ارداق نۇرعازىۇلى. مەملەكەتتىك توڭكەرىس جانە جازۋشى
(2006 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋكتىڭ «قار» رومانى جايىندا)
تۇركيانىڭ ىستامبۇل قالاسىندا «ەرگەنەكون» قۇپيا قاۋىمداستىعىنا قاتىستى سوت ءىسى بولعانى بەلگىلى. تۇرىك اقپارات قۇرالدارى جاعىنان «عاسىر پروتسەسى» دەپ باعالانعان اتىشۋلى داۋدا قاۋىمداستىقتىڭ 46 مۇشەسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قارالۋدا. ولاردىڭ بارىنە تاعىلعان ايىپ بىرەۋ: «مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋدى جوسپارلاعان»، «تەررورلىق ارەكەت جاساعان». سونىمەن تۇرىك ەلى "اسكەري توڭكەرىس" دەگەن اتاۋمەن جاڭا عاسىردىڭ باسىندا تاعى ءبىر رەت دۇنيەنى وزىنە جالت قاراتىپ وتىر. تۇركيانىڭ وتكەن جارتى عاسىردان ارتىق تاريحىنا نازار سالساڭىز، بۇل ەلدىڭ ءبىر تۇندە بۇرىق ەتىپ تۋىلىپ، سوڭىندا اسكەريلەردى بيلىك باسىنا اكەلىپ ءبىر-اق تىناتىن توڭكەرىستەن كەت ارى بولماعانىن بايقايسىز. سونداي الاقۇيىن توڭكەرىستىڭ ءبىرى 1980 جىلى اقپان ايىندا بولعان. سونداعى قۋعىن-سۇرگىندى قىزۋقاندى تۇرىكتەر ءالى كۇنگە ۇمىتا قويماسا كەرەك. بۇل جولى توڭكەرىستىڭ الدى الىنىپ، قاتىسى بار دەلىنگەن ادامدار زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە شاقىرىلدى.
توڭكەرىسكە قاتىستى ءسوز بولسا، بۇگىنگى تۇرىك قوعامىندا ءبىر ادامنىڭ ەسىمىن اتاماي قالۋعا بولمايدى. ول - نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋك. جازۋشىنىڭ 2002 جىلى جارىق كورگەن «قار» رومانىن تۇرىك ۇلگىسىندە تۋىلاتىن اسكەري توڭكەرىستەردىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەۋىمىزگە بولادى.
(2006 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋكتىڭ «قار» رومانى جايىندا)
تۇركيانىڭ ىستامبۇل قالاسىندا «ەرگەنەكون» قۇپيا قاۋىمداستىعىنا قاتىستى سوت ءىسى بولعانى بەلگىلى. تۇرىك اقپارات قۇرالدارى جاعىنان «عاسىر پروتسەسى» دەپ باعالانعان اتىشۋلى داۋدا قاۋىمداستىقتىڭ 46 مۇشەسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قارالۋدا. ولاردىڭ بارىنە تاعىلعان ايىپ بىرەۋ: «مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋدى جوسپارلاعان»، «تەررورلىق ارەكەت جاساعان». سونىمەن تۇرىك ەلى "اسكەري توڭكەرىس" دەگەن اتاۋمەن جاڭا عاسىردىڭ باسىندا تاعى ءبىر رەت دۇنيەنى وزىنە جالت قاراتىپ وتىر. تۇركيانىڭ وتكەن جارتى عاسىردان ارتىق تاريحىنا نازار سالساڭىز، بۇل ەلدىڭ ءبىر تۇندە بۇرىق ەتىپ تۋىلىپ، سوڭىندا اسكەريلەردى بيلىك باسىنا اكەلىپ ءبىر-اق تىناتىن توڭكەرىستەن كەت ارى بولماعانىن بايقايسىز. سونداي الاقۇيىن توڭكەرىستىڭ ءبىرى 1980 جىلى اقپان ايىندا بولعان. سونداعى قۋعىن-سۇرگىندى قىزۋقاندى تۇرىكتەر ءالى كۇنگە ۇمىتا قويماسا كەرەك. بۇل جولى توڭكەرىستىڭ الدى الىنىپ، قاتىسى بار دەلىنگەن ادامدار زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە شاقىرىلدى.
توڭكەرىسكە قاتىستى ءسوز بولسا، بۇگىنگى تۇرىك قوعامىندا ءبىر ادامنىڭ ەسىمىن اتاماي قالۋعا بولمايدى. ول - نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋك. جازۋشىنىڭ 2002 جىلى جارىق كورگەن «قار» رومانىن تۇرىك ۇلگىسىندە تۋىلاتىن اسكەري توڭكەرىستەردىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەۋىمىزگە بولادى.
«قار» جارىق كورگەننەن كەيىن، جازۋشى مەن تۇرىك قوعامىنىڭ، وندا دا بيلىكتەگى توپتارمەن ارا قاتىناسى شيلەنىسىپ كەتكەن. تۇرىك بيلىگى جازۋشىنى «ايتپاۋعا ءتيىستىنى ايتتىڭ» دەپ كىنالاسا، جازۋشى «ايتتىم، قايتە قويارسىڭ» دەگەن دەي پوزيتسيا ۇستاپتى. سولاي بولاتىن دا ءجونى بار. ويتكەنى، بۇل كەزەڭ (2005 جىل) ءدال تۇركيانىڭ ەۋرووداققا قابىلدانۋ تۋرالى ءوتىنىشى قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان كەز ەدى. اۆستريا باستاعان ءبىراز ەلدەر تۇرىكتەردىڭ اتالمىش وداققا كىرۋىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇردى. تۇركيانىڭ الدىنان كيپر ماسەلەسى، 1915 جىلعى ارميان، كۇرد قىرعىنى شىقتى. كىسىلىك قۇقىق، ادىلەت-زاڭ سالاسىندا ەۋروپالىق تالاپتاردىڭ ورىندالۋى كولدەنەڭ تارتىلىپ جاتتى. بۇل ۇلتتىق مۇددە دە ەشكىمنەن اقىل سۇراپ جاتپايمىز دەپ بىلەتىن تۇرىكتەردىڭ سابىرىن تاۋىسىپ، ساناسىن سارعايتقان ەدى. سودان تۇرىك ەلى ەۋرووداققا كىرۋدى جاقتايتىندار مەن قارسىلار بولىپ قاق جارىلىپ، قىزىل كەڭىردەك بولىپ ايتىستى. مۇندايدا باتىستا اسا جوعارى تانىمالدىققا يە ورحان پامۋكتىڭ ءاربىر ءىس-قيمىلى ەكى جاقتىڭ دا نازارىندا بولاتىنى تۇسىنىكتى جاعداي. جازۋشىنىڭ ءوزى دە ەلدىڭ ەرتەڭىنە قاتىستى ماسەلەدە بۇقپانتايلاپ قالماپتى. ەسەسىنە، تۇركيا ەۋرووداق تالاپتارىن تولىق ورىنداپ، ءوزىنىڭ اتى-زاتىنا ساي دەموكراتيالى ەل ەكەنىن دالەلدەۋى كەرەك دەپ قاراعان. 2005 جىلى تامىز ايىندا شۆەتسيانىڭ «احپارات» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا جازۋشى «ءبىزدىڭ توپىراقتا 30 مىڭ كۇرد پەن ءبىر ميلليون ارميان ءجانتاسىلىم بولدى. بۇنى ايتۋعا بۇگىندە مەنەن باسقانىڭ ءداتى جەتپەي وتىر» دەيدى. اتالعان بۇل دەرەكتەر تۇركيادا مۇلدە اۋىزعا الۋعا بولمايتىن جابىق تاقىرىپتاردىڭ ساناتىنا جاتاتىن. بۇل سۇحبات ونسىزدا ەۋرووداققا كىرۋگە قارسى توپتاردىڭ كۇشتى قىسىمىنا ۇشىراپ، ءارى-ءسارى كۇيدە وتىرعان تۇرىك بيلىگىنىڭ شامىنا تيەدى. ۇكىمەت تۇرىك قىلمىستى ىستەر زاڭىنىڭ 301 تارماعى، ءبىرىنشى ابزاتسىسىنداعى «تۇركيانىڭ ار-نامىسىنا نۇقسان كەلتىردى» دەگەن ايىپ بويىنشا جازۋشىنى سوتقا شاقىرادى. سوت 2005 جىلى 16 جەلتوقساندا باستالادى.
سولاي دا جازۋشىعا قاتىستى بۇل سوت ۇزاققا بارماعان. ارادا كوپ وتپەي حالىقارالىق قالامگەرلەر قاۋىمداستىعى مەن ونعا تارتا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارىنىڭ ارا تۇسۋىمەن تۇركيا ۇكىمەتى جازۋشىعا تاعىلعان ايىپتى الىپ تاستاعان. ۇكىمەت پەن جازۋشىنىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس سوڭىندا وسىلايشا جازۋشىنىڭ پايداسىنا شەشىلگەن.
«قار» رومانىنىڭ بيلىكتەگى توپتارعا جاقپايتىنى ءاۋباستان-اق بەلگىلى ەدى. كىتاپتا تۇركيانىڭ شەتكەرى ايماعىنداعى قاراپايىم قالاشىقتا تۋىلعان ىستەر باياندالعانىمەن، جازۋشىنىڭ نايزاسىنىڭ ۇشى تىكە تۇرىك بيلىگىنە ىقپالىن وتكىزىپ وتىرعان توپتارعا باعىتتالعانى كورىنىپ تۇرادى. جازۋشى وسى روماندى جازۋ ويىنا قالاي كەلگەنىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارىندا تۇركيادا مەنىڭ كىتاپتارىم مول تارالىممەن ساتىلدى دا، اتاعىم شىعا باستادى. سول تۇستا ءبىزدىڭ ەلدە كۇردتەرمەن سوعىس بولىپ جاتقان ەدى. ۇزاق جىل سولشىل باعىت ۇستانعان ءبىراز جازۋشىلار مەن جاڭادان توبە كورسەتىپ كەلە جاتقان ليبەرالدار بۇل جاعدايعا قاتىستى باسقوسۋ وتكىزىپ، وعان مەنى دە شاقىردى. جاڭجالدى توقتاتۋ تۋرالى تىلەك-حاتقا قول قويدىق. سودان باستاپ مەنىڭ شىعارماشىلىعىممەن قاتىسى جوق، ساياسي ءتۇس الاتىن ءومىرىم باستالدى. كوپ وتپەي-اق ۇكىمەت جاق الگى باسقوسۋعا نازار اۋداردى. ولار بارىن سالىپ مەنىڭ ار-ۇجدانىما تيە باستادى. ولار مەنى باسپاسوزدە اشىقتان اشىق بالاعاتتادى. بۇل مەنىڭ اشۋىمدى كەلتىردى. سودان مەندە ءبىر وي تۋدى - ءوزىمنىڭ جان-دۇنيەمنىڭ تەرەڭىندە بولىپ جاتقان قايشىلىقتارعا تەرەڭ ۇڭىلگەن، ساياسي ءتۇسى بار ءبىر شىعارما جازبايمىن با - جوعارى نەمەسە ورتا تاپتىڭ ساياسي كوزقاراسىن انىقتاۋ مەنىڭ مىندەتىم عوي دەپ شەشتىم. بۇل تالاپتى رومان جانرى ورىنداي الاتىن ەدى. جۇرت مەنى سىرتقا تەپكەن سايىن، مەنىڭ بۇل روماندى جازىپ شىعۋعا دەگەن سەنىمىم تىپتەن ارتا ءتۇستى. سودان «مەنىڭ اتىم قىزىل» رومانىم اياقتالىسىمەن جاڭا كىتاپ جازۋعا وتىردىم» («Paris Review:The Art of Fiction No187» 2005 جىل).
سوعان قاراماستان «قار» تاماشا ماحاببات اڭگىمەسى رەتىندە وقۋعا بولاتىن، قالا بەردى بۇگىنگى زاماننىڭ ويلانا-تولعانا وقيتىن پوستمودەرنيستىك روماندارىنىڭ ۇلگىسىنە دە جاتاتىن رومان. شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى - كا ەسىمدى اقىن جىگىت. اسكەري توڭكەرىس سەبەبىنەن قۋعىندالعان كا شەتەلدە (گەرمانيادا) بوسقىن بولىپ ءجۇرىپ، ون ەكى جىلدان كەيىن اناسىنىڭ قازاسى سەبەبىنەن وتانى تۇريكياعا ورالادى. ءباسپاسوز سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن دوستارى وعان تۇركيادا بولىپ جاتقان جاعدايلار تۋرالى ايتادى. شەتكەرى ايماقتا جاتقان كارس دەگەن قالاشىقتا حيجاپ كيگەن ايەلدەردىڭ وزىنە قول جۇمساپ جاتقانى ءسوز بولادى. اڭگىمە اراسىندا بويداق كا ستۋدەنت كەزىندە ءوزى عاشىق بولعان ايداي ارۋ ساباقتاسى يپەكتىڭ بۇل كۇندە كۇيەۋىنەن اجىراسىپ، اكەسىمەن بىرگە سول كارستە تۇرىپ جاتقانىن بىلەدى. بۇل حابار كانىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىندە سارعايعان باياعى ماحابباتتىڭ شوعىن تۇتاتىپ، ونى كارسكە بارۋعا يتەرمەلەيدى. رومان كانىڭ كارسكە قاراي جۇرگەن اۆتۋبوسقا شىققان ساتىمەن باستالادى. ءدال سول كەزدە سىرتتا قاپالاقتاپ قار جاۋا باستايدى. قار، ماحابباتىڭ كۇيىن شەرتكەن سۇلۋ سەزىم، ءوزى بىلە بەرمەيتىن جاڭا ورتا، ونداعى ادامدار كانى وزگەشە ءبىر الەمگە سۇيرەيدى. ءتورت جىل بويىندا ولەڭ جازۋدى تاستاپ كەتكەن اقىن جىگىت ومىرگە قايتا تۇلەپ كەلگەندەي بولىپ قايتادان قولىنا قالام الادى. وسى ساپاردا ول 18 ولەڭ جازادى. ول ولەڭدەرىن كا گەرمانياعا قايتىپ بارعان سوڭ جۇرت الدىندا وقىپ تا جۇرەدى. بىراق كا قاستاندىققا ۇشىراعاننان كەيىن، ونىڭ جازعان-سىزعان دۇنيەسىن جيناستىرعان دوسى ورحان (روماندا وسى كەيىپكەر كەزىندە كا ءجۇرىپ وتكەن جولمەن جۇرە وتىرىپ، بۇكىل اڭگىمەنى باياندايدى ) بۇل ولەڭدەردى تابا المايدى. ورحاننىڭ بولجامىنشا كەشكى اپاق-ساپاقتا كانى قانجولدىڭ ۇستىندە شۇيدەسىنەن تاپانشا كەزەپ تۇرىپ اتىپ كەتكەن ادام كاننىڭ زاتتارىنىڭ ىشىنەن تەك وسى ولەڭ جيناقتى عانا الىپ كەتكەن.
روماندا كا كارسقا ماحابباتتىڭ جەتەگىمەن بارعانىمەن، كورىنىستە حيجاپ كيگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءوزىن ءولتىرۋ ىسىنەن حابار جازباققا كەلگەن ءتىلشى ەسەبىندە جۇرەدى. كارسقا بارىسىمەن كا يپەكتىڭ وتباسى اشىپ وتىرعان قوناقجايعا تۇسەدى. يپەكتى دە كەزدەستىرەدى. ونىمەن وڭاشا ءبىر شايحانادا كەزدەسۋگە ۋادەلەسەدى. ارالىقتا ىستامبۇلداعى دوستارى تانىستىرعان كارستاعى 250 دانامەن شىعاتىن گازەتتىڭ باس رەداكتورى سادىرمەن جۇزدەسەدى. رەداكتور ونى قالانىڭ ءتارتىبىن قاداعالاپ وتىرعان ساقشى باستىعىنا جولىقتىرادى، وزىنە قول سالعان حيجاپ كيگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ۇيىنە ەرتىپ اپارادى. كا ستۋدەنت كەزىندەگى ساباقتاسى، يپەكتىڭ اجىراسقان كۇيەۋى، بۇل كۇندە كارستاعى يسلام وركەندەۋ پارتياسىنىڭ جەتكەشىسى رەتىندە وتكەلى وتىرعان اكىم سايلاۋىنا دايىندالىپ جاتقان مۇحتارمەن كەزدەسۋدى دە ۇمىتپايدى. وزدەرىنە قول سالعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وتباسىنداعىلارمەن تىلدەسىپ كورگەنەن كەيىن كا بۇل تراگەديانىڭ استارىندا قانداي ءبىر ساياسي كۇش ەمەس، ايەلدەردىڭ باسىنداعى تۇرمىس تاۋقىمەتى مەن بولاشاققا دەگەن ءۇمىتتىڭ جوقتىعىنىڭ جاتقانىن اڭعارادى. بۇل جەرگە دەيىن رومان جايما شۋاق اۋەننەن تانبايدى.
كارس - شەتكەرى ايماقتا جاتقان ءسىڭىرى شىققان كەدەي قالاشىق. ونىڭ قىرىندا كۇرد پارتيزاندارى ويناق سالادى، قالا ىشىنە ساقشىلار قاتاڭ باقىلاۋ ورناتقان. كەز كەلگەن ادامنىڭ ارتىنا اڭدۋشى تۇسەدى. قالادا بولىپ جاتقان ءىرى وقيعالاردان تارتىپ ۇساق-تۇيەككە دەيىن 250 دانامەن شىعاتىن الگى ۇكىمەتتىك سيپاتى بار گازەتتە جازىلادى. كەيبىر وقيعالار تۋىلۋدان بۇرىن-اق گازەتتە باسىلىپ ۋاقىتىنان بۇرىن دايىندالىپ قويىلادى. جۇمىسسىزدىق جايلاعان قالا ىشىندە ءبىر-بىرىنە مۇلدە سەنبەيتىن، دىنگە، ۇلتقا بولىنگەن توپتار تۇرادى. ولار سوعىس كەزىندەگىدەي بۇقپانتايلاعان ءومىر وتكىزەدى. ءبىر شەتتە مىڭ جىلدىق ارميان شىركەۋى بوي كوتەرىپ تۇرسا، ەندى ءبىر شەتتە قاسقايعان ورىس ۇلگىسىندەگى قۇرلىستار وتكەن ءبىر بەيمازا تاريحتان سىر شەرتەدى. كا بارعان كەزدە قالا اكىم سايلاۋىنا دايىندالىپ جاتادى. الدىڭعى كەزەكتەگى اكىمدى قالاداعى بىرەۋ ءجاي ءبىر باكىن-شۇكىن ىسكە بولا اتىپ تاستاعان بولىپ شىعادى.
كانىڭ كەلۋى قالادا جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزەرلىك وقيعا بولادى. ونىڭ باتىس ۇلگىسىندە تىگىلگەن ادەمى بۇلعارى شاپانىنان تارتىپ جۇرگەن-تۇرعانىنا دەيىن جۇرت نازارىندا بولادى. كا مەن ۇكىمەت ادامدارى عانا ەمەس، ۇكىمەت «قاۋىپتى ادام» ەسەپتەيتىن سول جەردىڭ ايگىلى مولداسى دا، ءتىپتى ۇكىمەت جاق ىزدەۋ سالىپ جاتقان بۇكىل مەملەكەتكە اتى شۋلى تەررورشى «كوكتاڭىرى» دە ونىمەن جۇزدەسۋگە دىلگەر بولادى. كا بۇلاردىڭ بارىمەن دە كەزدەسەدى. روماندا وقيعا وسىعان جەتكەندە قاپالاقتاپ جاۋعان قار جولدى توسىپ تاستايدى دا، كارس قالاسى سىرتقى دۇنيەمەن قاتىناسىن ۇزەدى. بۇل جاعداي گازەتتە حابارلانادى. گازەتتە تاعى سول كۇنى كەشكە قالالىق تەاترحانادا ەرەكشە قويىلىم بولاتىنى، قويىلىمنىڭ تىكەلەي ەفەردە تاراتىلعانى، باسقوسۋدا «ايگىلى اقىن» كانىڭ «قار» دەگەن ولەڭىن وقىعانى كۇنى بۇرىن ايتىلادى. بىراق بۇل كەزدە كا ءوزىنىڭ ولەڭ جازاتىنىن، ونى جۇرت الدىندا وقيتىنىن بىلمەيدى. ول شايحانادا ءبىرىنشى رەت يپەكپەن وتباسىنداعىلاردان وڭاشا كەزدەسەدى. ولاردىڭ وڭاشالىعى كوپ ۇزاماي توسىننان اتىلعان مىلتىق ۇنىمەن ۇزىلەدى. شايحانادا وتىرعان قالاداعى ينيستيتۋتتىڭ رەكتورىن ونىمەن جارىم ساعات بىرگە وتىرىپ شاي ىشكەن بىرەۋ اتىپ تاستايدى. رەكتوردىڭ بار كىناسى ۇكىمەتتىڭ بۇيرىعى بويىنشا باسىن وراپ حيجاپ كيىپ كەلگەن قىزبالالاردى ينيستۋتقا كىرگىزۋدەن باس تارتقاندىق بولادى. دەلسال بولىپ قوناقجايعا ءوڭى قاشىپ ورالعان كا يپەكتىڭ وتباسىلىق داستارحانىندا وتىرىپ العاشقى ولەڭىن جازادى. ول ولەڭنىڭ اتى «قار» بولىپ شىعادى. ونى سول كۇنى كەشكە كا جۇرت الدىندا وقيدى.
كەشكە تەاترحانادا ۇلكەن قويىلىم بولادى. گازەتتە جازىلعانداي كا ولەڭ وقيدى. سوڭىندا وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارىندا تۇركيادا اتەيزمدى دارىپتەپ كوپ قويىلعان، ايەلدەردىڭ جاۋلىق تاعۋدان باس تارتۋىن تاقىرىپ ەتكەن ويىن قويىلادى. ءبىر كەزدە ساحنادا ويىن قويىپ جۇرگەن اسكەري ادامدار الدارىندا ويىن كورىپ وتىرعان كورەرمەنگە قاراتىپ مىلتىقتان وق جاۋدىرادى. سول مايداندا ونداعان يسلام ءدىن مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى وققا ءۇشادى. وسى قىرعىننىڭ ۇيىمداستىرىلۋىمەن جولى بەكىتىلىپ قالعان كارستاعى بار بيلىك اسكەريلەر مەن ولار جالداپ اكەلگەن ءبىر رەجيسسەر-اكتەردىڭ قولىنا وتەدى.
الگى رەجيسسەر گامللەتتىڭ قويىلىم ىشىندەگى قويىلىمىنا ۇقساتىپ ەكىنشى رەت ويىن قويۋعا ازىرلەنەدى (جەرلىك گازەت بولسا باس رولدى ويناپ شىققان رەجيسسەردىڭ ويىن سوڭىندا حيجاپ كيگەن ايەلدەر جاعىنان شىن اتىپ ولتىرىلگەنى تۋرالى الدان جازادى. قويىلىم شىنىمەن دە سولاي اياقتاسادى.) بار بيلىكتى قولىنا العان رەجيسسەر كانىڭ باتىس ەلدەرىمەن قاتىسى بارىن، قالاداعى ءتۇرلى توپتارمەن دە بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، ونى دا ويىنعا كۇشتەپ قوسادى. وسى بارىستا كا يپەك پەن «كوكتاڭىرىنىڭ» اراسىندا بىركەزدە ماحاببات بولعانىن سەزەدى. بيلىكتەگىلەردىڭ بار ماقساتى اكىم سايلاۋى الدىندا يسلامشىلدارعا سوققى بەرىپ، ودان قالسا «كوكتاڭىرىنىڭ» كوزىن جويماقشى بولعانى جانە بۇلاردىڭ ءبارىن كانىڭ ەسەبىنەن ىستەمەك ەكەنى انىق بولادى. كانىڭ يپەككە دەگەن ماحابباتىنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعادى. ول ءوزى ءبىر كورىپ مويىنسال بولعان «كوكتاڭىرىن» دە ولىمگە قيمايدى. اقىرىندا ول رەجيسسەرگە ءوزىنىڭ قويىلىمعا ارالاساتىنىن، بىراق ول ءۇشىن «كوكتاڭىرىنە» كارستا قاستاندىق جاساۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ قويادى. رەجيسسەر بۇل تالاپقا كەلىسەدى. ءدال وسى كەزدە قالاداعى بيلىكتى قولدارىنا العان اسكەريلەر مەن رەجيسسەردەن دە كۇشتى ءارى قاتگەز، كوزگە دە تۇسە بەرمەيتىن ءبىر توپ توبە كورسەتەدى. ولار ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ەشتەمەدەن ايانىپ قالمايدى. ولار وزدەرىن مەملەكەتشىلدەرمىز دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل توپ كانىڭ ىزىنە تۇسە ءجۇرىپ «كوكتاڭىرىنىڭ» تاسالانعان جەرىن تابادى دا، ونى ولتىرەدى. بۇل ولىمگە كا ءوزىن كىنالى سانايدى. يپەكتىڭ جۇزىنە قارايتىن بەتىم جوق دەپ بىلەدى دە، جول اشىلعانان كەيىنگى ءبىرىنشى پويىزبەن كارستان كەتەدى. باياعى جارتاس سول جارتاس بولىپ مۇلگىپ كارس قالادى.
رومان وسىمەن اياقتامايدى. دوسىنا قاتىستى قايعىلى ءارى تاڭ قالارلىقتاي اسەرلى وسى وقيعانى تامىلجىتا بايانداپ بەرگەن جازۋشى دا ورحان كارسقا كەلەدى. ول دوسى جۇرگەن جولدارمەن جۇرەدى، دوسى كەزدەسكەن ادامدارمەن كەزدەسەدى. سوڭىندا دوسى سياقتى پويىزعا وتىرىپ وزگەشە ءبىر سەزىم قۇشاعىندا، كوزىنە جاس الىپ كارستان كەتەدى.
ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى. ىزدەگەن ادامعا روماننان تۇرىككە قاتىستى تۇيتكىلدىڭ ءبارىن كەزدەستىرۋگە بولادى. مىنە وسى رومان تۇركيا بيلىگىنىڭ مازاسىن كەتىردى. جازۋشىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «بۇل كىتاپ داستۇرشىلدەردىڭ - ساياسيعا قىزىعاتىن يسلامشىلدار مەن بيلىكتەگى توپتاردىڭ باس اۋرۋىنا اينالدى». سەبەبى، «بىزدە بيلىكتەگىلەردىڭ ءبىر ۇشى ارميامەن بايلانىسىپ جاتادى. ارمياعا يەك ارتۋ تۇركيانىڭ ىرىقتى دەموكراتيالى ساياسات ۇستانۋىنا باستان-اياق كولەڭكە ءتۇسىرىپ كەلەدى. ارميا ساياساتپەن ارالاسقان ەلدە حالىق وزىنە دەگەن سەنىمنەن ايرىلادى، بارلىق ءىستى ارميانىڭ تىندرۋىنا تاپسىرىپ قويىپ، وزدەرى قاراپ وتىرادى. بىزدە جۇرتتىڭ «ەكونوميكا بىلىعىپ، ەل قۋاتى السىرەدى، اسكەريلەر نە ءبىتىرىپ وتىر!» دەيتىنى بار. اسكەريلەر بيلەگەن ەلدە باۋىرمالدىق وركەن جايا المايدى. قيت ەتسە بايلاپ-ماتاۋ، اباقتى تولعان قىلمىسكەر سودان پايدا بولادى. اسكەريلەر بيلەگەن ەلدە مۇلدە تىنىشتىق بولمايدى. سودان دا بىزدە ءار ون جىل سايىن ءبىر رەت ساياسي توڭكەرىس تۋىلىپ وتىرادى. بيلىكتەگىلەردى مەن وسى تۇرعىدان سىنايمىن. ولار مەنى سول ءۇشىن جاقتىرمايدى. ال يسلامشىلدار دا ماعان رەنجۋلى. سەبەبى، مەن يسلامعا سەنەتىن بىرەۋدىڭ نەكەگە وتىرۋدان بۇرىن جىنىستىق بايلانىسقا بارعانىن جازىپ قويدىم - بۇل اسىلىندە وتە قاراپايىم اقيقات. ولاردىڭ مەنى جاقتىرمايتىن تاعى ءبىر جەرى -مەن ولاردىڭ تۇرعىسىندا تۇرىپ شىعارما جازبايمىن، ولارشا مەن باتىسشىلمىن. ولار ماعان «سەن ءبىزدى تۇسىنبەيسىڭ، ءبىز جونىندە قالاي جازاسىڭ؟» - دەگەنى بار. مەن بۇل ءسوزدى دە شىعارماعا كىرگىزدىم» - دەيدى جازۋشى («Paris Review:The Art of Fiction No187» 2005 جىل).
تۇرىك باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، سوتتا ءىسى قارالىپ جاتقان «ەرگەنەكون» قۇپيا قاۋىمداستىعىمەن قاتىسى بار ادامدار بىلتىر ورحان پامۋكقا قاستاندىق ۇيىمداستىرماق بولعان. جازۋشىنىڭ كوزىن ناقتى كىمنىڭ جويعىسى كەلگەنى قازىرگە دەيىن انىق ەمەس. دەسە دە، بۇنىڭ ءوزى جازۋشىنىڭ بيلىككە عانا ەمەس، بيلىككە ۇمتىلىپ جاتقان توپتارعا دا ۇنامايتىنىن اڭعارتادى. تۇركيانىڭ دەموكراتيالانۋ جولى اۋىر دا بۇرالاڭ بولدى دەسەك، سول بۇرالاڭدىقتا تۇيە بوتالاعانداي تۋىلىپ تۇراتىن توڭكەرىس تۇرىك اعايىندار ءۇشىن ۇزىلمەي كەلە جاتقان ۇرەيلى ءتۇس سپەتتى سەزىلەتىنى انىق. مۇنداي ءتۇستى ايتەۋىر بىرەۋدىڭ اياقتاتۋى كەرەك قوي. مۇمكىن مەملەكەتتىك توڭكەرىس تاقىرىبىنا ورحان پامۋك سول ءۇشىن دە بارعان شىعار. ال «قار» رومانىن «ورحان پامۋكتىڭ باسقا دا شىعارمالارى سياقتى - بولشەكتەنگەن، ۇمىتكە دە قول سوزعان، جالعىزسىراعان تۇرىك رۋحىنىڭ ءوز تۇڭعيىعىنا تەرەڭ بويلاۋى» (كانادا جازۋشىسى م.اتۋدتىڭ ءسوزى) دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون سياقتى.
«اباي-اقپارات»
