرگەن اللانىڭ سىيى» – دەيدى. ماقتاپ وتىرىپ ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق قىلعانىن سويلەۋشى بىلمەيدى. ونى ەستىپ وتىرعان تەلەجۋرناليست تا ءمان بەرمەيدى. ءشامشىنىڭ سازگەرلىگىنە تالاس جوق، بىراق اللانىڭ سىيى شامشىمەن عانا توقتاي ما ەكەن؟! ەندى ءبىر شەشەندەر سويلەگەننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ كەيدە قايراتكەرلەردى، كەيدە الدەكىمدەردى اۋليە، كەمەڭگەر، دانىشپان دەپ جاتادى.

تەلەديداردان تاعى ءبىر ءجۋرناليستىڭ: «قابانباي باتىردىڭ جىلقىسى ەسەك سەكىلدى» دەگەن ءسوزىن ەستىدىك. اڭگىمە باتىر جانە ونىڭ تۇلپارىنىڭ تاس مۇسىندەرى تۋرالى بولىپ وتىر. باتىر جىلقى باعاتىن جىلقىشى ەمەس قوي.

مالعا بايلانىستى ايتىلاتىن بۋاز ءسوزىن ادامعا قولداناتىن، قاراقشىلار مەن ۇرىلارعا بايلانىستى ايتىلاتىن اتىشۋلى دەگەن ءسوزدى جاقسى ماعىنادا ايتاتىن، جاقسى ىستەردى «ءورىس الدى، قاناتىن جايدى» دەۋدىڭ ورنىنا «ەتەك جايدى» دەيتىن تىلشىلەر دە كەزدەسەدى.

تاعى دا تەلەجاشىكتەن ەكى ۇلتتان قۇرالعان ينتەرناتسيونالدىق وتباسى تۋرالى حابار بەرىلىپ جاتىر. جۇرگىزۋشىنىڭ سوزىنە سەنسەك، مۇنداي وتباسىدان تۋعان بالا كورىكتى ءارى اقىلدى بولادى ەكەن. الايدا، مەن كورىپ جۇرگەن كوپتەگەن وتباسىلار گرەيفرۋكت دەگەن جاساندى جەمىستى ەسكە سالادى. گرەيفرۋكتىڭ قابىعى قالىڭ، ءوزى ۇلكەن بولسا دا، ءدامى بولەك. نە ليمون ەمەس، نە اپەلسين ەمەس، سول ەكەۋىنىڭ قوسپاسىنان پايدا بولعان جەمىس. نەمەسە شالاپتى كوز الدىما اكەلەدى. سۋساعاندا ءشولىڭدى باساتىن سول شالاپ نە قىمىز ەمەس، نە ايران ەمەس قوي.

ەڭ سۇمدىعى، وسىنداي «ماحابباتتان» جاراتىلعان بالانىڭ ءتىلى سول جەمىستىڭ سولىندەي، سول شالاپتىڭ دامىندەي بولىپ كەتەدى ەكەن. قازاقتىڭ جەتى اتادان اسپاي قىز بەرمەۋىنىڭ ءوزى  تەكتىلىك ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. انا سۇتىنە ۋىزىنان جارىعان، اتا ءداستۇرىن جاستايىنان كورگەن ۇرپاق قانا ماقساتىنا جەتە الادى.

راديو مەن تەلەديدار ارقىلى ءجيى بەرىلىپ جاتاتىن حالىق اندەرىنىڭ سوزدەرىنە دە رەداكتورلار كوبىنە ءتيىستى ءمان بەرمەيدى. حالىق ولەڭى. حالىق ءانى. ءسوزى مەن ءانى، ءمانى مەن ءسانى جاراسقان. سوندىقتان بىردە ءبىر جولىن الىپ تاستاۋعا نەمەسە ءسوزىن وزگەرتۋگە بولمايدى. ويتكەنى، بارلىعى ءوزىنىڭ ورنىندا. عاسىرلار بويى ەلەنىپ-ەكشەلىپ، سۇرىپتالىپ، وسى كۇنگە امان-ەسەن جەتكەن حالىق ءسوزىن بۇرمالاۋ – قيانات. قازىرگى انشىلەرىمىزدىڭ ءان سوزدەرىن وزگەرتىپ ايتىپ جۇرگەنىن ەستىگەندە جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ.

ماسەلەن:

«باسىڭا جازاتايىم ءىس تۇسكەندە،

دوس تۇگىل دۇشپانىڭ دا قاشار شەتكە»، -دەگەن ولەڭ جولدارىندا «دۇشپان» جانە «دوس» سوزدەرىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. شىن مانىسىندە، اتالعان جولدار شال اقىننىڭ اۋزىنان شىققان. دۇرىسى: «دۇشپان تۇگىل، دوسىڭ دا قاشار شەتكە». ءماتىننىڭ وزگەرۋىنە ولەڭ  جولىنداعى بۋناق سانىنىڭ ءان سالۋعا  سايكەس  كەلمەۋى سەبەپ بولعان.

«باسپادىم جاردىڭ شەتىن قۇلاي ما دەپ، ىشپەدىم ارىقتان سۋ لاي ما دەپ»، - دەپ باستالاتىن حالىق ولەڭىنىڭ كەيىنگى جولدارىن انشىلەر «قورقامىن دوس بولۋعا جاماندارمەن، تار جەردە ەر-توقىمىن سۇراي ما دەپ»، - دەپ ايتىپ ءجۇر. ەر-توقىم قازاق ءۇشىن اسا قاسيەتتى بۇيىم. ول ونى ەشكىمگە بەرمەيدى. قازاق «ايىرىلىساتىن ەر ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى» دەيدى. نەمەسە ەردىڭ (بۇل ارادا ازامات دەگەن ماعىنادا) قۇنىن سۇراۋى مۇمكىن. بىراق، ەر-توقىم ەمەس. وسى حالىق ءانىنىڭ قايىرماسى: «قىزدار بۇلبۇل، جىگىت ءدۇلدۇل، ءوتىپ بارادى ءومىر قۇرعىر» – دەپ ايتىلىپ ءجۇر. ءومىر قۇرىمايدى، جالعاسا بەرەدى عوي. ءبىز  بىلەتىن بايجاننىڭ انىندە  «جىگىت – بۇلبۇل، قىزدار – گۇل-گۇل، وتەر جاستىق، بوزبالا، وينا دا كۇل!» – بولىپ ايتىلۋشى ەدى. سوزگە باجايلاپ قاراساق، گۇل قاۋىزىن تاڭەرتەڭ كۇن ساۋلەسى تۇسكەندە اشادى عوي، بۇلبۇل دا جاراتىلىستا سول گۇلدىڭ اشىلعانىن كورگەن ساتتە سايراي باستايدى. قىزداردى بۇلبۇل قىلىپ سايراتىپ، جىگىتتەردى تۇلپار قىلىپ شاپقىزىپ قويعاندا نە ۇتتىق؟! ءاننىڭ باعاسىن كەمىتتىك.

تاعى ءبىر بەلگىلى ءانشىمىز مۇحتار شاحانوۆ ءسوزىن جازعان «اق بانتيك» انىندەگى «بىلمەيمىن، بوي جەتىپ قالدىڭ با؟» – دەگەن جولدى «بىلمەيمىن، ەر جەتىپ قالدىڭ با؟» – دەپ بۇرمالاپ ايتقانىن دا ەستىدىك. قىز بوي جەتەدى. ۇل ەر جەتەدى. ەكەۋىن شاتىستىرۋعا بولا ما؟

«ەر جىگىت مال تاپقانمەن نە بولادى، قۇدايىم ءبىر جاعىنان قۇراماسا» دەگەن حالىق ولەڭىنەن حالقىمىزدىڭ ادال كوڭىلى كورىنەدى. بىراق، اللا بەرىپ تۇرسا دا، ايەل ۇقساتا الماسا، قانداي امال بار؟ مەنىڭ ويىمشا، وسى جولداردىڭ باستاپقى ماعىناسى «ەر جىگىت مال تاپقانمەن نە بولادى، جۇبايىڭ ءبىر جاعىنان قۇراماسا» بولعان. كەيىن «جۇبايىڭ» دەگەن ءسوزدى اڭقاۋ قازاق «قۇدايىمعا» اۋىستىرىپ العان.

انشىلەر عانا اۋزىنا اباي بولماي، راديو مەن تەلەديدار قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعاندار ولاردىڭ ايتقان سوزدەرىن، شىرقاعان اندەرىن سۇزگىدەن وتكىزىپ وتىرۋى كەرەك.

تەلەديدار نەمەسە راديودان تىكەلەي ءافير كەزىندە اڭگىمە جۇرگىزۋ سۇراق بەرۋ، جاۋاپ قايتارۋ مادەنيەتىن تالاپ ەتەدى. كەز كەلگەن ساۋال ادەمى جانە مازمۇندى بولا المايدى. قويىلاتىن ساۋال تاقىرىپقا تىكەلەي قاتىستى جانە مادەنيەتتى بولۋى كەرەك. جاۋاپ بەرۋشى اڭداماي سويلەپ قالسا، ءسوز اراسىندا تىزگىندى الىپ، جوندەپ جىبەرۋ نەمەسە ءوز تاراپىنان پىكىر قوسىپ، اڭگىمە تاقىرىبىنا جەتەلەپ وتىرۋ ءجۋرناليستىڭ كاسىبي بىلىگىنە بايلانىستى بولماق. وسى ورايدا تاعى ءبىر ورتاعا سالار وي، تەلەجۇرگىزۋشى دەگەن ءسوزدى تەلەتىزگىنشى دەگەن اتاۋمەن اۋىستىرۋعا بولار ەدى. جۇرگىزىۋشى ورىستىڭ ۆەدۋششي ەمەس، ۆوديتەل دەگەن ۇعىمىن بەرەدى. ال تىزگىنشى دەگەن تىركەس قالام ۇستاعان تىلشىلەرگە جاراسىپ كەتەر ەدى.

كەيبىر تىزگىنشىلەر ءسوز اراسىندا «ال، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز تىعىز، بەرىلگەن ۋاقىت تاياپ قالدى» دەپ سويلەۋشىنى قاقپايلاپ وتىرادى. حابار سوڭىندا حابار اياقتالۋعا بىرەر مينۋت قالعاندا ايتىلسا ءبىر ءسارى، ال بەس-ون مينۋت بۇرىن «ءسىز سويلەمەڭىز، مەن سويلەيىن» دەگەن تۇسىنىك جۋرناليستىك ەتيكاعا قايشى كەلەدى. ءجۋرناليستىڭ نەگىزگى مىندەتى ستۋدياعا شاقىرىلعان قوناقتى سويلەتۋ.

راديوجۋرناليست تە، تەلەديدار تىزگىنشىسى دە ءسوزدى دۇرىس قولدانىپ قانا قويماي، دىبىستالۋىنا دا ەرەكشە ءمان بەرۋى كەرەك. باسقا تىلدەردەن ەنگەن «بوگدە» سوزدەردى قولدانۋعا دا اباي بولۋى كەرەك. ونداي سوزدەردى قولدانعان جاعدايدا دا تىڭداۋشى نەمەسە كورەرمەنگە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن رەتىن تاۋىپ، ءسوز اراسىندا ورايىن كەلتىرىپ، تۇسىنىكتەمە بەرىپ وتىرعانى دا ارتىق ەمەس.

جاڭا جىل قارساڭىندا تەلەديداردى اياز اتا تۋرالى حابارلار جاۋلاپ الادى. دەد موروز – ايازشال. ويتكەنى، قازاقتا قىدىر اتا دەگەن ۇعىم بار. ول ناۋرىزدا، جىلدىڭ باسىڭدا كەلەدى. ال اياز قازاق بالاسىنا اتا بولۋعا ءتيىستى ەمەس. تەلەديداردا دەد موروزدى باياعىشا اياز اتا دەپ ءجۇرمىز. دۇرىسى اياز شال عوي. قاڭباق شال دەگەن سەكىلدى. اياز شال كوبىنەسە جالعىز دا كەلمەيدى. قارشاقىز دەپ اتالاتىن (سنەگۋروچكا) نەمەرەسىن ەرتە كەلەدى. ءبىزدىڭ قازاقتار سنەگۋروچكانى تەلەديدار حابارلارىندا كوبىنە اقشاقار دەپ اتاپ ءجۇر. اقشا قار سنەجوك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى عوي. اۋدارمالاردىڭ دۇرىس ماتىندەرى بىلاشا بولۋعا ءتيىس:

سنەجينكا – اقشا قار.

سنەگۋروچكا – قارشا قىز.

سنەجنايا كورولەۆا – قارلى حانىم

سنەجنىي گورودوك – قارقالا (نەمەسە اققالا)

سنەگوۆيك – قاربالا

سنەجنىي چەلوۆەك –  قارادام

لەدوۆىي گورودوك  – مۇزقالا

كاتوك – مۇزايدىن

كونكي – سىرعىتپا

كليۋشكا – دوپتاياق

كەيبىر ديكتورلارىمىز «سۇراقتار قارالدى» (بىلي راسسموترەنى ۆوپروسى)  دەگەن تىركەستى ءجيى قولدانادى. بۇل ورىس تىلىنەن قاتە اۋدارىلعان تىركەس. شىن مانىندە «ۆوپروس» دەگەن ءسوز «ماسەلە» بولىپ اۋدارىلۋى كەرەك.

سونداي-اق ايەل ادامدى توراعا دەپ اتاعان دا جاراسپايدى. ءتورايىم دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟  مەدسەسترانى مەدبيكە دەسەك، مەدبراتتى مەدەركەك دەۋىمىز كەرەك پە؟

ورىس تىلىندەگى سويلەمدەردىڭ ءوزىن جىنىسقا ءبولۋ دەگەندى ءتۇسىنۋ قيىن. مۇنداي ءبولىنىستى بىلمەيتىن قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى الدەقايدا كەڭ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىراق، وقىتۋشى قىز-كەلىنشەكتەردى مۇعاليما، ءماجىلىستى باسقارعان توراعانى ءتورايىم دەپ اتاۋ ارا-تۇرا بولسا دا تىلىمىزدە  ۇشىراسادى. كەزىندە ايەل ازامات دەگەن ءسوز ازاماتشا دەپ ايتىلعانىن دا بىلەمىز. بىراق، گراجدانيندى ازامات، گراجدانكانى ازاماتشا دەگەننەن دە پايدا جوق سەكىلدى. قالاي بولسا دا بۇلاردىڭ ءبارى كەيىن كىرگەن سوزدەر. ورىس تىلىنە ەلىكتەۋدەن تۋعان سوزدەر. سوزدەردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە ەر مەن ايەلگە دەگەن كوزقاراس جاتىر. ەر مەن ايەل تەڭدىگىن ناسيحاتتاپ ءجۇرمىز دەيتىن ورىستار ءىس جۇزىندە وعان قاراما-قايشى، ايەلدى نەمەسە ەركەكتى تومەندەتەتىن، باسقاشا ايتقاندا ەرەكشەلەيتىن ءسوز ساپتاۋعا جۇگىنسە، ناعىز تەپە-تەڭدىك ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە ساقتالعان.

قازاق تىلىندەگى «بالمۇزداق» دەگەن ءتاتتى ءسوزدى  بەلگىلى اۋدارماشى ءىسلام جارىلعاپوۆ تىلىمىزگە ەنگىزگەنىن ءبىرىمىز بىلسەك تە، كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. ورىس تىلىندەگى «موروجەنوە» ءسوزى بولسا، ءسوز تانىعان كىسىگە ماعىناسى انىق، بوياۋى قانىق ەمەس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ال بولگار تىلىندە بالمۇزداقتى «سلادكولەد» دەپ اتايدى ەكەن. وسى اتاۋدىڭ ورىس تىلىنە كىرمەي قالعانى وكىنىشتى. سول ءىسلام اعامىزدىڭ ايالداما، جاعاجاي سەكىلدى ءساتتى اۋدارمالارى قازىر ءتول  سوزىمىزگە اينالىپ كەتتى.

تۇرىك ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبى ءبىر، ەجەلگى تۇركى تىلدەس تىلدەر ەسەبىندەگى كونەلىگى جانە ءوزارا تۋىستىعى داۋ تۋعىزبايدى. ءبىر عاجابى، تۇرىكتەر دينوزاۆردى دەنەزور دەپ اتايدى ەكەن. دەنەسى زور جانۋار دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇرعان وسى ءسوز ءبىزدىڭ اتا-بابامىز سوناۋ كونە عاسىرلاردا، ءتىپتى دينوزاۆرلار ءومىر سۇرگەن تۇستا بولعان دەگەن باتىل بولجام جاساۋعا نەگىز بەرەدى.ءپىلدى ءپىل، مامونتتى ءزىل دەگەن قازاقتار ەندى دينوزاۆردى دا شەت تىلدەن ەنگەن كىرمە ءسوز ەسەبىندە قولدانباي، دەنەزور دەپ اتاسا جاراسىپ-اق تۇرعان جوق پا؟! شتامپتى تۇرىكتەر ءىستاڭبا دەپ اتايدى. ءبىز بۇل ءسوزدى ءمورتابان دەپ جازىپ ءجۇرمىز. زەر سالا قاراساق، تۇرىك تىلىندەگى بالاماسى ۇعىمدى. سونداي-اق شاڭىراق كوتەرەتىن باقاندى تۇرىكتەر مينيستر دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانسا، قازاقتارعا دا ولاردان ۇلگى الۋعا بولار ەدى. قازاقتا «التى باقان الا اۋىز» دەگەن تىركەس بار عوي. ونىڭ تۇپكى ماعىناسى باقان – باسشى، ەل تىرەگى دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. كەلەشەكتە ءتىل ماماندارى ەكى حالىققا ورتاق ۇقساس تىلدەردى تۇبەگەيلى زەرتتەۋى قاجەت سەكىلدى.

تەرمينولوگيا كوميسسياسى بەكىتكەن تەرميندەردىڭ وزىندە تولىپ جاتقان الا-قۇلالىق بار. جەرگىلىكتى تىلشىلەر «وتباسى» ءسوزىن كوبىنەسە «جانۇيا» دەپ ايتىپ جاتادى. بۇعان دەيىن ومىرباياندىق دەرەكتەردە جازىلىپ كەلگەن «تۋدى» دەگەن ءسوز «تۋىلدىعا» اينالىپ كەتتى.

«اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اسىڭ باردا ەل تانى بەرىپ ءجۇرىپ» دەگەن قازاقتىڭ قاناتتى ءسوزىن جاقىندا تەلەديداردان سويلەپ وتىرعان ءبىر ازامات وزىنشە وزگەرتىپ، «اتىڭ باردا جەر تانى شاۋىپ ءجۇرىپ» دەگەن ءسوز بار دەپ ايتقانىن ەستىدىم. ولاي بولسا، ونىڭ جالعاسىن «اس جوق بولسا، جيناپ ال الىپ ءجۇرىپ» دەپ ايتۋعا دا بولادى عوي. ويتكەنى، بۇگىندە تەكتەن تەككە دالاقتاپ، شاۋىپ جۇرەتىندەر، بىراق، سول شاپقانىن مىندەت قىلىپ، ەلدەن بوستان بوسقا الىپ جۇرەتىندەر كوبەيىپ تۇر.

قازاق تەلەديدارىن ورگە سۇيرەپ جۇرگەندەردىڭ كوڭىلىنە كەلسە دە ايتايىن، «تەلەديدار مەن توڭازىتقىشتىڭ قايسىسىن جاقسى كورەسىڭ؟» دەگەن ساۋال قويىلا قالسا، ەكىنشىسىن اتار ەدىم. ويتكەنى، اللاعا شۇكىر، تابىسىڭ جەتىپ تۇرسا، توڭازىتقىشتان اسقازانعا قاجەتتىنىڭ بارلىعى تابىلادى. ال كوك جاشىكتەن جانعا قاجەتىن تابا الماي قالاسىڭ. كارىس، ءۇندى، فيليپپين كينولارىنىڭ قازاقشا اۋدارمالارى كىسى كۇلەرلىك.

ەڭ سوراقىسى تەلەديداردان كۇن سايىن قىز-كەلىنشەكتەر قولداناتىن الدەبىر «شۇبەرەكتەر»، ەركەكتەرگە ارنالعان اتىن ايتۋعا ۇيالاتىن «زاتتار» تۋرالى جارناما بەرىلىپ جاتادى. بالا-شاعامەن بىرگە وتىرىپ كورۋگە بولمايدى. سول ءۇشىن قانشا اقشا السا دا، ەلدىڭ ار-ۇياتىن تاپتاپ جاتقان مۇنداي جارنامالارعا توسقاۋىل قويىلۋى كەرەك.

ايتا بەرسەك، ءسوز كوپ. مۇنىڭ ءبارىن قاجەتى بولسا، تەلەديداردا جۇرگەن تىلشىلەر كادەگە جاراتار دەگەن نيەتپەن جازىپ وتىرمىن.

اقىلبەك شاياحمەت،

احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جازۋشى، «التىن قالام» يەگەرى.

Abai.kz