7 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جۇلدىزدى ءساتىنىڭ «التىن تەڭگە»  كۇنى

مىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحي 20 جىلدىعىنا دا جاقىنداپ كەلىپ قالدىق. تاۋبە دەيمىز، قاعاناعىمىز قارق، ساعانامىز سارق بولماساق تا، ەكونوميكالىق رەفورما ءوز جۇرىسىنەن قاتتى جاڭىلعان جوق. تاريح دوڭعالاعى اركەز ءوز اينالىسىنان جاڭىلمايدى. ءبىز وتكەنگە قاراپ، بۇگىندى سارالاپ، بولاشاقتى بولجايمىز. كەزىندە ءتول ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەنگىزىلگەندە بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋاندىق. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى قارلىعاشى ەدى. ءبىز سول كەزدەگى پارلامەنتتىك «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە ءباسپاسوز تارلانبوزى سارباس اقتاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن كوپتەگەن  ۇلتتىق پروبلەمالاردى كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەتىن وزەكتى ۇدەرىستەرگە باستاماشى بولدىق. ولار - ۇلتتىق رامىزدەر، استانامىزدىڭ سارىارقاعا كوشىرىلۋى جانە ءتول ۆاليۋتامىز ەدى...

7 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جۇلدىزدى ءساتىنىڭ «التىن تەڭگە»  كۇنى

مىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحي 20 جىلدىعىنا دا جاقىنداپ كەلىپ قالدىق. تاۋبە دەيمىز، قاعاناعىمىز قارق، ساعانامىز سارق بولماساق تا، ەكونوميكالىق رەفورما ءوز جۇرىسىنەن قاتتى جاڭىلعان جوق. تاريح دوڭعالاعى اركەز ءوز اينالىسىنان جاڭىلمايدى. ءبىز وتكەنگە قاراپ، بۇگىندى سارالاپ، بولاشاقتى بولجايمىز. كەزىندە ءتول ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەنگىزىلگەندە بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋاندىق. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى قارلىعاشى ەدى. ءبىز سول كەزدەگى پارلامەنتتىك «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە ءباسپاسوز تارلانبوزى سارباس اقتاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن كوپتەگەن  ۇلتتىق پروبلەمالاردى كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەتىن وزەكتى ۇدەرىستەرگە باستاماشى بولدىق. ولار - ۇلتتىق رامىزدەر، استانامىزدىڭ سارىارقاعا كوشىرىلۋى جانە ءتول ۆاليۋتامىز ەدى...

وتكەن تاريحقا باجايلاي ۇڭىلسەك، قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىن كەڭەستىك كەزەڭدە قۇرىلعان ەكونوميكالىق الەۋەتتى  ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپپىز. داعدارىسقا قارسى باعدارلاما قابىلدانىپتى. ونىڭ ماتەريالدىق جانە قارجىلىق بازاسى بولدى. سەبەبى رەسپۋبليكا شەتەلگە ساتىپ-وتكىزەتىن ەكسپورتتىق تاۋارلارعا، شيكىزات ونىمدەرىنە، اتاپ ايتقاندا: مۇنايعا، مەتالل مەن استىققا يە ەدى. ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلار مەن اۋىر ونەركاسىپ ءونىمى الەمدىك رىنوكتا سۇرانىسقا يە بولدى دا، ءبىز بۇرىنعى سوتسياليستىك ەلدەرمەن ەجەلگى ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىنىڭ ورنىنا ءوز تاۋارلارىمىزدى ساتىپ-وتكىزۋدىڭ جاڭا ارنالارىن تابا الار ەدىك. مۇنىڭ ورنىنا ەڭ ۇزدىك كاسىپشىلىكتەر مەن وندىرىستەر شەت ەلدىكتەرگە ساتىلىپ كەتتى.

سول كەزدە ۇكىمەتىمىزدە مەملەكەتتىك مۇددەنى قۇزىرەتتى تۇردە قورعاي المايتىن ادامدار وتىردى. ءبىز سول كەزدىڭ وزىندە ءوز ءونىمىمىزدى شەت ەلدەرگە ساتا الاتىنبىز. مۇنىڭ ورنىنا بىرنەشە بۋىن قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭبەگىمەن جاسالعان ماتەريالدىق قۇندىلىقتار تالان-تاراجعا سالىندى. كاسىپورىنداردىڭ اكتيۆتەرى سۋتەگىن ساتىلدى، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى كۇيرەي باستادى، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتى توقىراۋ جايلادى. حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ تۇتاس ءبىر سالالارى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قولدارىنا تاپسىرىلدى.

وسى سەبەپتەردىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىڭ قارجىلىق جۇيەسى كۇيرەيتىندەي قاۋىپ ءتوندى. سوندىقتان دا رۋبلدىك ايماقتان شىعۋ ساتىنە الدىن الا ۇلتتىق ۆاليۋتامەن قوردالاناتىنداي شەشىم شىعارىلدى. تەڭگەگە دايارلىق جوعارعى كەڭەستە جۇرگىزىلدى. سول كەزەڭدە ەكونوميكالىق رەفورمالار كوميتەتىن ەكونوميكا ماسەلەلەرىن جاقسى بىلەتىن عالىم ساۋىق تاكەجانوۆ باسقاردى. ول ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ توراعاسى بولدى. ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ ديزاينىن ازىرلەۋ ءۇشىن "قازاقستان ديزاين ورتالىعىنىڭ" سۋرەتشىلەرىن تارتتى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ەرىك اسانباەۆ باستاعان جۇمىس توبى اقشا قاعازىندا كىمنىڭ بەينەلەنەتىنىن شەشتى. قازىر قاراپ وتىرساق، ۇلى ادامدارىمىز بەينەلەنگەن سول ءبىر اقشا بانكنوتتارىمىز كوزىمىزگە ىستىق. حايروللا عابجالەلوۆ سالعان العاشقى 1 تەڭگەلىكتىڭ ءال-فارابي بەينەلەنگەن ديزاينى سول كەزدەگى حالىقارالىق ساراپشىلاردان جوعارى باعا العان ەدى...

ءسويتىپ، سول كەزەڭدە قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، مەملەكەتتىك ءرامىز-نىشاندارعا يە بولا، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋگە دايارلانا باستادى. سونىمەن بىرگە 1992 جىلعا دەيىن 1993 جىلعا دەيىن اينالىستا كەڭەس ءرۋبلى بولدى، سونان سوڭ رەسەي جاڭا ءرۋبلىن ەنگىزدى. 1993 جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستان تمد ەلدەرىنىڭ ەڭ سوڭىندا رۋبل ايماعىنان شىقتى. ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ تۋرالى جوعارعى كەڭەس پەن ۇكىمەتتىڭ بىرلەسكەن قاۋلىسى قابىلداندى. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى شىقتى. وسىلايشا 1993 جىلدىڭ 15 قاراشاسى ءبىزدىڭ تەڭگەمىزدىڭ تۋعان كۇنى دەپ سانالدى. مىنە، ول دا بۇگىندەرى بوزبالالىق 18 جاستان اسىپ بارادى...

الايدا، ءوز ۆاليۋتامىزعا يە بولىپ الىپ ءبىز بىردەن تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان بەرى جيناقتالعان بارلىق ماسەلەلەردى شەشە المادىق. 1993 جىلدان سوڭ ماكروەكونوميكالىق شامالار قاتتى تەربەلدى. بۇل ابدەن تۇسىنىكتى دە. ءبىز جاڭا عۇمىرىمىزدى باستاۋعا تىرىستىق، مەملەكەت تىرشىلىگىندەگى بارلىق ۇدەرىستەردى باسقارۋدى ۇيرەنۋگە، ەكونوميكا موسەلەلەرىن شەشۋگە ۇمتىلدىق. پارلامەنت بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇكىمەتتى قاتەلەسۋدەن تىزگىندەپ وتىرعانداي بولدى. سونان سوڭ ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق، مينيسترلەر كابينەتى ءجيى قاتەلەسە باستادى. ماسەلەن، ەكونوميكاعا ارالاسپاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. ال، كەز كەلگەن ەلدە ۇكىمەت نارىقتىق قاتىناستاردى رەتتەۋگە مىندەتتى. اتقارۋشى بيلىكتىڭ وسىنداي بۇرىس قادامى  كوسىپورىن باسشىلارىنىڭ وزدىگىنشە ارەكەت ەتە باستاۋىنا اكەپ سوقتىردى. كەڭشارلار تاراتىلدى. 1996 جىلى ىشكى جالپى ءونىم كۇرت قىسقاردى، ول 1993 جىلمەن سالىستارعاندا 25 پايىزعا دەيىن قۇلدىرادى.

وسىنداي كەلەڭسىز كەزەڭ 1998 جىلعا دەيىن سوزىلدى. وسىنىڭ سالدارىنان جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشىن اسا زور كۇش-جىگەر كەرەك بولدى. بىراق تا كوپتەگەن مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيالار سول كەزدىڭ وزىندە باسقا مەملەكەتتەردىڭ مەنشىگىنە بەرىلىپ قويىلعان ەدى، بىرقاتار كاسىپورىندار بانكروتتىققا ۇشىرادى جانە دە تىكەلەي مىندەتتەرىن شەشۋدىڭ ورنىنا بايۋمەن اينالىسۋدى ۇيرەنگەن مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ تۇتاس ءبىر قاۋىمى قالىپتاستى.

ەگەر دە قارجىلىق جۇيەگە، ءبىزدىڭ ۆاليۋتاعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ باعامى تەك تۇراقتاندى دەۋگە بولادى. 1999 جىلعا شەيىن تەڭگە باعامىن جاساندى تۇردە ۇستاپ تۇردىق. بىراق باستى پروبلەما ۆاليۋتالىق باعامدا ەمەس. 1996-98 جىلدارى بارلىق كۇش ينفلياتسيامەن كۇرەسكە جۇمسالدى. ۇكىمەت تەڭگەشىلدىك ساياساتتى جۇرگىزە وتىرىپ، اقشا تاپشىلىعىن تۋدىردى. ال شارۋاشىلىقتىڭ نەگىزى ءوندىرىس قوي، اقشاسىز ونى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس. تەڭگەشىلدىك ساياسات وندىرىسكە تىم تەرىس اسەرىن تيگىزدى. ونەركاسىپتى، اۋىل شارۋاشىلىعىن، وڭدەۋ سالالارىن ەڭ الدىمەن ءتيىستى اقشا اينالىسىمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت ەدى. كەيىندەرى مەملەكەتتىك باعدارلامالار بويىنشا اۋىلعا ونداعان ميلليارد تەڭگە جۇمسالدى. بۇرىن وسى اقشانىڭ جاسامپاز قۋاتىن بوساتۋعا قانداي كەدەرگى بولىپ ەدى؟ بۇگىنگىدەي اۋىلدىق نەسيە سەرىكتەستىكتەرىنە ۇقساس قارجىلاندىرۋ تاسىمدەرىن ەكى  نە بەس جىل بۇرىن قۇرۋعا كىم رۇقسات ەتپەدى؟ قىسقاشا ايتقاندا، ءبىز ۋاقىتىمىزدى بوسقا كەتىردىك، سپورتشىلاردىڭ ءسوز ساپتاۋىنشا قارقىندى جوعالتتىق. ال، بىراق قولىمىزدا حالىق شارۋاشىلىعىن جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن بارلىق قۇرالدار - التىن قورى، ۆاليۋتانىڭ ەكسپورتتىق تۇسىمدەرى جانە اقشا باساتىن ستانوگىمىز بولىپ ەدى.

وكىنىشكە قاراي، 2000 جىلعا دەيىن تەك قانا ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرمەن عانا ماقتانا الدىق، ال ول كوبىنەسە ءبىزدىڭ شارۋا جۇرگىزە بىلەتىندىگىمىزگە ەمەس، ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلار مەن شيكىزاتتىڭ الەمدىك باعالارىنا تاۋەلدى. 2001 جىلدان باستاپ وڭتايلى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ارقاسىندا جاعداي ءبىرشاما تۇزەلىپ، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى دۇرىس رەلسكە ءتۇستى. دۇنيە جۇزىلىك قارجىلىق داعدارىستان دا وتە الدىق. ۇلتتىق ۆاليۋتا مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىندا، زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋدە، جۇمىس ورىندارىن اشۋدا، جاستار ساياساتىن جۇرگىزۋدە اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. الەۋمەتتىك ساياسات دەگەندە ارزان تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋدى مەڭزەپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا وندىرىستەردى قۇرۋ ۇكىمەتتىڭ سالىق ساياساتىنا جانە قارىز پايىزدارىن ازايتقىسى كەلمەيتىن بانكتەرگە تىكەلەي تاۋەلدى. ءتىپتى كوپشىلىككە كەڭىنەن تاراعان يپوتەكالىق باعدارلامانىڭ ءوزى وسىمقورلىق پايىزداردىڭ كەسىرىنەن مىقشىڭداپ جۇرمەي وتىر، ال بۇل پايىزدار ورتاشا داۋلەتى بار قازاقستاندىقتى كەدەيلەندىرىپ، كوممەرتسيالىق بانكتەرگە اسقان پايدا تۇسىرۋدە. قازىر كەز كەلگەن ادام بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان، عالامتوردان كوپتەگەن دامىعان ەلدەردىڭ بانكتەرى وزدەرىندەگى ونسىز دا تومەن نەسيە ءۇشىن سىياقى تاعايىنشاماسىنىڭ پايىزدارىن ودان ءارى ازايتىپ جاتقانىن كورىپ بىلە الادى. ال كەيبىر مەملەكەتتەردەگى، مىسالى جاپونياداعى بانكتەر قارىز پايىزدارىنان باس تارتۋدا. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر مەن بانكتەردىڭ الەۋەتتى دەگەن تاپسىرىسكەرلەرى قازاقستاندىق اقشا رىنوگىنا ساقتىقپەن قارايدى. ءبىر ادامدى ءومىر بويى، بىرنەشە ادامدى ۇزاق ۋاقىت الداۋعا بولادى،  ال بىراق ەشكىم دە ءبۇتىن ءبىر حالىقتى الداپ كورگەن جوق دەگەن ءتامسىل دە بار عوي.

قازىرگى كەزەڭدە قازاقستان دايەكتى تۇردە كوتەرىلىپ كەلەدى، بۇل
ءىشىنارا، ونەركوسىپ ءوندىرىسىنىڭ، جالپى ءونىمنىڭ وسۋىمەن
راستالۋدا. جەڭىل، تاماق ونەركاسىبى، ماشينا جاساۋ وركەندەپ كەلەدى. كاسىپورىندار قاز تۇرىپ نە بولماسا قايتا بەيىندەلىپ كەلەدى. ارينە، جۇمىسسىزدىق بار، بىراق تا بەلگىلى ءبىر
ماماندىقتار بويىنشا جۇمىسكەر كادرلاردىڭ
جەتىسپەۋشىلىگى دە ورىن الىپ وتىر. بۇل ەكونوميكانىڭ ءتىرىلىپ،
وركەندەي باستاعانىن بىلدىرەدى. رەسپۋبليكانىڭ كەلەشەگى
ءۇشىن ۇلتتىق دامۋ قورى قۇرىلدى. ياعني، ءبىز قازىر ناعىز تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ دەربەس شارۋاشىلىق جانە قارجىلىق ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەمىز. بىراق تا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءبىز ەۆروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى سياقتى بىرىڭعاي ۆاليۋتاعا ورالۋىمىز عاجاپ ەمەس.

مەملەكەت بولسا ەلىمىزدەگى قاراپايىم ادامدار جاعىنا شىعىپ، قاتارداعى ازاماتتاردى تەسپەي سورعانداردىڭ اپتىعىن بىرتىندەپ باسىپ جاتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكامىز نىعايىپ كەلەدى. قازىر قۇدايعا شۇكىر، تەڭگەمىز قۇنتۇراقتىلى، ونى وتكەندە باس بانكير مارچەنكو دا ەلباسىمىزعا بايانداپ بەردى. التىن-ۆاليۋتالىق رەزەرۆىمىز 50 ميلليارد دوللارلىق مەجەگە جەتىپ قالىپتى. ال، اياق-قولى تاڭىلعان كاسىپكەرلىك قۋات جاندانسا تاۋەلسىز رەسپۋبليكامىزدى گۇلدەندىرەرى حاق. سوندا عانا ءتول تەڭگەمىز الەمنىڭ ەڭ نىعايعان ۆاليۋتالارىنىڭ بىرىنە اينالاتىنى ءسوزسىز...

پاڭ دۇنيەگە پاڭ قارايتىن پارقىم بار،

سوندا-داعى اقشا القىمنان القىمدار.

تەڭگە دەگەن جالت-جۇلت ەتكەن جارقىراپ

ورتا عاسىر قويماسىندا التىندار.

كەڭ دۇنيەنى اياقاستى تار ەتكەن،

كەشە عانا شىقتىق كەڭەس-سابەتتەن.

تەڭگە دەگەن زاماناۋي اقشاسى

باستاۋ العان كۇمىستەلگەن مانەتتەن.

وركەن جايسىن ورەلىلەر، ورىستەر،

ەل ءۇشىن تەك دارحان جۇرەك ەر ىستەر.

تەڭگە دەگەن كەزىندەگى تۇركىلىك،

سامانايدتىك سارى مىستى فەلستەر.

اقشام كوپتە شاشتىم، جۇرتقا سىيلادىم،

اقشام ازدا كەڭ دۇنيەگە سىيمادىم.

تەڭگە دەگەن سىر بويىنا جينالعان

تيمۋريدتىك مىس جالاتقان دينارىم.

اقشا جوقتا بەيشارا عوي، ءبىر كەم دەر،

اقشا مولدا اقتارىلار جىر-كەندەر.

تەڭگە دەگەن امىرشىلەر قولدانعان

وتىرارلىق، يسپيدجابتىق  ديرحەمدەر.

اقشام، تۋىم، ەلتاڭبام عوي - ۇشتاعان،

وسى ۇشەۋى بەرەتىندەي كۇش ماعان.

تەڭگە دەگەن شەكىمە مەن باقىردى

ۇلىقبەك پەن ءال-فارابي ۇستاعان.

سوندىقتان دا ءال-فارابي سۋرەتى

ءتۇستى تۇڭعىش تەڭگەمىزگە - قۇرمەتى.

حايروللاداي سۋرەتشىگە سودان دا

ريزا حالقى، ريزا بۇتكىل ۇرمەتى.

...قازاقپىز عوي، شىن دوستارعا سەنگەمىز،

قاسارىسقان قاس دۇشپاندى جەڭگەمىز.

تاۋەلسىزدىك رامىزىندەي ءراۋىشتى

جاساي بەرسىن جارقىن جۇزبەن تەڭگەمىز!

«اباي-اقپارات»