بيىل ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى ەلىمىزدە كەڭىنەن اتالىپ ءوتىپ جاتىر. ونىڭ تۇلعاسى جانە مۇراسىنىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنىنا قاتىستى ءتۇرلى ماقالالار، اۋديو جانە ۆيدەو ماتەريالدار جارىق كورىپ، ءتۇرلى ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءبىز دە وسىناۋ ۇلى ىسكە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋ نيەتىمەن ماقالادا ۇلى ويشىلدىڭ جۇرتشىلىققا ءمالىم ەمەس جاقتارىن ءسوز ەتەتىنىمىزدى ايتا كەتكىم كەلەدى.

اقىلىنا قوسا ازات جىگەرى بار ادامنىڭ باستى مىندەتى – ءوزىنىڭ اقىلعا نەگىزدەلگەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا باقىتقا جەتۋ.

اتى-ءجونى

ۇلى ويشىلدىڭ اتى-ءجونىن ورتاعا­سىر­لىق تاريحشىلاردىڭ وزدەرى دە ءار قيلى جازادى. ونىڭ تولىق اتى-ءجونى – ءابۋ ناسىر مۇحاممەد بين مۇحاممەد بين ۋزلۋع (ۋزلاع) بين تارحان ءال-فارابي ات-تۋركي. بارلىق دەرەككوزدەردە، اسىرەسە ەڭ كونە جانە سەنىمدى ەسىمدەردىڭ ءبىرى وسى دەپ كور­سەتىلەدى. الايدا ءال-ءفارابيدىڭ ەسىمى كەيبىر قولجازبالارىندا ءابۋ ناسىر مۇحاممەد بين مۇحاممەد ات-تارحاني دەپ جازىلعانى ورتاعاسىرلىق بيوگرافتاردىڭ ەڭبەكتە­رىندە تىركەلگەن. ات-تارحاني بۇل جەردە ادام اتى ەمەس، اكەسىنىڭ اسكەري دارە­جەسىن كورسەتەتىن تيتۋل، شەن. كەيىنگى تاريحشىلار ۇلى ويشىلدىڭ اتىنداعى ءار ءسوز سايىن «بين» – ۇلى دەگەن ءسوزدى قوسىپ، «تار­حان» ءسوزىن ونىڭ ارعى اتاسى ەتىپ جىبەرگەن.

ءابۋ ناسىر دا ونىڭ اتى ەمەس. ارابشا «كۋنيا» دەپ اتالادى، قازاقتىڭ «پالەننىڭ اكەسى» دەگەنىنە كەلەدى. «كۋنيا» ۇيلەنگەن ادامعا جانە ونىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ بەرىلەدى. بۇل ۇلى ويشىل­دىڭ ۇيلەنگەنىن كورسەتەدى. ەگەر ۇيلەنىپ بالاسى بولماسا، وندا ونىڭ كۋنياسى ابۋ ابدۋللا (قۇدايدىڭ قۇلىنىڭ اكەسى) بولار ەدى.

دۇرىسى ءابۋ ناسىر مۇحاممەد بين مۇحاممەد ۋزلۋع تارحان ءال-فارابي ات-تۋركي. ۇلى ويشىل مۇحاممەد ۋزلۋع تارحاننىڭ بالاسى. ونىڭ اسكەري قولباس­شى­نىڭ بالاسى ەكەندىگىن كوپتەگەن ورعا­سىر­­­لىق تاريحشىلار اتاپ وتكەن. قازاقشا ءابۋ ناسىر فارابي دەپ نەگىزدەسە بولادى، سەبەبى «ءال» اراب ءتىلىنىڭ بەلگىلى جانە بەلگىسىزدىك ماعىناسىندا جۇمسالاتىن كومەك­شى گرام­ماتيكالىق ەلەمەنتى عانا، قازاق تىلىندە ەشقانداي ماڭىزى جوق «بەسىنشى دوڭگەلەك». مىسالى، اراب تىلىندە ءال-قۇران، اش-شاريا، بىراق ءبىز قۇران، شاريعات دەپ جازامىز جانە ايتامىز.

تۋعان جەرى مەن شىققان تەگى

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي شامامەن 870 جىلى تۇركىستاننىڭ (وبلىس دەگەن ماعى­نادا ەمەس) فاراب قالاسىندا ومىرگە كەلگەن. 950 جىلى داماسك قالاسىندا جەرلەنگەن. نەگىزىنەن ورتاعاسىرلىق تاريحي شىعار­ما­لاردا «وزەننىڭ ار جاعىندا تۇركىلەردىڭ فاراب دەگەن ءبىر قالاسىندا تۋعان، شىققان تەگى تۇركى» دەپ كورسەتىلەدى. ءبىر­اق ­ۇلى وي­شىل­دىڭ شىققان جەرى مەن تەگى تۋ­رالى تارتىس ونىڭ كوزى ءتىرى كەزىنەن جال­عاسىپ كەلەدى. ورتاعاسىرلاردا ونىڭ تۇركى، پارسى جانە اراب ەكەندىگىن دالەلدەگەندەر بولعان. كەڭەس زامانىندا قازاق-وزبەك دەپ ەكى جاق­قا تارتتى. ءىس جۇزىندە، ءال-ءفارابيدى قازاق قوعامىنا قايتارعان، ەلىمىزدە فارابي­تانۋ­دىڭ نەگىزىن قالاعان اقجان ءال-ماشاني ەكەندىگى بارشاعا ايان. وسى گەولوگ اقساقال ءال-ءفارابيدى قاي­تار­سا، ەكىنشى ءبىر گەولوگ ابىز ولجاس ماملۇكتەردى قازاق­قا قايتار­عانى ەرەكشە كەزدەيسوقتىق!

بەت-الپەتى

ارينە، ۇلى ويشىل تۋرالى ءسوز بول­عاندا ونىڭ بەينەسى، ءتۇرى قانداي بولعان دەگەن سۇراق ويعا كەلەدى. تاريحىمىزداعى تۇلعالاردى ويدان سالىپ، وتىرىكتى شىنداي ەتىپ كورسەتەتىن ءتاسىلدى ءبارىمىز بىلەتىندىكتەن فيلوسوفتىڭ بەت-بەينەسى ءبىزدىڭ بۇقارالىق اقپارات بەتتەرىندەگى سۋرەتتەگىدەي ەمەس دەپ ويلاساڭىز شىندىقتىڭ اۋىلىنان الىس كەتپەگەنىڭىز. ۇلى ويشىلدىڭ بەينەسى بىزگە جەتكەن جوق، الايدا ونىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار قالدىرعان جازباشا پور­ترەتتەرى بار. ءال-بايحاقي «ويشىل كوپ­تەگەن تۇركىلەر سەكىلدى ەكى جاعىنا مۇلدەم ساقال شىقپايتىن اساتت»، ياعني كوسە بول­عان­دىعىن جازادى. ءىس جۇزىندە، ءال-فارابي سىزدەر كورىپ جۇرگەن سۋرەتتەردەگى قاراساقالدى ەمەس سەلدىر شوقشا ساقالدى عانا بولعان. ءال-ءفارابيدىڭ جازباشا پورترەتىنىڭ بولۋى قولدانىستاعى قيالي سۋرەتتىڭ نەگىزسىز، عىلىمي ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

سىرتقى بەينەسى

ءبىلىم العان الما-ماتەرىمىز – ءال-فارا­بي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەر­سيتە­تىنىڭ الدىنداعى ۇلى ويشىلدىڭ ەس­كەرت­كىشى ەكى رەت سالىندى. سوڭعى ەس­كەرت­كىشتەگى سالدەسى داعاراداي. نەگە ءسال­دە­گە ءتيىسىپ وتىرمىز، سەبەبى ۇلى ويشىل ەشقاشان باسىنا سالدە وراماعان. ورت­اعاسىرلىق تاريحشىلار «ءال-فارابي تۇركىشە كيىنىپ جۇرگەن، باسىندا قا­لان­سۋاسى بولعان» – دەپ جازادى. «قا­لانسۋا» اراب تىلىنەن «تاقيا» دەپ اۋدارىلادى. اتاقتى تاريحشى يبن حالليكان «شام ەلىنىڭ عۇلامالارى جينالعان ماجىلىسكە كىرىپ كەلدى. ۇستىنە تۇركى كيىمىن كيگەن. ول وسى كيىمدى ءاردايىم كيىپ جۇرەتىن» – دەپ جازادى.

ءومىر سالتى

ءال-فارابي جالعىز بولۋدى ۇناتاتىن ءجا­نە سالت باستى بولعاندىقتان ول ەلدەن اۋ­لاق ءجۇرۋدى قالايتىن. كوپتەگەن ورتاعا­سىرلىق تاريحشىلار ۇلى ويشىلدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن سول زاماننىڭ سوپى ومىرىنە ۇقساتادى. الايدا ول مۇلدەم جالعىز ءجۇردى دەۋگە نەگىز جوق، سەبەبى ونىڭ قىزمەتشىلەرى، كەيىن اتاعى شىققان سوڭ قاسىندا شاكىرت­تەرى بولعان. ول كوشكەن كەزىندە ءۇيىن ساتىپ، قىزمەتشىلەرىنە بوستاندىق بەرىپ، اسا جاقىن شاكىرتتەرىمەن بىرگە كەتەتىن.
جەتپىستەن اسقان شىعىندا شام وڭىرىنە كەلىپ، الەپپو بيلەۋشىسى سەيفۋد­داۋلانىڭ قامقورلىعىندا بولعاندا ول كۇنكورىسكە ودان كۇنىنە 4 كۇمىس ديرحەم الىپ تۇرعان. بۇل از با، كوپ بە؟ ءتورت دەگەن سانعا قاراعاندا از. مىسالى، سول كەزەڭدە وسى بيلەۋشىنى 9 جىل پانالاعان ارابتىڭ اتاقتى اقىنى ءال-مۋتاناببي جىلىنا ءۇش مىڭ التىن دينار، ياعني ايىنا 250 التىن ديناردى تارتىنباي العان. ال التىن دينار ءال-فارابي زامانىندا 15 كۇمىس ديرحامنان، ءار ديرحام 100 فيلستەن تۇرعاندىعىن ەسەپكە الساق، ۇلى ويشىل ايىنا 120 ديرحام، ياعني 8 التىن دينارمەن شەكتەلگەن. جىلىنا 96 التىن دينار. بۇل ۆاليۋتانىڭ سول كەزدەگى قۇنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلى ويشىل زامانىندا حاليفاتتىڭ جاياۋ اسكەرى ايىنا 20, ال اتتى جاۋىنگەرى 40 ديرحام ايلىق العانىن ايتا كەتەيىك.

حاليفات كەزىندە ءبىلىمدى ادامداردى «ءالىم» جانە «ءاديب» دەپ ەكىگە بولگەن. الىمدەر عىلىمعا بەرىلگەن جوعارى يدەيالى ادامدار، ال اديبتەر ءبىلىمى بار، بىراق تەك ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋعا ۇمتىلعان وقىتۋشىلار. مىسالى، الىمدەر 100 ديرحەمگە بالالارعا ساباق بەرۋگە كەلىسسە، اديبتەر سول جۇمىستى اتقارۋعا 1000 ديرحامعا ساۋدالاساتىن. الىمدەردىڭ ءمانىن ءال-فارابيدەن كەيىن ءومىر سۇرگەن ءال-حازيني دەگەن استرونومنىڭ ارەكەتىنەن كورەمىز. اتاقتى سانجار سۇلتان ونىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، 1000 التىن دينار بەرگەندە، ول «ماعان ونىڭ قاجەتى جوق. مەنىڭ ءالى ون دينارىم بار. ماعان ءبىر جىلعا 3 دينار جەتەدى. ۇيىمدە مەنەن باسقا ءبىر مىسىق قانا بار» – دەپ اقشانى قايتارىپ بەرەدى. ءال-حازيني اپتاسىنا ءۇش رەت قانا تۇستەنەتىن، ال قالعان كۇندەرى ەكى شەلپەك نانمەن كۇن وتكىزەتىن. ءال-حازيني شىنىندا اسكەت ادام بولعان.

ءال-فارابي الىمدەر قاتارىنا جاتادى، سوندىقتان وعان اقشا عىلىمي جانە تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ ءۇشىن عانا قاجەت بولعان. ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار ونىڭ تراكتاتتارى ءوز قولىمەن جانە شاكىرتتەرىنىڭ قولىمەن جازىلعاندىعىن اتاپ وتەدى. ءال-فارابي قانشا ۇنەمدەگەنى­مەن ءوزىنىڭ تراكتاتتارىن تاراتۋ ءۇشىن قاعاز، سيا، كوشىرىپ جازۋشىلار، تۇپتەۋشىلەر مەن ولاردى تاراتۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسىن بەرۋ ءۇشىن قارجىعا مۇقتاج ەدى. 920 جىلى يسلام حاليفاتىنىڭ استاناسى باعدات شاھارىنا كەلۋى. ۇلى ويشىل تۋرالى جازعاندار ول باعدات شاھارىنا، جالپى العاندا، حاليفاتتىڭ قالالارىنا ءبىلىم ىزدەپ بارعان دەپ كورسەتەدى. الايدا، بۇل قاتە تۇجىرىم. ءال-فارابي ول جاققا ءبىلىم ىزدەپ بارعان جوق، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن كورسەتۋگە بارعان.
ءيا، حاليفات جەرىنە جەتىسىمەن لوگيكا، ءتىل ءبىلىمى، مەديتسينا بويىنشا سول زاماننىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارىنان ءدارىس العان. بىراق، ونى ءدارىس الۋ ەمەس، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ دەپ باعالاۋ كەرەك، سەبەبى مۇسىلمان تاريحشىلارىنىڭ وزدەرى ۇلى ويشىل قىسقا ۋاقىت ىشىندە ۇستازدارىنان اسىپ ءتۇستى دەپ جازادى. وزدەرىڭىز ويلاڭىز­دارشى، ءال-فارابي باعدات شاھارىنا تابان تىرەگەندە جاسى ەلۋدە بولعان. ەلۋ جاس ول كەزدە ءومىردىڭ قارتتىق كەزەڭى سانالعان. باعدات شاھارىنا دەيىنگى ءومىر جولى بەلگىسىز ۇلى تۇلعا حاليفات جەرىنە كەمەلدەنگەن شاعىندا كەلگەن.

يس­لام حالي­فاتىنىڭ ابباس اۋلەتى بيلىك قۇرا باستاعان تۇستا 751 جىلى سامارقاندا قاعاز شىعارۋ ءىسى قولعا الىنادى. بۇل اقپاراتتىق رەۆوليۋتسياعا تەڭ وقيعا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تەرى مەن پاپيرۋسقا جازۋ ادىرە قالىپ، ارزان باعالى سامارقان قاعازى جارتى الەمدى جاۋلاپ الادى. حاليفات اۋماعىندا جىلىنا مىڭداعان قولجازبالار دۇنيەگە كەلىپ، ولار عىلىمي ورتادا تەز تارالادى. قاسيەتتى قۇراندى تەك قانا قولمەن جازۋ كەرەك دەگەن دوگما كىتاپ باسۋ ءىسىنىڭ كەنجەلەپ قالۋىنا اكەلگەنىمەن، ونىڭ ەسەسىنە قۇسني حات — كالليگرافيا ادام ايتقىسىز تۇردە داميدى. بۇل ءوز كەزەگىندە اقپارات الماسۋدى تەزدەتىپ، ايتارى بار عالىمداردى عىلىم ورتالىقتارىنا يتەرمەلەيدى. ۇلى ويشىل حارران قالاسىنا اتاقتى عۇلاماعا بارىپ، قىسقا مەرزىم ىشىندە باعدات قالاسىنا قايتىپ كەلەدى دە، سول جەردە 20 جىلعا جۋىق تۇرادى. شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى بولىگىن وسى جەردە جازادى. اتاعى كەڭگە جايىلعان ۇلى ويشىلدىڭ توڭىرەگىنە شاكىرتتەر جينالا باستايدى. ءال-فارابي 941 جىلى جاسى 70-كە كەلگەندە شام ءوڭىرىنىڭ داماسك قالاسىنا باعىت الادى. ارى كاير قالاسىنا ءوتىپ، ودان قايتىپ كەلىپ، داماسكىدە تۇراقتاپ قالادى. بۇل زامان ابباس اۋلەتى بيلەپ تۇرعان حاليفاتتىڭ السىرەگەن تۇسى ەدى. ءتۇرلى يەلىكتەردەگى بيلىك سول جەردەگى بيلىك باسىنداعى توپتاردىڭ قولىنا كوشە باستايدى. ۇلى ويشىل داماسكىگە كەلگەندە بۇل ايماقتى حاماداني اۋلەتىنىڭ اتاقتى وكىلى سەيفۋدداۋلا باسقارىپ تۇرادى. اقىندار مەن عالىمداردى ەرەكشە ۇناتاتىن وسى بيلەۋشى ۇلى ويشىلدىڭ ءبىر جيىندا جينالعان عۇلامالاردىڭ بارىنەن اسىپ تۇسكەندىگىن ءوز كوزىمەن كورىپ، وعان ىقىلاسى ەرەكشە اۋادى (حاماداني اۋلەتى شيتتىك ديناستيا بولعاندىقتان فرانتسۋز شىعىس­تانۋشىسى انري كوربەنگە ءال-فارابي دە شيت بولعان دەۋگە نەگىز بەرگەن). قازىر­گى زا­مانعى وتاندىق فارابيتانۋشىلار ارى كەتسە كەڭەس كەزىندە قول جەتكەن عىلىمي زەرتتەۋلەردى اينالسوقتاپ جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى. وعان كەيبىر فارابي­تانۋ­شى­لاردىڭ (اتى-جوندەرىن جازباي-اق قويايىن) ۇلى ويشىل اراب حاليفاتىنا بارعان، اراب قوعامىنا قاتتى سىڭگەن، «قاراپايىم باعبان» بولىپ ىستەگەن دەگەن ءۇستىرت سوزدەرى ايعاق بولادى. اراب حاليفاتى تاريحتا بولماعان. بۇل تەرمين كەڭەستىك شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ ويلاپ تاپقان قيتۇرقى تەرمينى. ءتىپتى اراب ۇلتشىلدارىنىڭ وزدەرى حاليفاتتى ولاي اتاۋعا اۋىزدارى بارمايدى، سەبەبى ونىڭ رەسمي اتاۋى ءال-حيلافا ءال-يسلاميا، ياعني يسلام حاليفاتى. ءىس جۇزىندە، شاريعاتقا نەگىزدەلگەن يسلام حاليفاتى 622 جىلى قۇرىلىپ، ونىڭ بايراعى 1259-1517 جىل ارالىعىندا قىپشاق ماملۇكتەردىڭ قولىندا، 1514 جىلدان 1924 جىلعا دەيىن وسمان سۇلتان­دارىنىڭ قولىندا بولدى. ەگەر باستاپقى حاليفاتتى اراب حاليفاتى دەپ اتاساق، وندا ودان كەيىنگىسىن قىپشاق حاليفاتى، ودان سوڭ تۇرىك حاليفاتى دەۋگە تۋرا كەلەر ەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ءال-فارابي كورگەن باعدات شاھارى الىپ مۇسىلمان مەملەكە­تىنىڭ استاناسى، ءتۇرلى ۇلتتار تۇراتىن اۋدانداردان قۇرىلعان ءىرى مەگاپوليس ەدى. مۇ­سىلمان ۇمبەتى ءتۇرلى تىلدەردە، ونىڭ ىشىندە اراب، پارسى جانە تۇركى تىلدەرىندە سويلەگەن، بىراق ولاردى ورتاق ءدىن بىرىكتىرىپ تۇرعان. ونىڭ ۇستىنە ابباس اۋلەتىنەن شىققان حاليفا ءال-مۋعتاسامنىڭ (833-842) اناسى تۇركى بولعاندىقتان ونىڭ ماۋاراناحر – وزەننىڭ ار جاعىنداعى جەرلەردەن – سامارقان، حورەزم، شاش قۇل بازارلارىندا ساتىپ الىنعان تۇركىلەردەن ارنايى ۇلكەن اسكەري توپ قۇرعانى تاريح اعىمىنا ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى. ءتىپتى حاليفا ولار ءۇشىن باعداتتىڭ ىرگەسىنەن جاڭا قالا سالىپ، سول جەرگە تۇركى جاۋىنگەرلەردى ورنالاستىرادى. قالانىڭ اتىن سامارا دەپ اتايدى. ارابشا «ساررا مان راا» – دەگەن سويلەمنىڭ اۋىزەكى تىلدە قىسقارعان ءتۇرى، قازاقشاعا «كورگەن ادام قۋانعان» دەپ اۋدارىلادى. تۇركى ماملۇكتەرىنىڭ ساپتاما ەتىكتەرىنىڭ تابانى تيگەن، ادام كورسە قۋاناتىن كوركەم قالانىڭ شىعىرشىق مۇناراسى وسى كۇندەرگە دەيىن ساقتالعان. سونداي-اق، حاليفاتتىڭ ۇكىمەت پەن اسكەر باس­شىلى­عىنداعى ارابتار مەن پارسىلار اراسىنداعى اشىق تا جاسىرىن باسەكە تۇركىلەردىڭ كۇشەيۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ بولادى. تاريحشى ابۋ شاما: «ارابتىڭ مەنمەندىگى مەن پارسىنىڭ بيلىك قۇمارلىعىنان تازا، جاستاي اكەلىنىپ، ارنايى اسكەري تاربيەدەن وتكەن تۇركى ماملۇكتەردىڭ حاليفاتتىڭ ساياسي ومىرىندەگى ورىندارى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ، ولار كوپ ۇزاماي مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە ارالاسا باستايدى. 861 جىلى حاليفا ءال-مۋتاۋاككيل ولگەن سوڭ حالي­فات­تاعى بيلىك ولاردىڭ قولدارىنا ءبىرجولاتا كوشەدى. حاليفالار ولاردىڭ قولىندا تۇتقىن سەكىلدى ەدى. ولار ونى قاجەت دەپ تاپسا تاقتا قالدىراتىن، قاجەت دەپ تاپپاسا تاقتان تۇسىرەتىن نەمەسە ولتىرەتىن»، – دەپ جازادى. كوزى ءتىرى يتالياندىق شىعىستانۋ­شى ف. كارديني بۇل جونىندە: «يسلام الەمىندەگى گەگەمونيا ارابتاردان تۇركىلەرگە كوشكەن ەدى. اراب ءتىلى يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى ءتىلى بولىپ قالا بەردى، بىراق كەيبىر فۋنكتسيالارىن پارسى تىلىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. قۇنارلى جەرلەردەگى قالالاردا تۇراتىن سانى شەكتەۋلى ارابتار مەن كوشپەلى تايپالار ەسەپكە الىنبايتىن. «اراب» ءسوزى «بادەۋي» ءسوزىنىڭ سينونيمىنە اينالعان ەدى» – دەپ جازدى.

ءال-فارابي مىنە وسىنداي كەزدە باعدات شاھارىنا كەلدى جانە ونىڭ ماقساتى – ارابقا ءسىڭۋ نەمەسە گاستاربايتەر (باعبان) بولىپ ىستەۋ ەمەس، ءسوزىن باعالايتىن عىلىمي ورتانى تابۋ ەدى. جوعارىدا ءال-فارابي ەلۋ جاسىندا باعداتقا باردى دەپ ايتتىق. ءال-فارابي «جاس كەزىڭدە ءبىلىم بايلىعىن جينا، قارتايعاندا سول بايلىقتى شاش» دەگەن ءنيزاميدىڭ پرينتسيپىمەن ءومىر سۇرگەن. ءيا، ءال-ءفارابيدىڭ باعدات شاھارىنا كەلگەن سەبەبى – حارۋن راشيد حاليفا كەزىندە قۇرىلعان بەيت ءال-حيكما (دانالىق ءۇيى), قازىرگى تىلمەن ايتساق مۇسىلمان الەمىنىڭ عىلىم اكادەمياسىندا ءوز ءبىلىمىن پاش ەتۋ ەدى. دانالىق ءۇيى باستاپقىدا ءتۇرلى عالىم سالالارىنداعى كىتاپحانا، ەسكى دۇنيەنىڭ كىتاپتارىن اراب تىلىنە اۋدارۋ ورتالىعى بولسا، ءال-فارابي زامانىنا قاراي عىلىمي ىزدەنىس، ءبىلىم الۋ، اۋدارما، قولجازبا شىعارۋ، تۇپتەۋ، تاراتۋ ورتالىعىنا اينالعان ەدى. اكادەميانىڭ قاسىندا كەزبە عالىمدار ءۇشىن جاتاقحانا دا بولعان. باسقا جۇمىس ىستەگەندىگىنە كەلسەك ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوف ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول كەزدەگى فيلوسوفيا – پراكتيكالىق جانە تەوريالىق بولىپ ەكىگە بولىنگەن. تەوريالىق فيلوسوفياعا – لوگيكا، قۇدايتانۋ، تابيعاتتانۋ، مەديتسينا، حيميا، اريفمەتيكا، استرونوميا، گەومەتريا، مۋزىكا، مەتافيزيكا جاتسا، پراكتيكالىق فيلوسوفياعا – ەكونوميكا، ساياسات، ەتيكا، گرامماتيكا، ريتوريكا جاتقان. كورىپ وتىرعانىمىزداي وسى سالالاردىڭ بارلى­عىندا دەرلىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ۇلى ويشىلدىڭ باسقا جۇمىس ىستەۋگە، ونىڭ ىشىندە باعبان بولىپ ىستەۋگە ۋاقىتى دا جوق ەدى. ايتپاقشى، ءال-فارابي باعداتقا كەلگەن العاشقى جىلدارى قازى – سۋديا بولىپ ىستەگەن، بىراق عىلىمي جۇمىسىنا كەدەرگى بولعان سوڭ تاستاپ كەتكەن. تاريحشىلار ۇلى ويشىل سۋلى، اعاشى بار جەرگە قونىس­تانۋعا تىرىسقان دەپ جازادى. ونداعى ماقساتى ەلدەن جىراق بولۋ، عىلىممەن الاڭسىز اينالىسۋ ەدى. يبن حالليكان «ادامدارمەن ءماجىلىس قۇرىپ وتىرمايتىن، سۋى، اعاشى بار جەردى ۇناتاتىن. سونداي جەرلەردە شىعارمالا­رىن جازاتىن، سول جەردە ىستەيتىندەر وعان سىرتىنان قاراپ جۇرەتىن»، – دەپ كورسەتەدى.

تراگەدياسى

ەندى مەنىڭ ويىمشا اڭگىمەنىڭ ەڭ ماڭىزدى تۇسىنا كەلدىك. جالپى العاندا، يسلام ءدىنى پوەزيا مەن فيلوسوفيانىڭ قۇدايتانۋ سالاسىنا، شەك تۋدىرادى دەپ اقىندار مەن فيلوسوفتارعا كۇدىكپەن قاراعان. فيلوسوفيا ادام اقىل-ويىنىڭ جەمىسى، يسلام اقيداتىنا قاراما-قايشى، كەراعار كەلەدى، سەبەبى يسلام مەن فيلوسوفيا ومىردەگى سۇراقتارعا ەكى ءتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. فيلوسوفتار «ادام دەگەن كىم؟»، «الەمدى تانىپ بىلۋگە بولادى ما؟»، «قۇداي بار ما؟»، «ماتەريا مەن سانانىڭ قايسىسى ءبىرىنشى؟» جانە تاعى باسقا سانسىز سۇراق­تارعا جاۋاپ ىزدەيدى، ياعني «نەگە» جانە «قالاي؟» – دەگەن سۇراقتار قويادى. ال يسلام دىنىندە بۇل سۇراقتاردى قويۋعا بولمايدى. سون­دىقتان مۇسىلمان تەولوگتارى فيلوسو­فياعا قاتىستى قاتاڭ ايقىنداما ۇستانعان. «فيلوسوفيا – اقىلسىزدىق پەن قۇلدىراۋدىڭ، شاتاسۋلار مەن الداۋدىڭ نەگىزى، اۋىتقۋ مەن دىنسىزدىككە اكەلۋشى» – دەپ ساناعان.

فيلوسوفتاردىڭ باستى «ۆيرتۋالدى جەندەتى» بۇرىنعى فيلوسوف يمام عازالي بولدى. عازالي گرەك فيلوسوفياسى قايشى­لىق­تارعا تولى، يسلام ءدىنى نەگىزدەرىنە قاراما-قايشى دەپ ساناعان. وسى عازالي «تاھافاتۋ ءال-فالاسيفا» (فيلوسوفتاردىڭ دالباساسى) دەگەن ەڭبەگىن جازىپ، مۇسىلمان فيلوسوفتارىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرگەن فۋندامەنتاليست عالىم. ول 20 ماسەلە بويىنشا ءال-فارابي مەن يبن سيناعا ايىپ تاعىپ، ونىڭ 3 ماسەلەسى بويىنشا ەكەۋىن «كاپىر»، 17 ماسەلە بويىنشا «زينديق» دەپ جاريالادى («كاپىر» – اللا، ونىڭ پايعامبارى مەن شاريعاتىن قابىلدامايتىن ادام، ال «زينديق» ءوزىنىڭ سونداي ەكەنىن جاسىراتىن ەكىجۇزدى ادام). يمام عازالي «اداسۋدان قۇتقارۋشى» دەگەن كىتابىندا: «ءال-فارابي، يبن سينا سول سەكىلدى شيتتەنگەن مۇسىلمان فيلوسوفتارىن دىننەن الاستاتۋ (تاكفير) كەرەك» دەپ جازعان. يمام مۇسىلمان راتسيونالدىق فيلوسوفياسىن جويۋدىڭ نەگىزىن سالىپ كەتكەن تۇلعا سانالادى.
ەسەكتەرمەن ەسەك بول – شىن بەينەڭدى كورسەتپە!
كوك ەسەكتەن سۇ­راساڭ – ول «مەن ۇلىمىن» دەر.
ەگەر بىرەۋدە ەسەكتىڭ قۇلاعى جوق بولسا،
ول ەسەكتەر ءۇشىن – ناعىز زينديق!
(سوزبە-ءسوز اۋدارما – ق.س.) – دەگەن ولەڭ جولدارىن يبن سينا وسىنداي كەزدە جازعان.

وسى تۇرعىدان العاندا «ءال-فارابي مۇراسىنا ءدىني تۇرعىدان قاراۋ قانشالىقتى ورىندى؟» دەگەن سۇراق تۋادى. ءبىزدىڭ كەيبىر وتاندىق فارابيتانۋشىلار ءتىپتى فيلوسوفيا دەگەن ءسوزدىڭ كونە گرەك ءسوزى ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرەدى. ««ءپالساپا» ءسوزىنىڭ فيلوسوفيانى «فالسافا» دەپ ار ابشا ايتىلۋ ۆاريانتى ەكەندىگىنە قاراماستان، «ءپال» دەگەن – «جاقسى ءسوز»، «ساپا» دەگەن – «ساپالى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى جانە ساپالى ءسوز قۇدايدان عانا شىعادى»، – دەيدى. ادام ءوز قيالىنا ەرىك بەرىلسە ونىڭ اپارىپ تىعاتىن قالتارىستارى سانسىز عوي. كەيبىر زامانداس كاسىبي تاريحشىلاردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ ءدىن، تەولوگيا شوقپارىن بەلدەرىنە بايلاعاندارى سىرت كوزگە وعاش كورىنەدى ەكەن. تاقىرىپقا جاناما تۇردە قاتىسى بولعاندىقتان ايتا كەتەيىك. جاقىندا، ءبىر تاريحشى ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە تاڭىرشىلدىك تۋرالى بىردە-ءبىر ءسوز جوق دەپ، كەسىپ ايتتى. تاريحي زەرتتەۋ مەتودولوگياسى مەن تاسىلدەرىن ىسىرىپ قويىپ، قۇددى ءبىر شالعايداعى اۋىلداعى مەشىتتىڭ يمامى سەكىلدى ءسوز ساپتادى (يمامداردىڭ قۇلاق­تا­رىنا التىن سىرعا). وسى ساتتە سوناۋ ستۋدەنت­تىك جىلدارى وقىعان يبن فادلاننىڭ «ەدىل بۇلعارلارىنا ساپار» دەگەن تۋىندىسىنداعى تۇركىلەر يەكتەرىن كوتەرىپ، «ءبىر ءتاڭىرى» دەپ ايتادى دەگەن جولدارى ويىما ساپ ەتە قالدى. ال بۇل تاقىرىپ ماقساتتى تۇردە زەرتتەلسە تەولوگياعا ءىش تارتقان كاسىبي تاريحشىلار مۇلدەم ىڭعايسىز جاعدايعا تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن.

مۇراسى

ءال-فارابي سانسىز عىلىمي تراكتاتتار جازعانىمەن ونىڭ 40 عانا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن (32 اراب، 6 يۆريت جانە 2 لاتىن تىلدەرىندە). يبن حالليكان: «ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن كىتاپ، بروشيۋرا تۇرىندە وتە سيرەك جازعان. ول كوبىنەسە عىلىمي ەڭبەكتەرىن قىسقاشا تاراۋ، تۇسىندىرمە تۇرىندە قالدىرعان»،– دەپ كورسەتەدى. شاكىرتتەرى ولاردى توپتاستىرىپ، كىتاپ تۇرىندە شىعارعان. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي پلاتون جانە اريستوتەل ىلىمدەرىنىڭ يسلام الەمىنە اكەلگەن يسلام ويشىلدارىنىڭ ءبىرى جانە ول وزىنەن كەيىنگى مۇسىلمان فيلوسوفتارىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن. ءال-فارابي فيلوسوفيانى تەولوگيادان، ياعني دىننەن ءبىرىنشى بولىپ ءبولدى. ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن جانە ونىڭ كوزقاراستارى اسەر ەتپەگەن مۇسىلمان نەمەسە حريستيان فيلوسوفىن تابۋ قيىن. ءال-فارابي اريستوتەل مەن پلاتوننىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ، وعان ۇلكەن تولىقتىرۋلار جاساعانى ءۇشىن ول «ەكىنشى ۇستاز» اتاعىن الدى. سول كەزدەگى عىلىمي ورتادا عالىمدارعا جاساعان ەڭبەگىنە قاراي وسى سەكىلدى لاقاپ ات بەرۋ ادەتى بار ەدى. مىسالى، جوعارىدا ايتىلعان فيلوسوفتار­دىڭ جاۋى يمام عازالي «يسلام ءدىنىن قۇتقارۋشى» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان!

ءال-ءفارابيدىڭ دە ءبىر جەرگە تۇراقتاماي بايىز تاپپاي حاليفاتتىڭ قالالارى اراسىندا كوشە بەرۋىنىڭ ءبىر سىرى بار. ونىڭ ءولىمى دە كوپتەگەن سۇراقتار تۋىنداتادى. ۇلى ويشىلدىڭ ءومىر جولى ءتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا 79-84 جاس ارالىعىندا ۇزىلگەن. حاليفات اۋماعىندا 30-34 جىل، ونىڭ ىشىندە 9 جىل داماسك قالاسىندا تۇرعان ۇلى ويشىل وسى قالادان جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى اسقالان قالاسىنا كەتىپ بارا جاتقانىندا، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا كەلە جاتقانىندا جول توناۋشى قاراقشىلاردىڭ شابۋىلىنا تاپ بولادى. باستاپقىدا قاراقشىلارعا «كولىك مالدى، قارۋ-جاراق پەن كيىم-كەشەگىمدى الىڭدار، بىراق جان ساۋعا» – دەگەنىنە قاراماستان، ولاردىڭ ولتىرەتىنىنە كوزى جەتكەن ول اتتان ءتۇسىپ، ساداقپەن اتىسىپ، شايقاستا شەيىت بولىپ ولەدى.

سونىمەن ۇلى ويشىلدىڭ دەنەسى داماسك قامالىنىڭ باب ساعير (كىشى قاقپا) قاقپاسىنىڭ قاسىنداعى زيراتقا قويىلدى (قازىرگى كەزدە داماسك قالاسىنىڭ ورتاسىندا). جانازاسىندا سەيفۋدداۋلا عانا ءتورت نوكەرىمەن بولادى. ءدىن ادامدارى، مەشىت يمامدارى فيلوسوفتى جەرلەۋگە قاتىس­پايدى. سەيفۋدداۋلا قاندىقول قاراق­شىلار­دى ۇستاتىپ، ولاردى فيلوسوف قابىرىنىڭ جانىندا جەرگە قاعىلعان بورەنەلەرگە كەرىپ ولتىرەدى.

ءال-ءفارابيدىڭ ءارتۇرلى سالالارداعى كوپتەگەن يدەيالارى مەن پىكىرلەرى سول كەزدەگى تۇسىنىككە جانە ءدىني پوستۋلاتتارعا قايشى كەلدى. الايدا ءال-فارابي تولەرانتتى «يسلامنىڭ التىن عاسىرى» كەزىندە ءومىر ءسۇردى جانە ونىڭ سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى بولدى. يسلام رەنەسسانسى دەگەن اتپەن تاريحقا ەنگەن قۇبىلىس حاليفات قۇرامىنا ەنگەن ءتۇرلى كونفەسسيا، ەتنيكالىق توپتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركى حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە استى. يسلام دىنىندەگى فۋندامەنتاليستىك باعىت كۇشەيگەن سايىن مۇسىلمان راتسيونالدىق فيلو­سوفياسىنىڭ شوعىنىڭ قىزۋى دا كەمي باستايدى. ال ءدىني فاناتتاردىڭ ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان راتسيونالدى فيلوسوفياسىنا توسقاۋىل قويۋى تۇبىندە مۇسىلمان الەمىنىڭ توقىراۋىنا اكەلىپ سوقتى.

قايرات ساكي

Abai.kz