بۇكىل الەمنىڭ نازارى يرانعا اۋدى. ونىڭ سەبەپتەرى جوق ەمەس. 12 ماۋسىمدا يراندا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. وندا قازىرگى پرەزيدەنت ماحمۋد احمادينەجاد 62,63 پايىزبەن جەڭىسكە جەتكەن ەدى. ال پرەزيدەنتتىك دودادا ونىڭ باستى باسەكەلەسى بولعان ەلدىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى (قازىر بۇل لاۋازىم الىنىپ تاستالعان) ءمىر-حۇسەين مۋساۆي 33,75 داۋىستى يەلەنىپ، كۇيرەي جەڭىلدى. الايدا ول جانە ونىڭ جاقتاستارى «داۋىس ساناۋدا ادىلەتسىزدىك بولدى» دەگەن جەلەۋمەن 15 ماۋسىمنان بەرى ەل استاناسى تەھراندا ونداعان مىڭ (كەي دەرەكتەر ميلليونعا جۋىق دەگەندى كەلتىرەدى) ادامدى سوڭدارىنا ەرتىپ، شەرۋلەتىپ جاتىر. رەسمي بيلىك «وپپوزيتسيانى كوشەگە الىپ شىققان سىرتقى كۇشتەر، سونىڭ ىشىندە ۇلىبريتانيامەن اقش» دەپ كىنا تاعۋدا. وپپوزيتسيانىڭ العا قويعان ماقساتى – داۋىستى قايتا ساناۋ نەمەسە پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى ەكىنشى رەت وتكىزۋ. بۇعان جەڭىسكە جەتكەن جاق قارسى. تەكە تىرەستىڭ نەگىزگى سەبەبى – وسى.

بۇكىل الەمنىڭ نازارى يرانعا اۋدى. ونىڭ سەبەپتەرى جوق ەمەس. 12 ماۋسىمدا يراندا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. وندا قازىرگى پرەزيدەنت ماحمۋد احمادينەجاد 62,63 پايىزبەن جەڭىسكە جەتكەن ەدى. ال پرەزيدەنتتىك دودادا ونىڭ باستى باسەكەلەسى بولعان ەلدىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى (قازىر بۇل لاۋازىم الىنىپ تاستالعان) ءمىر-حۇسەين مۋساۆي 33,75 داۋىستى يەلەنىپ، كۇيرەي جەڭىلدى. الايدا ول جانە ونىڭ جاقتاستارى «داۋىس ساناۋدا ادىلەتسىزدىك بولدى» دەگەن جەلەۋمەن 15 ماۋسىمنان بەرى ەل استاناسى تەھراندا ونداعان مىڭ (كەي دەرەكتەر ميلليونعا جۋىق دەگەندى كەلتىرەدى) ادامدى سوڭدارىنا ەرتىپ، شەرۋلەتىپ جاتىر. رەسمي بيلىك «وپپوزيتسيانى كوشەگە الىپ شىققان سىرتقى كۇشتەر، سونىڭ ىشىندە ۇلىبريتانيامەن اقش» دەپ كىنا تاعۋدا. وپپوزيتسيانىڭ العا قويعان ماقساتى – داۋىستى قايتا ساناۋ نەمەسە پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى ەكىنشى رەت وتكىزۋ. بۇعان جەڭىسكە جەتكەن جاق قارسى. تەكە تىرەستىڭ نەگىزگى سەبەبى – وسى.
سوڭعى اپتادا مۋساۆي¬دىڭ جاقتاستارى مەن ءتارتىپ ساقشىلارى اراسىندا بول¬عان قاقتىعىستا 20-عا جۋىق (وپپوزيتسيا 150-دەي ادام دەگەندى كەلتىرەدى) ادام قازا تاۋىپ، جۇزگە جۋىعى جارا¬لانعان. 500-گە جۋىق ادام تەمىر تورعا قامالدى. بيلىك وسىلايشا ەلدە ءتارتىپ ور¬ناتۋعا كوشتى. بيلىك، قاجەت بولسا «ەلدە دۇربەلەڭ تۋ¬عىزىپ، سىرتقى كۇشتەردىڭ قولداۋىمەن مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن شايقالتۋعا تىرىستى» دەپ ءمۋساۆيدىڭ ءوزىن تۇتقىنداۋعا دايار ەكەندىگىن بىلدىرۋدە. الەم پارسى ەلىندەگى تەكە تىرەستىڭ ارتى قان توگۋگە ۇلاسىپ، ۋشىعىپ بارا جاتقانىن كورىپ، يراننىڭ رەسمي بي¬لىگىنەن «ءسوز بوستاندىعىن ساقتاۋىن، دەموكراتيانى اۋىز¬دىقتاماۋىن» سۇراۋ¬دا. بىراق تەھران «يراننىڭ ىشكى جاعدايىنا ەشكىمنىڭ ارالاسۋعا قۇقى جوق. يران دۇرىس باعىتتا ىلگەرىلەپ كەلەدى» دەگەن ءۋاج ايتادى. دەسەك تە، «جەر-جاھان يران¬عا سونشالىقتى نەگە نازار اۋدارۋدا، پرەزيدەنت¬تىك سايلاۋ قاي ەلدە وتپەي جاتىر، كىم جەڭىلمەي جا¬تىر دەۋگە بولار ەدى؟ بىراق يراننىڭ ءجونى بولەك ەكەنى، شىعار كۇندەي شىندىق. ويتكەنى يران الەمدە مۇ¬ناي وندىرۋدە وپەك-تەن كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر. الەمدەگى تابيعي گازدىڭ – 16, مۇنايدىڭ – 10 پايىز قورى وسى جەردە. سونداي-اق قارا التىندى ەكسپورتقا شىعاراتىن ءتورت ءىرى ەلدىڭ ءبىرى. ول ازداي ەۋرازيانىڭ ەڭ ءبىر ۇرىمتال، قولايلى جەرىنە ورنالاسقان مەملە¬كەت. اراب ەلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە پارسى شىعاناعىندا جاتقان مەملەكەتتەردىڭ مۇنايى تاسىمالداناتىن ورمۋز بۇعازىنا دا (وقىس¬تان سوعىس باستالا قالسا پارسىلار بۇعازدى جاۋىپ تاستاۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار. وندا جارتى الەم جا¬نار-جاعارمايسىز قالدى دەي بەرىڭىز) يران باقىلاۋ جاسايدى. اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ قىسىمىنا قاراماستان، يران – يادرولىق باعدارلاماسىن دا دۇرىس جولعا قويا بىلگەن ەل. كوپ ۇزاماي اتوم بومباسىنا يە بولۋى مۇمكىن ەكەنى تاعى شىندىق. يران – وسىنداي ەل. سوندىقتان بۇكىل الەم يراندا بولىپ جاتقان وقي¬عانى ءجىتى باقىلاپ وتىر. وپپوزيتسيا مەن بيلىك اراسىن¬داعى تارتىستى ءسوز ەتپەس بۇ¬رىن «يراننىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، جۇمىر جەردە الا¬تىن ورنى قانداي؟» دەگەنگە توقتالا كەتەيىك.
قىزىلباستان يران دەگەن اتاۋعا دەيىن
يران الەمدەگى ەڭ ەجەلگى ەلدەردىڭ بىرىنە جاتادى. تا¬ريحىن قازبالايتىن بولساق، ەكى-ءۇش مىڭ جىلدىقتىڭ ار جاعىنان بىراق شىعامىز. ول ءۇشىن اتى شۋلى پارسى يمپە¬ريا¬سىن ەسكە الساق تا جەتكى¬لىك¬تى. 1935 جىلى پارسى مەم¬لە¬كەتى اتىن وزگەرتىپ يران دەپ اتالدى. ال 1979 جىلى شاح باس¬قارعان مونارحيالىق بي¬لىك تاقتان تايدىرىلىپ، يسلام توڭكەرىسى بولدى. وسى¬دان كەيىن مەملەكەت يران يسلام رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋعا يە بولدى.
حالقىنىڭ سانى جاعىنان الەمدە 18-ءشى ورىن¬دى يەلە¬نەدى، 71 208 000 ادام (2007 جىل¬عى ساناق نەگىزىندە).
جەر كولەمى: 1648 000 شارشى شاقىرىم (الەمدە 17-ءشى ورىنعا يە).
ءدىنى: يسلام. 89 پايىزى شيتتەر، 9 پايىزى سۇنيتتەر.
باسقارۋ جۇيەسى: جوعار¬عى باسقارۋشى، ياعني رۋحاني كوسەم. العاشقىسى اياتوللا حومەنەي ەدى. ول مەملەكەتتىڭ، جالپى، ساياساتىن جۇرگىزۋشى ءارى باس قولباسشى بولىپ تا¬بىلادى. ودان كەيىنگى ورىندا – پرەزيدەنت. ول – اتا زاڭ¬نىڭ كەپىلى جانە اتقارۋشى بيلىكتىڭ باسى. زاڭ شىعارۋ¬شى بيلىك ءبىر پالاتادان تۇ¬رادى. ءماجىلىستىڭ 290 دەپۋ¬تاتى بار.
يران قارۋلى كۇشتەرى: يران ارمياسى ەكى بولىمنەن تۇ¬رادى. ءبىرىنشىسى – قورعا¬نىس مينيسترلىگى. ەكىنشىسى – يسلام توڭكەرىسىن قورعاۋشى كورپۋس (يتقك). بۇل كورپۋس تىكەلەي جوعارعى جەتەكشىگە (قازىرگى ۋاقىتتا ەلدىڭ رۋحاني كوسەمى اياتتولا ءالي حومە¬نەيگە) باعىنادى. جالپى، يران ارمياسى 800-900 مىڭ جاۋىنگەردەن تۇرادى. رەزەرۆ – 350 مىڭ ادام. سونداي-اق يتكك اياسىندا باسيدج ءاس¬كەري ۇيىمى بار. وندا ۇنەمى 90 مىڭعا تاياۋ ەرىكتىلەر قىز¬مەت ەتەدى.
يراندا اسكەري رەزەرۆتىڭ سانى 12 ميلليون ادام دەپ سانالادى. وسى جاعىنان ال¬عاندا يران اقش، قىتاي جانە رەسەيدى قوسا ەسەپتە¬گەندە الدا تۇر. قورعانىس بيۋدجەتى – (2005 جىلعى ەسەپ) 6,300 ميلليارد دوللار. جال¬پى، يراننىڭ اسكەري ءمۇم¬كىندىگى قۇپيا ساقتالۋدا. دەگەنمەن سوڭعى كەزدە يادرو¬لىق باعدارلاماعا بايلانىس¬تى باتىسپەن ارادا تۋىن¬دا¬عان تارتىستان كەيىن تەھران جاڭا قارۋلارىن سىناۋدى ۇنەمى اشىق كورسەتۋدە. يران¬نىڭ جەر سەرىگى كوكتە سامعاپ ءجۇر. عارىشتى يگەرگەن مەم¬لەكەت. وزگەسىن بىلاي قوي¬عان¬دا، «شاحاب-3» بالليستيكا¬لىق زىمىرانى بار. ونىڭ ۇشۋ قاشىقتىعى – 2000-4000 شاقىرىم. يراننىڭ اسكەري قۋاتى كەز كەلگەن اگرەسسياعا توتەپ بەرەدى.
مۋساۆي جانە احمادينەجاد
اپتا باسىندا ەلدەگى پار¬لامەنتتىڭ قۇقىق جونىندەگى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءالي شاحروحي «ءمۋساۆيدىڭ ارە¬كە¬تى شەڭبەردەن شىعىپ كەتتى. ەلدى بۇلىككە شاقىرۋ – يس¬لام رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلت¬تىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتون¬دىرۋدە» دەپ مالىمدەدى. دەمەك، جاپپاي شەرۋ بۇدان بى¬لاي توقتامايتىن بولسا، مۋساۆي¬دى تۇتقىنعا الۋ ءجۇ¬زەگە اسا¬تىنى بەلگىلى. سونداي-اق بيلىك يسلام توڭكەرىسىن قورعاۋشى كورپۋس بولىمدەرىن ىسكە قوستى. كۇشتىك قۇرى¬لىم¬دار بۇدان بىلاي شەرۋ¬شى¬لەردى اياۋسىز جازالاۋدى قول¬عا الماق. دە¬گەنمەن با¬تىس يران بيلىگىنىڭ كۇشكە بوي ۇردىرعانىنا نا¬رازى. نەعۇرلىم تەكە تىرەستىڭ بەيبىت شەشىلگەنىن قالاۋدا. الايدا ساراپشىلار سايلاۋ قورىتىندىسىن قايتا قارا¬عانىمەن «وزگەرەتىن ەشتەڭە جوق» دەگەندى ايتادى. ولار ازىن-اۋلاق كەمشىلىك بول¬عانى¬مەن، احمادينەجادتىڭ ايقىن باسىمدىلىقپەن جەڭ¬گەنىن العا تارتادى.
ساراپشىلاردىڭ تاعى ءبىر ايتىپ وتىرعان ماسەلەسى، 1979 جىلدان بەرى بولماعان وقىس وقيعانىڭ ورىن الۋىنا سە¬بەپ¬شى بولىپ وتىرعاندار ەل¬دەگى ەكى ەليتانىڭ – ەكس-پرە¬زيدەنت اكبار حاشەمي راف¬سانجاني مەن ەلدىڭ بۇگىنگى رۋ¬حاني كوسەمى اياتوللا حومە¬نەي اراسىنداعى تەكە تىرەستىڭ كەسىرى كورىنەدى. رافسانجاني ءمۋساۆيدى قولداپ، ونى پرەزي¬دەنتتىك تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى حومەنەيدىڭ بيلىگىن تارتىپ الماقشى بولعان ەدى، الايدا حومەنەي قازىرگى پرەزيدەنت ماحمۇد احمادينەجادتى قول¬داي وتىرىپ، ولاردىڭ جولىن كەستى. باتىس ساراپشى¬لا¬رى «ەلدە ورىن العان توتەن¬شە جاعدايعا وسى ەكى توپ كىنالى» دەسەدى. ءمىر-حۇسەين مۋساۆي قانشالىقتى رەفور¬ما¬تور بولعانىمەن، يراندا ءىرى تۇلعا دەپ سانالا بەرمەيدى. ال باتىسقا قىرىن قاراپ، اقش پەن يزرايلگە دوق كورسەتىپ وتىرعان پرەزيدەنت احمادينەجادتىڭ تۇلعاسى يراندىقتار ءۇشىن زور. حالىق باتىرى، ۇلت قامقورشىسىنا اينالعان جان. ونىڭ بيلىككە كەلىسىمەن قولىنان كەلگەنشە ەل ەكونوميكاسىن جولعا قويا ءبىلۋى، ارميانىڭ قورعانىس بيۋد¬جەتىن ارتتىرىپ، زاما¬ناۋي قارۋ-جاراقپەن جاراق¬تان¬¬دىرۋى، يراننىڭ گەوسايا¬سات¬تاعى ورنىن ايشىقتاپ بەرۋى – ۇلكەن ەڭبەك. ونى يران جۇرتى كورىپ وتىر. ءتىپتى وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە «حالىققا مۇنايدان تۇسەتىن پايدادان ءبولىپ بە¬رەم، زەينەتاقىنى كوبەيتەم» دەپ ۋادە بەرىپ، ونى ويداعى¬داي ورىنداۋىنىڭ ءوزى، ەل باس¬شىسىنا دەگەن حالىقتىڭ ري¬زاشىلىعىن، سەنىمىن وياتتى.
قازىر يراندا زەينەتكەر¬لەر 600 دوللار الادى. ەلدىڭ سەنىمىن اقتاعان ۇلعا جۇرت پرە¬زيدەنتتىك سايلاۋدا وڭ كوزبەن قارادى، داۋىس بەردى. ال ونىڭ جانىندا مۋساۆي كىم، ءتايىرى؟!
.

سەيسەن امىربەكۇلى
«ايقىن» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل